Jobasi: Piyadalardıń wazıypaları

4-5. 7 bántleri talaplarına ámel etiwleri kerek.

2. 
   Piyadalar hám jol háreketi basqa qatnasıwshılarınıń jol háreketi qaǵıydaların buzıwı.
   

Ózbekstan Respublikasınıń Basqarıw juwapkerlik tuwrısındaǵı kodeksi 138-element.
Piyadalardıń jol háreketin tártipke saliwshi signallarǵa boysınmasligi, olardıń joldıń háreket bólegin belgilenmagan orınlardan kesip ótiwi, piyadalar joldıń reys bóleginde, sonday-aq piyadalar ótkelde háreketlanayotganda telefonnan paydalanıwı, kitaplardı yamasa dáwirli baspalardı oqıwı, videomateriallarni tamasha etiwi hám de audiomateriallarni esitiwi, sonıń menen birge itibardı shalǵıtadigan basqa elektron qurallardan paydalanıwı, sonıń menen birge moped hám velosiped aydawshılarınıń, ulovli aravani basqarib baratuǵın hám joldan paydalanıwshı basqa adamlardıń jol háreketin tártipke soluvshi signallarǵa boysınmasligi, ústinlik beretuǵın, qadaǵalatugın yamasa kórsetpe beretuǵın jol belgileri talaplarına ámel etpewi — bazalıq esaplaw muǵdarınıń úshten bir bólegi muǵdarında járiyma salıwǵa sebep boladı.
Aydawshılarǵa hár túrlı xizmet kórsetiw maqsetinde joldıń reys bóleginde puqaralardıń turıwı, jollarǵa ajıratılǵan region tegrasida buyım bagıw — bazalıq esaplaw muǵdarınıń ikkidan bir bólegi muǵdarında járiyma salıwǵa sebep boladı.
Bul elementtıń birinshi yamasa ekinshi bóleginde kórsetilgen adamlardıń jol háreketi qaǵıydaların buzıwı avarıya jaǵdayın vujudga keltirsa, — bazalıq esaplaw muǵdarınıń bir teńdeyi muǵdarında járiyma salıwǵa sebep boladı.
Transport quralı háreketlenip atırǵan waqıtta jolawshı tárepinen dene bólimlerin (qoldan tısqarı ) salondan shıǵarıw, — bazalıq esaplaw muǵdarınıń bir teńdeyi muǵdarında járiyma salıwǵa sebep boladı.
Moped, velosiped aydawshınıń, ulovli aravani basqarib baratuǵın shaxstıń alkogollı ishimlikten, náshebent element tásirinen yamasa ózgeshe tárzde mast bolǵan halda jol háreketi qaǵıydaların buzıwı, — bazalıq esaplaw muǵdarınıń úsh teńdeyi muǵdarında járiyma salıwǵa sebep boladı.

