Joqarı bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministrligi NÓkis innovacialiq instituti Innovacion texnologiyalar hám biznes fakulteti

2.Talap túsinigi. Talap nızamı. Talap ózgeriwshen’ligi hám oǵan tásir etiwshi faktorlar.
Insanlar turmısında túrli mútajlikler payda boladı. Bular materiallıq, ruwxıy hám
social mútajlikler bolıp tabıladı. Mútajlikler jámiyet rawajlanıwınıń jemisi bolıp tabıladı. Mútajliklerdiń xarakteri, dúzilisi hám olardı támiyinlew usılları óndiriwshi kúshleriniń rawajlanıw dárejesi, pán-texnika rawajlanıwı, social basqarıw princpınıń qásiyetlerine baylanıslı. Mútajlikler ishinde materiallıq, ekonomikalıq mútajlikler zárúrli bolıp, olar islep shıǵarıw iskerligi menen bekkem baylanıslı bolıp, ol jaǵdayda islep shıǵarıw mútajlikleriniń qáliplesiwi hám rawajlanıwında tiykarǵı rol oynaydı. Insanlar mútajligi, olardıń tutınıwın qandırıw boyınsha talapǵa aylanadı. Bazar pul menen támiyinlenbegen mútajlikke áhmiyet bermeydi. Sonday eken, hár qanday tavarǵa yamasa xızmetke tuwılǵan mútajlik, álbette, satıp alıw quwatına ıyelewi kerek. Pul menen támiyinlengen mútajlik talapǵa aylanadı hám qarıydarlardıń ol yamasa bul tavardı satıp alıwǵa tayınlıǵın ańlatadı
Bazarda qarıydarlar ol yamasa bul tavarǵa talap penen, satıwshılar bolsa, tavar usınısı menen óz-ara ushrasadı.
Talap -bul, zárúr tovarlar hám xızmetler muǵdarı bolıp, tólewge uqıplı
mútajlik bolıp tabıladı. Talap tavardı satıp alıwǵa tayın qarıydar jaǵdayın kórinetuǵın etedi. Talap, eń áwele óz kólemine iye. Bazardıń bir tavarǵa bolǵan talap kólemi-bul qarıydarlardıń belgili bir dáwirde qandayda bir túrdegi tovarlardıń arnawlı bir muǵdarın satıp alıw qálewleri bolıp tabıladı. Talap kólemi usı ónim baxasina hám basqa tásirlerge de baylanıslı. Mısalı, qarıydar tabısı, talg’ami, basqa tovarlar baxaları hám basqalar.
Bazarda talap nızamı kórinetuǵın bolıp, ol tovardıń bazar bahası menen oǵan
bolǵan talap muǵdarı ortasındaǵı baylanıstıń keri baylanıslılıǵın ańlatadı. Egerde
belgili bir tavardıń bahası tómenlese, usı tovarǵa bolǵan talap artadı. Egerde,
tovardıń bahası ortsa, ol halda usı tovarǵa bolǵan talap azayadi. Demek,
tovardıń bahası hám oǵan talap muǵdarı ortasında keri munasábet bar bolıp tabıladı.
Talap nızamı tómendegi úsh sharayatta ámel etpeydi. Mısalı, áwele,
tovarlar bahalarınıń ósiwi kutiliwi munasábeti menen talaptıń oǵada kusheytiwi
sharayatında ; ekinshiden, puldi jaylastırıw maqsetinde qimbatbaha altın,
áyyemgivariat sıyaqlı siyrek ushırasatuǵın tovarlarǵa munasábette; úshinshiden, talaptıń bir tavardan ekinshi sapalı tavarǵa kusheytiwi sharayatında, talaptıń aldınǵı arnawlı bir bir túrdegi, belgili sapalı hám bahali tavardan jáne de sapalılaw hám qımbatlaw tavarǵa kusheytiwi bolıp tabıladı. Talap nızamı birinshi márte frantsuz alımı Kurno tárepinen kórsetilgen. Alım baha hám talap munasábetlerin matematikalıq usılda sheshiwge háreket etip, talap nızamı baha wazıypasınıń bólekan ańlatılıwın, talaptıń azayıw procesin, yaǵnıy baha eliriwi menen talap tómenlewin kórsetip bergen edi. Bunday pikirde jan bar hám baha eliriwi menen talap azayıp, tovarlardı satıp alıw ushın umtılıw azayiwi júz beriwi belgili zat. Talaptıń bahag’a baylanıslılıǵı hám oǵan qaray ózgeriwi talap nızamınıń
mazmunın ańlatadı. Ulıwma, aytqanda, talap etiletuǵın tovarlar menen baha

