Jobasi: Kasiplerdi psixologiyaliq sistemalastiriw

3-Lekciya. Ka’siplik tan’law ha’m proffesiogramma mashqalasi
Jobasi:
1.Kasiplerdi psixologiyaliq sistemalastiriw
2.Proffesiografiyanin’ a’hmiyeti ha’m onin’ tiykarg’i printspi
3.Proffesiografiyaliq izertlew o’tkeriw
Ka’siplerdi psixologiyaliq sistemalastiriw ka’sipke bag’darlaw isleri ushin mo’lsherlengen ,kasipler dunyasi juda ken’ bolip,onda 20 min’nan artiq ka’sip bolip ha’m 40 min’g’a jaqin qaniygelikler bar.Olardin’ turli belgilerine qaray sistemalastiriw mumkin.
Psixologiyaliq sistemalastiriwdin’ o’zgesheligi sonda, bunda sotsial – ekonomikaliq ha’m texnologik belgilerden waz keshedi .Kasiplerdi psixologiyliq sistemalastiriw ka’siplik qizigiwlar qabiletler diagnozin tamiyinlep beriwi lazim.
Sonda kasiplik toparlarg’a biriktiriwshi psixologiyaliq mashqalasi kelip shig’adi.
Shet elede qizig’iwlar , shaxs qabiletleri ha’m temperament ozgesheligin esapqa aliw tiykarinda ka’siplerdi sistemalastiriw ken’ tarqalgan . En’ da’slep Dj Xolland ta’repinen 1966-jilda islep shig’arilgan ka’siplerdi sistemalastiriw ajiratiw mumkin.
Proffesiografika dep ka’sipler ha’m olardin’ bir – birinen ajraliwshi qaniygelikler ta’repinen insan aldina qoyilatug’in talaplardi bayan etiw kompleksi tu’siniledi.Ka’sip o’ner aldina qoyilatug’un talaplardi tiykarlaw ha’m olardi bayan etiw o’zine saykes qasiyetlerge iye bolip , uliwma ha’m jeke tareplerin o’zinde payda etedi.
Olar tomendegishe:
1 Ka’sip ha’m onin’ qaniygeliginin’ psixologiyaliq xa’rakteri .
2 Ka’sip o’nerdin’ mamleket ekonomikasi ushin ahimiyeti .
3 Ka’sip ha’m qa’niygeliktin’ ja’miyetlik xarakteri .
4 Ka’siptin’ ja’miyetlik psixologiyaliq ahmiyeti ha’m xarakteri .
5 Ka’siplik iskerlikti tabisli iyelew uhin za’rur bilimler ha’m konlikpeler ko’leminin’pedogogikaliq xarakteri.
6 Pedogogikaliq protsesti bekkemlew tiykarinan usinislar tayarliq muddetleri belgili sa’neler olardin’ uliwma xarakteri .
7 Miynet sharayatinin’ gigenaliq xarakteristikasi .
8 Ka’sip boyinsha miynet etiwde medetcinaliq ta’repten qadag’alang’an faktorlar izbe izligi .
9 Ka’sipke psixologiyaliq jaqtan ilayiq emeslilik yamasa ka’siplik jetispewshilik .
10 Ozin – o’zi jedellestiriw .
Ka’siptin’ insan aldina qoyilatug’in talaplar kompleksi psixologiyaliq ja’miyetlik ekonomikaliq texnikaliq ha’m pedogogikaliq ta’replerin iyelep aladi . Ka’sip tan’lawg’a bag’darlaw mamlekettin’ sha’rt – sharayatlari sistemasinan ibarat bolip insan ta’repinen ta’n’lanadi , o’z o‘miri jolinin’ ilimiy tiykarlanganlig’in ta’miyinlewge xizmet qiladi ha’m turmista o’z ornin aniqlaydi ha’m to’mendegi formalarda a’melge asiriladi .
1 Mektepke ka’siplik mg’liwmatlar beriw
2 Ka’sip o’ner bilimlendiriw menen shug’ilaniw
3 Radio , televediyne , kino , galaba xabar qurallarinda abidaciya etiw
4 Ka’sipler boyinsha ma’slaha’tler
5 Ka’siplerge , boliw (qabiletine qaray )
6 Ka’sipke sa’ykeslestiriw ( adaptatciyalaw )
Usi tarawda psixologiyaliq izleniwler alip barg’an K.K,Platonov sxema islep shiqqan bolip ol “Ka’sip tan’lawg’a bag’darlaw u’shmu’yeshliligi” dep atalip o’zinin’ qolaylilig’I menen basqalardan ajiralip turadi .Bul u’shmu’yeshliktin’ kerekli bir ta’repi har qiyli ka’sip o’ner iyesine qoyilatug’in talaplar ju’zesinen bekkem bilimnin’ aniqlilig’i bolip esaplanadi . Onin’ ekinshi bir tarepi anaw yaki minaw qa’niygelikke qaramastan jamiyet ( qala , rayon )nin’ miynetke za’ru’rligi boyinsha bilimlerdin’ birleskenligi bolip esaplanadi.Yag’niy bunda ka’sipke bag’darlawdin’ qizigiwshiligi qabileti , jeke qasiyetleri boyinsha bilimler ulıwmalastırılǵan bolıp kásip tańlawǵa tiyisli barlıq tárepler kompleks jag’dayina keltirilgen bolıp tabıladı.