3. 
   Jol hareketi qaǵiydalari. Piyadalar turli orinlardaozlerin tutiw qaǵiydasi.
   

“Jol háreketi qaģıydaları” transport quralları, jolawshılar, piyadalar háreketin tártipke salıw menen birge túrli jol-transport hádiseleriniń aldın alıw haqqında belgilerdur. Qaģıydalarģa ámel qılģan halda háreketleniw, jol belgileri hám kórsetkishlerge ámel etken halda háreketleniw hár bir aydawshı hám piyadalardıń wazıypasız esaplanadı.
Sonday aq, bul qaģıydalardıń 1.” Ulıwma qaģıydalar” bóliminde bılay delinedi.
“1.1. Bul”Jol háreketi qaģıydaları” respublika aymaģındaģı jollarda háreketleniwdiń jalģız bir tártibin belgileydi.
1.2. Ózbakstan Respublikası jollarda transport qurallarınıń oń tárepleme háreketleniw tártibi belgilengen.
1.3.Jol háreketi qatnasıwshıları “Jol háreketi qáwipsizligi haqqında”ģı Ózbekstan Respublikası Nızamı, usı Nızamlardı hám onda keltirilgen svetafor isharaları, jol belgileri, (1-qosımsha), qatnaw bólimindegi sızıqlar (2-qosımsha) nıń ózlerine tiyisli bolģan talapların biliwleri, olarģa ámel qılıwları, sonday aq, ózlerine berilgen huquq kóleminde jollarda háreketti basqarıp atırģan tártipke salıwshılardıń kórsetpelerin sózsiz orınlawı shárt”.
Bunnan “Jol háreketi qaģıydaları” Respublikamız aymaģındaģı bárshe kósheler hám jollarda háreketleniwdiń jalģız bir tártibi belgilengen qural, degen juwmaq shıģarıw lazım. Tártipke ámel qılmaģan hám ámeldegi nızamģa boysınbaģan jerde jol-transport hádisesi júz beredi, insane salamatlıģına unamsız tásir etedi, adamlarģa qaatı tán jaraqat jetkeriwshi hám ólimge alıp keliwshi waqıyalar júzege keledi.
1999-jıl 19-avgustda Ózbekstan Respublikası Joqarı Keńesi “Jol háreketi qáwipzisligi haqqında” Ózbekstan Respublikası Nızamın qabıl qılģan. Bul nızamda jol háreketi qatnasıwshıları-aydawshılar hám piyadalar, karxanalar hám shólkemler jámiyetlik orınlar kósheler hám jollarda háreketleniw dawamında burıshı hám wazıypaları anıq belgilep berilgen. Ámeldegi nızamģa muwapıq jol háreketi qaģıydasın buzģan, mámleket hám jámiyet múlkine zıyan jetkeriwshi, adamlardıń salamatlıģına keri tásir etiwshi jol-transport hádisesin keltirip shıģarģan shaxslar jazalanadı. Máselen, insannıń biy waqıt ómirden kóz jumıwına sebep bolģan jol-transport hádisesi sebepshisi qamaq jazasına húkim etiledi. Materiallıq zıyan keltirgen adamlar túrlishe jarıymalarģa tartıladı, sonday aq, málim múddetke aydawshılıq huquqınan mahrum etiledi.
Mámleket jol háreketi qáwipzisligi xizmeti xizmetkerleri, jas baqlawshılar toparı aģzaları kósheler hám jollarda túrlishe transport hádiseleriniń aldın alıwģa háreket etedi. Olar transport quralları qatnawın baqlaw hám tártipke salıw, aydawshılar hám piyadalardıń durıs háreketleniwleri, qaģıyda buzıwlardıń aldın alıw boyınsha sharalar qollaydı. Jol háreketi qáwipsizligi xizmeti xizmetkerleri kún-túni dawamında kósheler hám jollarda náwbetshilik etip qaģıyda buzarlıqqa qarsı gúresedi, avtoavariya etip waqıya jerinen qashıp ketken aydawshılardı izlep tabadı, hám olarģa nızamlı túrde shara qollanadı. Jol baqlawshılar hámm jol háreketin tártipke keltiriw menen birge piyadalardıń keslispeler, burılmalardan, ótiw jerlerinen biyqáweter ótip alıwlarına jaqınnan járdem beredi. Olardıń bunday wazıypaların orınlawda jámiyetshilik tiykarında bolıp, kóshelerde baxıtsız hádiselerdiń aldın alıwģa qol keledi.
Buģan mısal keltirip ótiw kerek. 2002-jılda respublikamız boyınsha 2489 jol-transport hádisesi júz Bergen. Sonıń bir bólimi balalar qatnasıwında júz bergen. Bunnan kórinip turıptı, orınlarda orta ulıwma bilimlendiriw mekteplerinde “Jol háreketi qaģıydalar” ın oqıtıw-úyretiw jumısları talap dárejesinde emes. Mektep oqıwshılarınıń “Jol háreketi qaģıydalar”ın tolıq biliwleri hám olarģa qatań ámel etiwleri júdá áhmiyetli. Sebebi, jol transport hádiseleriniń aldın alıw xalıqara kóleminde áhmiyetli wazıypaģa aylanģan házirgi kúnde mektepke shekemgi tárbiya shólkemlerinde balalarģa kóshede júriw mádeniyatın úyretiw, olardı ámeldegi nızamlarģa húrmet ruwxında tárbiyalaw lazım.
Úlkenler hám balalar kóshede háreketleniw tártip-qaģıydalarına qatań ámel etiw kónlikpesi óz-ózinen payda bolmaydı, álbette. Oqıw, úyreniw hám oģan ámel qılıw baxıtsız hádiselerdiń aldın alıw tiykarıdur.
Koshe hám jollarda oqiwshi ozin qanday tutiw kerek?
Piyadalarǵa otiw jerlerinde hám arnawlı piyadalar trotuarında júriwge ruxsat etiledi. Sonday jaylar bolmasa, jol shetsidan yamasa velosiped yo'ikasidan háreketianing. Oń tárepden, mashinalar baǵdarı boyınsha háreketianing.
Unutpan! Transport quralları aǵımına qaray, shep tárepden júriw qawipsiz esaplanadı. Kóshe hám jollarda oynamang! Transport quralına osilmang!
Shańǵı, dóngeleksheli konki hám skeytbordda tek tosılǵan maydanlarva baǵlarda ushin’! Joldıń transport quralı qatnaydigan qtsmiga shiqman’. Eger, kóshe yamasa joldı kesip ótiw zárúr bolsa, velosipedden túsip alın, skeytbordni bolsa qolıngizdaushlang.

