Jónelisi student Qayırbaeva Arıwxannıń “Dárilik ósimlikler florası hám sistematikası” páninen

2.3 Ósimliklerdiń aymaqlar boyınsha tarqalıwı,
Birlik ajratıw printsipleri.
Jer shariniń quyash radiatsiyasin turli muǵdarda qabul qiliwi ekvatordan qutblarǵa barǵan sari ósimlik qaplaminiń ózgerib bariwina sebep boladi. Buniń tiykarǵi sebebi ekvatordan arqaǵa barǵan sayın hár 100 km araliqda hawa temperaturasiniń 0,50 – 0,6 0 C ǵa páseyip barıwı bolıp esaplanadı. Nátiyjede, jer sharinda tómendegi 6 iqlim zonasiniń payda boliwina sebep boladi.

• Arktik zona,
• Tundra zonasi,
• Toǵay zonasi,
• Dasht zonasi,
• Subtropik zona,
• Tropiik zona.

Ózbekistan Respublikası maydanı Orayliq Aziya aymaǵinda jaylasqan. Onıń relefi júdá quramali. Bul aymaqtiń 'lken bólimin tegislikler iyeleydi. Bul tegislikler batisda Aral hám Kaspiy tesizleri sahillarinan baslanip, shiǵista hám túslik-shiǵista Tyan-Shan hám Pamir-Alay tawlari eteklerine shekem sazilip baradi. Sirdarya hám Amudarya kesip utetuǵin bul tegislik aymaǵi Turan tumentegisligi dep ataladı. Arqa tárepi Qazaǵistan Shóllerine barip qosiladi. Túslikte bolsa Kapetdag dizbegi hám Parapamiz erneklerina jetip baradi.
Orayliq Aziya relefleriniń tegislik aymaqlariniń barliǵi ıqlım jaǵinan Túslik Shóller kisi zonasina kiredi. Bul jerlerde hawa issi baladı. Eyuldis ortasha t0 si +26+280, maksimal t0 +47+480 C, jazi uzin hám júdá issi, gúzi jilli hám qurǵaq, qisi qısqa, biraq bazan qatti suwıqlar -23-300 C qa jetedi. Orayliq Aziyaniń tegislik bóliminde jilina ortasha 80-200 mm jawin jawadi (gúz-qis hám báhár aylarina tuwra keledi).
Orayliq Aziyaniń tegislik bóliminde qum dızbekleri kóp jerlerdi iyeleydi. Bul dızbekler relefi hám ósimlikleri jaǵinan túrlishe baladı. Qumli jerler qumli Shóller dep ataladı. Al jerde qums'ygish - psammofit ósimlikler ósedi.
Shól tegislikleriniń arasinda suw juuip ketken hám jillar dawaminda qulaǵan ayırım -ayırım pás qaldiq tawlar hám ernekler bar. Orayliq Aziya Shólleriniń bir qansha rayonlarında qumli yaki saz tapiraqli dızbekler arasinda pbsqam jerler ushirasadi, bunday jerlerde grunt suwı jaqin turadı. Bul jerlerdegi tapiraqlarda xlorid hám sulfat duzlari júdá kóp baladı. Bunday shorxak jerlerde galofit ósimlikler ósedi. Bunday jerler shorxak Shóller deyiledi. Alar kóp maydandi iyelemeydi, al basqa Shóller arasinda hár jer-hár jerde ushirasadi.
Orayliq Aziyaniń tegislik bólimin túslik hám shiǵistan orap turǵan taw dizbeklerine jaqin orinlardiń tapiraǵi boz tapiraq. Bul tapiraqlar shorlanbaǵan, organikalıq zatlarǵa bay emes. Bunday jerler lyossli Shóller yaki efemer Shóller dep júrgiziledi. Ayırım orinlar tapiraǵi jaz aylarinda jarilip-jarilip ketedi. Bul suwdi tómen ótkeretuǵin saz tapiraq bolıp tabıladı. Tipik taqirda ósimlik derlik bolmaydi. Taqir átirapinda ǵana bir neshe qiyli ósimlikler ushirasadi.
Qumli Shóller Orayliq Aziya aymaǵinda Qızılqum hám Qaraqumda 'lken maydandi, Surxandarya walayatinda ('lken qum) hám Farǵana wadiysiniń Orayliq bóliminde kihirek maydanlardi iyeleydi. Bul jerlerde tereksiyaqlilardan seksewiller, iri j'zginler, putalar - shora, cherkez, chogon, qoyans'yek, shala putalar - juwsaslar, astragallar, atlar - Ilaq, qosirbas, arpaǵan, lalalar, baysheshek, gulsapsar siyaqli ósimlikler usedi. Jaylaw retinde paydalaniladi.