Йўлга табиий омилларининг таъсири. Релеф турлари. Йўл пойинининг намланиш манбалари. Йўл пойини сув режими

Ҳарорат таъсирининг интенсивлиги.
Ушбу турдаги зарба учун сув-иссиқлик режимининг хавф даражаси кузги ва баҳорда ҳаво ҳарорати 0 га ўтиш даврлари даврига тенг бўлган Тх кунларидаги совуқ даврнинг давомийлиги билан тавсифланади; совуқ давр учун минимал тмин ёки ўртача ҳаво ҳарорати; энг иссиқ ойларда ўртача ҳаво ҳарорати тмах б, шунингдек дег-кунларда ДТхтб совуқ кўрсаткичининг мураккаб ҳарорат кўрсаткичлари ва Рт = тмах-тмин оралиғи. Аёз индексининг қийматлари қанчалик баланд бўлса (50 дан 2000 гача ўзгаради), Тх диапазони, атроф муҳитнинг совуққа таъсири йўлга шунчалик хавфли бўлади.
ЙЎл иншоотларида иссиқлик ва намлик алмашинувининг физик назарияси. Атроф муҳит омилларининг йўлга таъсири тувал ва кийим қатламларида иссиқлик ва намлик алмашинувини келтириб чиқаради. Ушбу жараён мураккаб ва ўзаро боғлиқдир. Ҳароратнинг ўзгариши намликнинг миграциясини (секин ҳаракатланишини) келтириб чиқаради. Намликнинг тўпланиши ва намликнинг бошқа шаклига ўтиш иссиқлик алмашинувига ёрдам беради. Шунинг учун иссиқлик ва намлик алмашинуви жараёни биргаликда кўриб чиқилиши керак.
Тупроқ ва кийим қатламлари нафас оладиганлиги, улардаги тешиклар бир-бири билан алоқада эканлиги аниқланди. Шунинг учун, пастки қават ва кийим қатламларида массани узатиш учун шароитлар мавжуд: ҳаво алмашинуви ва буг 'алмашинуви. Тупроқ намлиги унинг тўлиқ намлик қобилиятидан кам бўлса, я'ни W> WПБ бўлса, алмашиниш мумкин. Тўлиқ намлик қуввати билан тупроқнинг барча тешиклари суюқлик фазаси билан тўлдирилиб, ҳаво ва буг 'алмашинуви тўхтайди.
Сув билан тўйинмаган тупроқларда намлик икки фазали ҳолатда бўлади: WП - сув буғлари доимо тўйинган ҳолатда (-100%, бу эрда - оралиқ ҳавонинг нисбий намлиги) ва Wх - суюқ ибора. Фаза нисбати доимо ўзгариб туради ва тупроқнинг умумий намлигига боғлиқ.
Музлатилган тупроқларда қўшимча равишда қаттиқ фаза пайдо бўлади - унинг миқдори қийматига мутаносиб бўлган муз. Тупроқнинг т 0 дан паст ҳароратида, суюқ фазанинг ҳаммаси ҳам қисман шўрланиш ва тупроқ зарраларидан чиқадиган молекуляр кучлар таъсири туфайли музга ўтмайди. Муз ҳосил бўлиш ҳарорати тл, тупроқнинг минералогик таркибига қараб, қумлар учун -0,5 ° С дан, лойлар учун -2,5 ° С гача. Тупроқнинг жуда паст ҳароратида ҳам, -20 дан -50 ° C гача, суюқ фазанинг бир қисми музламайди. Шу сабабли, бутун совуқ даврда сув буғининг тарқалиши, суюқлик фазасининг кўчиши ва муз шаклланиши содир бўлади. Суюқ фаза буғланади ва музлайди, сув буғи суюқ ёки қаттиқ фазада қуюқлашади.
ЙЎл иншоотларида иссиқлик узатилиши учта компонент туфайли содир бўлади. Иссиқликнинг катта қисми заррачалардан заррачаларга ўтказувчанлик (ўтказувчанлик) орқали узатилади. Ўзига хос тортишиш кучи бўйича иссиқлик узатишнинг иккинчи компоненти - музлаш-эритиш, конденсатсия-буғланиш ва сублиматсия-сублиматсия пайтида ўзгаришлар ўзгариши иссиқлиги. Учинчи, конвектив иссиқлик узатиш компоненти аҳамиятсиз - 2-3% ва уни э'тиборсиз қолдириш мумкин.
Намлик алмашинуви суюқ фаза ва иссиқлик контсентратсиясининг потентсиаллари мавжудлиги туфайли содир бўлади. Сув буғлари П1 юқори қисман босими бўлган жойлардан паст П2 босими бўлган жойларга тарқалади. Сув буғлари тўйинган ҳолатда ва П = ф (тг) бўлгани учун у иссиқдан совуқгача тарқалади. Бу термал диффузия жараёни.
Суюқ фаза иккита потентсиал - контсентратсия ва ҳарорат мавжудлиги сабабли кўчиб кетади. Биринчи потентсиал туфайли суюқлик фазаси намлиги юқори бўлган жойлардан намлиги паст бўлган жойларга кўчади (контсентратсия миграцияси). Бу потентсиал суюқлик фазасининг миграциясида устунлик қилади (95-98%). Иккинчи потентсиал туфайли суюқлик фазасининг термомиграцияси 2-5% миқдорида содир бўлади.