Jamaat transportinda juriw qag’iydalari

Transport quralına shıǵıwda : Transport quralların bándirgilerde kuting, yo'ining transport quralı qatnaydigan bólegine shiqmang. Avtobus, trolleybus, tramvay hám basqa transport qurallarına olar putkinley toqtaǵannan keyin shıǵıń. Jámiyetlik transportına shıǵıw arqa qapınan, túsiw bolsa old qapınan ámelge asıriladı. Avtobus, trolleybus, tramvayga olar háreketla- nayotgan waqıtta sekrep shiqmang, arqasına osilmang, tekshelarında túrmeń.
Koshe hám jollardan otiw
Joldıń transport quralı qatnaydigan qistnini, tek jer astı hám jer ústi ótiw jaylarınan hám " Piyadalardıń ótkel" belgisi ámeldegi orınlardan kesip ótiń. Bunda ózińizdi erkin tutıp avtomototransport quralları joqiigiga isenim payda etip, kóshe hám joldı tik perpendikulyar halda kesip ótiń.
Jamaat transporti saloninda
Salonga kirgen waqti, ortasına ótip alın, shıǵıw maydanshalarında toqtap túrmań. Ǵarrı adamlarǵa, mayıp hám jas balalı jolawshılarǵa jay beriń. Jámiyetlik transportında shawqım etpeń hám biyik dawısta sóylewmang. Aydawshın jumısından shal- g'itmang. Áyneklerden basıńızdı shıǵarmang. Eger shıǵıw bándirgisińiz jaqınlasıp qalǵan bolsa, awalroq háreketqilib shıǵıwǵa házirlik kóriń.
TRANSPORTDAN TUSIWDE: Transport quralı putkinley toqtap bolǵandan keyin tushing. Tramvaydan túsip, transport qatnaydigan orında turıp qalmań hám aldın ońǵa qaray jaqın­ lashib kiyatırǵan transport quralı bolmasa, trotuardan jurin’.
Avtobus jol transport hádiysesine tusse
Avtobusdan shıǵıp ketiw ushın qapılardan, qaqpaqlı samallatıw tuynuklaridan, apattan shıǵıw ushın mólsherlengen áyneklerden paydala - dıń. Jol-transport hádiysesinen keyin albıraǵanǵa túspewden jaǵdaynı názerden keshiriń. Ol qaysı jaǵdayda ekenligin bilip, keyin shıǵıwǵa háreket etiń.
Tramvay yamasa Trolleybus jol transport hádiysesine tusse
Tramvay, trolleybus salonida albıraǵanǵa tush­ masdan jaǵdaynı názerden keshiriń. Ol qaysı jaǵdayda ekenligin anıqiab, tutqıshqa tiyip ketpewka háreket etip sekrep tushing, sebebi vagon elektr tokında bolıwı murnkin.
Avariyaliq jag’daylarda avtobuslardan tusiw
1. qapı
2. samallatıw tuynuklari
3. apattan shıǵıw ushın mólsherlengen áynekler
Avtomobilda
Eger 12 jasqa tolmaǵan bolsańız, aldınǵı orın -diqqa o'tirmang. Avtomobilge o'tirgash, qawipsizlik qamarinitaqiboling. Avtomobilde ot óshiriwshi úskene hám dáriler turatuǵın tartpa qay jerde jaylasqanlıǵın eslab qoling. Háreketleniw waqtında agah bolıp, dıqqat menen joldı gúzetip barıń.
Temir jolda
Temirjollarda, ásirese, temirjol kesiw- málerinde, eskertiw belgileri qoyılǵan orınlarda júrmeń, oynamang. Poyezdler tiyine kirmang, piyadalar kópirleri hám ótiwjoylaridanfoydalaning. Poyezd keliwi Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde, platforma shetsinde túrmeń hám yugurmang. Poyezd putkinley toqtamagunsha vagon áyneklerinen basıńızdı shıǵarmang. Poyezd haraxatlan- gan waqıtta tamburning sırtqı qapıların oshmang hám sekrep tushmang,
Dem alisda
Kóshege shıǵıwdan aldın, bul qawipsizlik qaǵıydaların to' liq oqıp, organıń :
Ata-ana ruxsatisiz bemaqsad kóshege shiqmang. Máhellelerde, massivlerde belgilengen orınlarda oynań hám transport háreketine irkinish etpeń, óz qawipsizligińizdi támiyinlang. Dem alıw ornılarǵa barıwda bul qawipsizlik qaǵıydalarına tolıq ámel qilng. Kóshe hám jollarda júriw qaǵıydaların ámelde bilmeseńiz, úlkenler qadaǵalawında shıǵıń.
Jol transport hádiysesine juz bergende birinshi tez jardem beriw.
Quramalı bolmaǵan normalar hám qaǵıydalar oqıp, úyrenilinip, onıń talabıari tolıq atqarılsa, zaqım aliwge hám ólimge alıp keliwshi kóp hádiyselerdiń aldın alıw múmkin. Olarǵa ámel qılsańız, ózińiz hám jaqın adamlarıngizning ómirin saqlap qalıwıńız múmkin. Íqtıyat ilajları kóriliwine qaramay, baribir jollarda baxtsız hádiyseler bolıp turadı. Eger Siz sonday jaǵdayǵa túsip qalsańız yamasa járdem beriwge qarar etken bolsańız, tómendegi qaǵıydalarǵa ámel etiń.
Tomendegi jag’daylarda jaralar omir ushin qawipli.