ortasındaǵı baylanıslılıq talap nızamı tásirinde júz beredi. Óz gezeginde, talap bahag’a tásir ótkeredi, yaǵnıy talaptıń kóbeyiwi bahani kóteredi hám kerisinshe, talaptıń tómenlewi bahani paseytedi. Sebebi olsiz bazar teń salmaqlılıqı júzege kelmeydi. Talap qarıydar -qarıydardıń bazar daǵı háreketin ańlatpası bolǵanı sebepli tutınıwdıń reallashuvi talap nızamı tásirine baylanıslı. Sebebi, bunda

qarıydardıń tabısı, diydi, qálewi ámelge asıwı kerek. Haqıyqatlıqtan da talap o'ser eken, qarıydar kóbirek tovar satıp alıw, kóbirek xızmetlerden paydalanıw múmkinshiligine iye boladı. Buǵan orınbasatug’in tovarlar satıp alınǵan zatı da tásir kórsetedi. Bunnan tısqarı qarıydar bazarda tovar yamasa xızmet satıp alıp atırǵanda usı tovardıń oǵan qanshelik payda yamasa payda keltiriwin esapqa alıp satıp alınǵan zat etedi. Tavardı paydalanıwda qarıydardin’ qanig’iwi bolıp tabıladi.
Talaptıń ózgeriwine tómendegi faktorlar tásir kórsetedi:
1) Qarıydarlar qálewi. Xalıqtıń milliy úrp-ádetleri, dástúrleri,
jasap atırǵan mákanınıń tábiy ıqlım sharayatı, mádeniyat dárejesi hám olar menen
baylanıslı qarıydarlar qálewi, arnawlı bir sharayattaǵı tawıq hám bódeneden basqa quslardıń máka’ni tásiri talaptı ju’zege keltiredi. Kiyim tayarlanıp atırǵan shiyki onimniń ózgeriwi, tigilip atirg’an kiyim texnologiyası, modeliniń ózgeriwi sıyaqlılar tásirinde belgili bir tavarlarǵa talap ózgeredi. Nátiyjede, jańa túrdegi tovarlarǵa talap kúsheyedi;
2) Xalıq quramındaǵı ózgerisler. Xalıq quramı ayriqsha talaptı
qáliplestiredi. Házirgi Ózbekstanda xalıq quramında 15 jasqa shekem balalar úlken
salmaqqa iye. Eger ǵarrılar ko'paysa, meditsina xızmeti sıyaqlı tavarlarǵa
talap ósedi. Bul halda aldınǵı, jaslar úlesi kóp bolǵan sharayattaǵı talap,
álbette, ózgeredi;
3) Xalıq pul dáramatlarınıń ózgeriwi. Xalıq pul dáramatlarınıń ósiwi
tavarlarǵa muǵdarlıq talaplardıń kóbeyiwine g’ana alıp kelmey, mebel televizor, úskeneleri hám texnikası hám de joqarı sapalı azıq-túliklerge bolǵan
talaptı kúsheyedı. Eger xalıq pul dáramatlarınıń ózgeriwi tiykarında tutınıw
dúzilisinde ózgeris bolıp, olar jumıs haqlarining 14% ten kóp bólegine azıq-túlik

satıp alınǵan zat etilse, ol halda arzan azıq-túliklerge talap kúsheyip, sapalı úy zatlari tavarlarına talap pasayedi. Bul mámleket bolsa jarlı dep tán alıw etiledi;