Астар суюқлик фазасининг плёнкаларини ўраб олади. Эркин тешиклар тўйинган буг 'билан тўлдирилган. Икки фазали миграция шароитида суюқ фазанинг миграция жараёнини тушунтириш гидротермодинамик гипотеза билан та'минланади, унга кўра сув плёнкасида ўраб турган плёнкалар бўйлаб намликнинг контсентратсия миграциясини аниқлайдиган босим П тенг:
Сув-иссиқлик режимининг ёмонлашиши натижасида қуйидаги салбий ҳодисалар пайдо бўлиши мумкин: ёмғирдан ёки эр усти оқишидан кейин йўлнинг ёриқлари, йўл четлари ва ён бағирлари орқали сув сингиб кетиши сабабли тўрнинг ма'лум зоналарида ортиқча намлик тўпланиши; ботқоқли ҳудудларда, суғориладиган майдонларда кузатиладиган эр ости сувлари яқинидаги уфқдан ёки ён ариқларда, коллекторларда сувнинг узоқ вақт турғунлигидан эр ости қатламининг намланиши; совуқ (совуқ) давр охирига қадар йўлнинг юқори қисмида тупроқ намлигининг кўпайиши; кучли совуқли намлик тўпланган жойларда тубсизлик ҳосил бўлиши; тупроқнинг ботқоқланиши ва кучини йўқотиши сабабли баҳорги (ёки қишки эриши пайтида) йўл қопламаларини бузиш; ботиқлардан ямақлар, айниқса баланд қирғоқларни йўқ қилиш; танада тўпланган сувдан юқори қирғоқларни йўқ қилиш.
0 дан паст ўтиш билан ҳарорат тез пасайганда, йўл юзасида ҳарорат ёриқлари ҳосил бўлади. Ёзда қуёш нурлари билан қиздирилиши асфалтбетон пластмассасининг ошишига олиб келади, бу эса қайчи, тўлқин ва юзага саркма ҳосил бўлишига ёрдам беради.
Иқлим тушунчаси ўз ичига муайян ҳудудда узоқ вақт давомида йигʻилган ҳарорат, намлик, атмосфера босими, шамол, ёгʻин ва бошқа метеорологик параметрлар статистикаларини олади. Ушбу параметрларнинг узоқ вақт эмас, балки муайян вақтдаги ҳолатларига об-ҳаво дейилади. Бошқача айтганда, иқлим — бу бирор жойдаги об-ҳаво ҳолатлари тўпламидир. Иқлим — ер юзасининг қуёш нурларига нисбатан огʻишига богʻлиқ равишда обҳавонинг муайян жойга хос бўлган кўп йиллик мароми, яʼни бирон жойда бўладиган обҳаво шароитларининг мажмуи ва мавсумий географик ўзгариши; қуёш радиатсияси, ер тўшама сирти хусусиятлари ҳамда улар билан богʻлиқ атмосфера диркулясияси таʼсирида вужудга келади. Ҳар бир жой И.и унинг бошқа жойлардаги И.га нисбатан ўзига хос хусусиятлари ҳақида кўп йиллик метеорологик кузатишлар натижасидагина тўла тасаввурга эга бўлиш мумкин. И. атмосфера ва фаол қатлам (ер юзаси)да бетўхтов давом этадиган табиий (И. ҳосил қилувчи) жараёнлар (иссиқлик, кинетик ва б. шаклдаги энергияларнинг ўзгаришлари, сувнинг бугʻланиши, сув бугʻининг суюкликка айланиши, намнинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиши ва ҳ. к.) натижасидир. Ер шарининг турли нукталарида И.нинг турлича бўлиши И. ҳосил қилувчи омилларнинг ҳар хил бўлишига, яʼни бу жараёнлар содир бўладиган ўша географик шароитларга богʻлиқ. Географик омиллардан энг муҳимлари жойнинг кенглиги ва баландлиги, денгиз соҳилига яқин-узоклиги, орография ва ўсимлик қопламининг хусусиятлари, қор ва музнинг бор-ёʻқлиги, атмосферанинг ифлосланганлик даражаси ҳисобланади. Бу омиллар кенгликлар бўйлаб турли И.ларнинг шаклланишига сабаб бўлади.


Адабиётлар рўйхати

1. 
   И.С.Садиков. Прогнозирование и управление транспортно-эксплуатационными качествами автомобильных дорог. Т.: Адолат. 2004. 238 стр.
   
2. 
   Ковалев П. В. Мансветов А.Б, Свежинская И.М “Пособие по производственному контролю качества при строительстве автомобильных дорог” М. НИЦ “Инженер” 2000. — 115 б.
   
3. 
   Мухаммедов Б. Э. Метрология технологик параметрларни ўлчаш усуллари ва асбоблари. Т.: “Ўқитувчи”, 1991. — 320 б.
   
4. 
   https://studfile.net/preview/4085121/page:18/
   
5. 
   https://studfile.net/preview/4085121/page:20/