• 
  bas yamasa denege kúshli zarba berilgende;
  
• 
  elektrtokita'sirida;
  
• 
  jarılıwda.
  

BOSHvA UMURTQA POG'ONASINING JAROHATLARI:Bas hám omırtqa pog ' anası jaralarınıń beigilari tezlik penen yamasa keshlew kórinetuǵın bo ' lishi múmkin.
Jara belgileri
— Es-tusi dárejesiniń ózgeriwi; uyqushanlik, hushning uǵımsızlıǵı, esin jóǵatiw.
— Bas, moyin yamasa tós qápesiniń arqa diywalında qattıog'riq yakibosimhissi.
• Qo ' l hám ayaq, barmaqlarında sanshiq, yamasa seziwsheńlıqtıń yamasa ' qalıwı.
• Dene qandayda -bir bóleginiń háreket qábiletin joytıwı.
• Basda yamasa omırtqa tekshesinde ǵayrı tábiyiy bo'rtiqsimon tuwındılardıń payda bolıwı.
• Qulaqlar yamasa murınnan qan yohud arqa mıy suyıqlıǵı keliwi.
• Bas, moyin yamasa tós qápesiniń arqa diywali salasından qan ketiwi.
• Dem alıw hám shıǵarıwdıń qıyınlasıwı.
• Kóriw qábiletiniń aynıwı.
• Oǵıwı yamasa qayt qılıw.
—Kóz qarashıqlarınıń hár túrlı shamada bolıwı.
—Dene teń salmaqlılıqın joytıw.
— Bas bóleginde, kózler hám qulaqlar átirapında ko'kimti
Birinshi jardem
Tez jardemdi shaqırıń. Ziyanlanǵan adamdıń basın qaysı jaǵdayda ushıratǵan bolsańız, sol jaǵdayında eki tárepinen qolingi2 menen qimirlamasliginita'minlang. Nápes jollarınińo'tkazuvshanliginita'minlang. Es-huwısh hám nápes dárejesin kuzating. Sırtqıqonketishinito'xtating. Ziyanlanǵan adamdıń normativ dene temperaturasın támiyinlang. Eger ziyanlanǵan adam basında qorǵaw qalpog'i bolsa, onı sheshmang. Onı ziyanlanǵan adam nápes almay atırǵan haldaǵana sheshiń.