Kásip tańlawǵa jóneltiriw úshmuyeshligi shaxstıń qızıǵıwshılıqı, tan’lawi, qálewi, ózin ózi bahalawı, orını sıyaqlı materiallardi ózinde sáwlelendirgen. E. A. Klimov qaraslarına qaray professigramma bul:
1) sensor kanallardı júklemelew, ústin signallardıń túrleri iskerlik processindegi informaciyalar kólemi hám ulıwma ózgesheligi (kóriw, esitiw hám basqalar );
2) informaciyalardı saqlaw hám qayta islew menen baylanıslı intellektual iskerliginiń ózgesheligi;
3) yad, oylaw hám sóylewdiń qatnasiwi ayırım háreketlerdiń xarakteristikası ;
4) jumista, miynet iskerliginde nerv - psixologiyalıq zorıǵıw, krizistıń bar ekenligi;
5) dıqqattı basqarıw zárúrshiligi;
6 ) jumista tabısqa jeteklewshi shaxs sapaları, pazıyletleri;
7) miynet iskerligi dúzilisin xarakteristikalaytuǵın integral psixofiziologikalıq kórsetkishler.
Biziń, joqarıdaǵı oy-pikirlerden tısqarı professiogramma aldına tómendegi talaplardı qoyıw maqsetke muwapıq.
1. Jumıstıń qanday atalıwı jáne onıń nelerden dúzilisi (jumıstıń atı, qánigelik, kásip - oner, lawazım, jumısshı ornı múmkinshiligi, miynettiń qásiyetleri jáne onıń zárúrli xarakteristikalarınıń bayanı ).
2. Jumıstıń maqseti, natiyjeliligi jóninde maǵlıwmatlar.
3. Miynet quralı retinde neler qollanılıwı.
4. Miynet predmetiniń quramları hám olardıń ayriqsha iskerlik tarawıları.
5. Miynet iskerligi qaysı usıllar járdemi menen islewi.
6. Nelerdiń negizinde jumıs (miynet, iskerlik ámelge asırılıwı ).
7. Miynet jemislerin bahalaw kriteryaları.
8. Jumıstıń qanday qánigelik talap etiwi qásiyetleri.
9. Jumıs qanday qurallar járdemi menen atqarılıw múmkinshiligi jáne onıń motivirovkasi.
10. Jumıstı atqarılıwınıń shárti hám sharayatları.
11. Miynetti (iskerlikti) shólkemlestiriw formaları.
12. Miynettiń kooperatsiyası (Kim?, Ne?, Kim menen sheriklikte?).
13. Miynettiń jedelligi (intensivligi) tuwrısında maǵlıwmatlar.
14. Miynet iskerliginde juwapkershiliktiń hám qáwip - xaterdiń qaysı minutaları (jaǵdayları ) dús keliwi.
15. Miynet onıń sub'ektine qanday payda, payda keltiriwi (mıynet haqı, sıylıq, ruwxıy azıq, jeńillik, social beyimlik, altruizm qásiyetleri, maqtaw, jámiyetshilik bahası hám basqalar ).
16. Jumıs yamasa iskerliginiń ayriqsha qásiyetlerine kóre qanday talaplarǵa hám shekeniwlerge iye ekenligi.
1920 jıllardıń ekinshi yarımında orıs psixotexniklari tez pátte kásiplik iskerliginiń princip hám usılların islep shıqtılar. Usi izertlewlerdi ulıwmalastırıwı nátiyjesinde psixotexnikada arnawlı jantasıw professiografiyani qáliplesiwine alıp keldi. Bul jantasıwdıń mánisi - “kásipler suwreti” ulıwma alǵanda professiografiyani úyreniw, kásiptiń psixologiyalıq xarakteristikası hám proektlestiriwin óz ishine aladı.
Professiografiyada málim miynet procesin quraytuǵın ob'ektler belgileri, miynet sub'ekti, miynet predmeti wazıypaları, quralları hám sharayatları uyreniledi.
Professiografiyaning tiykarǵı principlerıden biri kásiplik iskerlikti úyreniwde differensial jantasıw principi esaplanadı. Bul principtiń mánisi professiografiyaning anıq ámeliy máselelerin tarqatıp alıwǵa baǵınıwı bolıp tabıladı. Mısalı, kásiplik konsultatsiya hám kásiplik tańlaw ushın sonday kásiplik zárúrli belgilerdi ajıratıw kerek, olar sınaqdagilarning kásiplik uqıpına kóre parıqlanishi kerek. Ilmiy tájriybe dárejesin anıqlaw ushın miynet wazıypaları, kásiplik bilim, ilmiy tájriybe, kónlikpe xarakteristikası zárúrli áhmiyetke iye. Kásiplik tolıqıwdı úyreniw ushın sonday belgilerden paydalanildiki, olar járdeminde kásiplik toliqiwdi keltirip shıǵaratuǵın faktorların anıqlaydı.
Sonday etip, profesiografiyaning differensial principi kásiptiń úyreniw usılların onıń xarakteristika, mazmunı, sonıń menen birge, qollanılıw tarawı yaǵnıy professiografiya ótkeriw qásiyetleri onıń maqsetleri menen belgilenedi. Maqsetleri tómendegi iskerlik tarawları menen baylanısqan bolıwı múmkin:
1) Jumısshılar attestatsiyasi.
2) Jan’a kásipler qánigeliklerdi proektlestiriw.
3) Optantlar profkonsultatsiyasi hám qánigeler tańlawı.
4) Kasiplik tálim ilmiy tájriybe tayınlıǵı hám bilimlerdi jetilistiriw.
5) Shaxs kásiplik rawajlanıwı boyınsha ilimiy