Háreket - tayansh salasınıń zaqım aliwi

Háreket - tayansh salasınıń zaqım aliwi júdá keń tarqal - gan bolıp tabıladı. Olar túrli sharayatlarda júz beredi: yiqilganda, qolaysız yamasa qápelimde háreketde yamasa jol- transport hádiysesinde. Sınıw bul suyek pútkilliginiń aynıwı bolıp tabıladı. Ol tolıq hám shala, jabıq yamasa ashıq bolıwı múmkin. Salıstırǵanda keń tarqalǵan jabıq sınıwda terine ziyan jetpeydi. Ashıq sınıwda bolsa, jara jarası júz beredi.
SHIQIW- bul suyek buwdanindag’i ádetiy jaǵdayına salıstırǵanda jılısıwı bolıp tabıladı.
Suyektiń shıǵıwına sebep bolǵan úlken kúsh tásirinde suyek sınıwı hám átirap daǵı nerv hám de qan tamırlarǵa jara jetkiziwi múmkin. Suyektiń shıǵıwın bo'g'imning kózge taslanatuǵın deformatsiyasiga kóre ańsatlıq penen anıqlaw múmkin.
Shemirsheklerdiń sozılıwı hám úzilisi bo'g'imga hádden tıs kúsh menen tásir etkende júz beredi. Shemirshek sozılıwınıń salmaqli túrlerinde bo'g'imning bir azǵantay háreketi de qattı awrıw menen keshedi. Baltır -pánje hám dize bo'g'imlari, barmaqlar hám bilek shemirshekleriniń sozılıwı keń tarqalǵan bolıp tabıladı.
Bulshıq etler hám shemirsheklerdiń sozılıwı ádetde salmaqli buyımlardı kótergende, bulshıq etler hádden tıs salmaqli jumıs atqarǵanda yamasa qolaysız háreketde birden júz beredi. Eger bul tárzdegi jaralarǵa itibar berilmasa, bulshıq etlerdiń sozılıwı sozılmalı halǵa aylanıwı múmkin, ásirese, moyin, bel hám san tarawlarında.
Kasellik belgileri
• Awrıw
• Isik
• Ádetdegi háreket wazıypasın atqara almaslik
• Teri reńi ózgeriwi deformatsiya (formanıń ózgeriwi)
• Sırtqı qan ketiwi
• Jara alǵan waqıtta suyeklerde qısırlaw yamasa shaqillagan dawıs.
Birinshi tez jardem
• Tınıshlıq
• Dene jaralanǵan bóleginiń háreketsizligini támiyinlew
• Jaralanǵan jayǵa suwıq zat qoyıw
• Denediń jaralanǵan bólegin bir az joqarı jaǵdayda jaylastırıw.
Denediń jaralanǵan bólegi " shina" (taxtasha, karton, buklangan jurnallar, kórpe, tańıw sılesilarva t.b ) menen bekkemlenedi.
Shina:
— Ziyanlanǵan bólim jaǵdayın ózgertirmegen haldao'rnatiladi.
— Jara bólegin de, áne sol tarawdan joqarı hám tómende jaytashgan bo'g'imlarni da óz ishine olmog'i kerek
• Jaralanǵan tarawdan joqarıda hám tómende bekkemlenedi.
• Ornatılǵanınan keyin barmaqlardı tekser, paypaslab kórgeningda olar jıllı hám tırnaqlar átirapı
aqshıl qızǵılt reń reńde bolıwı kerek.
— Uyisiwdan shaǵım bolsa, baylawdi bosatin’.

Qawisizlik haqqinda jane bir esletpe

Eger jámiyetlik transportında qarawsız jatqan buyım bolsa, átirapdagilardan kimning buyımı ekenligin so'rang, hesh kim juwap bermasa, tezlik penen aydawshına xabar beriń.
Eger qarawsız jatqan buyım úy esigi aldında yamasa koridorda bolsa, qońsı-qobalardan kimning buyımı ekenligin so'rang, iyesi tabılmasa, tezlik penen ishki jumıslar keńselerine yamasa 02 ge xabar beriń hám tabilǵan zattı kórgen waqtıńızdı belgilep qoyıng.

Eger qarawsız jatqan buyım mektep hám mektepge shekem bolǵan mákemeler jayı ishinde bolsa, tezlik penen ma'muhyatgaxabarqiling.

Eger qarawsız jatqan buyım bazarlarda yamasa dúkanlarda bolsa, asıǵıslıq menen administraciyaǵa yamasa ishki jumıslar bólindine xabar etiń.
Mektep dógerek átirapında transport qurallarınıń toqtap qalıwı 150 metr aralıqta ruxsat etiledi. Bunnan jaqın aralıqta turǵan transport quralı kórseńiz asıǵıslıq menen jay adminitraciyasına yamasa 02 ge xabar etiń.

Paydalanilg’an adebiyatlar
1. «Yo'l harakati qoidalari». Toshkent – 2001 y.
2. «Yo'l belgilari va yo'l chiziqlari». Toshkent – 2001 y.
Internet derekleri

1. 
   www.lex.uz
   
2. 
   www.IIBB.uz