4) Almastırıwshı tovarlar bahasinin’ ózgeriwi. Mısalı, sarimay
bahasinin’ ózgeriwi margarinnin’ bahasinin’ ózgeriwine alıp keledi. Sarimay
bahasinin’ ósiwi onı almastırıwshı margaringa bolǵan talaptıń kóbeyiwine
alıp keledi.
5) Bir birin tolıqtiriwshi tovarlar bahasinin’ ózgeriwi. Bazarda benzin
bahasinin’ artiwi avtomobillerge bolǵan talaptı qısqarıwına yamasa kemrek
benzin tutınıw etiwshi avtomobillerge talaptı artıwına alıp keledi. Yamasa Fotoplyonka baxasınıń ósiwi onı isletiw ushın zárúr tolıqlawısh
fotoapparatlarǵa bolǵan talaptı belgili dárejede azayıwına alıp keledi;
6 ) Bazar kólemleri. Bazarlar óz kólemine qaray jergilikli,
regional, milliy hám jáhán bazarlarına bólinedi. Bazar kólemleri qanshellilik
úlken bolsa, belgili tovarlarǵa bolǵan talap sonshelli ósedi, talap da óz
gezeginde óz kólemin kúshaytadı ;
7) Puldin’ qadirsizleniwinin’ kutiliwi boyınsha ga’pler insanlar
ortasında belgili tovarlarǵa talaptı kúshaytedı. Ótiw dáwirinde talap kólemin
anıqlaw hám ol tuwrısında belgili bir esap -kitaplar qılıw júdá quramalı hám
qıyın esaplanadı.
8) Reklama da talap dárejesine tásir etedi. Radio, televidenie,
baspasóz degi reklamalar hám de tovardıń joqarı sapalı hám qarıydardı qosıwshı
formada oralıwı, hám de onıń arnawlı bir abzallıqları hám
qay jerde satılıwı sıyaqlı informaciyalar usı tovarǵa talaptı kúsheytedı.
Talaptıń dúzilisi joqarıdaǵı faktorlardan tısqarı taǵı bir neshe sebeplerge
da baylanıslı boladı. Ótiw dáwiri ekonomikasında talaptıń dúzilisi quramalı
bolıp, onı tolıq anıqlaw júdá qıyın esaplanadı. Jetispewshilik, puldin’ qa’dirsizleniwi dárejesiniń joqarılıǵı nátiyjesinde xalıq múmkinshiligi barınsha óz qarjların, kóbinese, azıq-túlik rezervlarini toplaw ushın sarplaydi. Nátiyjede, talap

dúzilisi ápiwayılasadı. Talaptı ózgertiw ushın tekǵana bahaǵa emes, bálkim dáramatqa da itibar beriw kerek. Dáramat kem bolsa talap qisqaradı, bazar tarayip, islep shıǵarıw o'spey qaladı, nátiyjede isbilermenler payda ala almaydi. Ekonomikanıń ósiw shárti dáramattı kóbeytiw bolıp tabıladı. Sonlıqtan, isbilermenler jumısshı hám xizmetkerlerdi jaqsı dáramat menen támiyinleydi, olardıń jumısı juredi.

Aldıńǵı, rawajlanǵan bazar ekonomikası sharayatında bolsa talap, tiykarınan, sapalı azıq-túlikler hám basqa ónimlerge ósip baratir.
Házirgi ekonomikalıq teoriya izertlewler hám analizlew júrgizgende az
bolsa da logikalıq qáteliklerdi boldırmaw ushın matematikalıq apparattı,
tiykarınan ekonomikalıq ózgeriwshilerdiń óz-ara baylanısın súwretlew ushın
ekonomikalıq modellerdi paydalanadı. Ádette, bunday baylanıslar funksiya
túrinde ańlatıladı. Bir ózgeriwshili funksiya (f) dep, egerde A kópliginiń hár bir
X sanına V kópliginiń birden-bir U sanı sáykes kelse aytamız. Bul baylanıs
u=f(x) dep belgilenip, bul jerde X- baylanıssız ózgeriwshi (yamasa argument),
U-ózgeriwshi muǵdardı baylanıslı ózgeriwshi dep ataymız.
Baylanıssız (máselen baha) hám baylanıslı (máselen talap) ózgeriwshiler
arasındaǵı funksional baylanıslardı tablisalı hám grafikalıq usıllarda súwretlew
múmkin. Egerde baylanıssız ózgeriwshiler bir neshshe bolsa funksiyanıń kórinisi:
Ekonomikada kóbinese ózgeriwshilerdi teris emes dep qabıl etemiz:
Bir ózgeriwshiniń tásiri basqa ózgeriwshilerdiń mánisi ózgermes dep
qabıllap úyreniw múmkin.
Talap dep qarıydardıń ózinde bar bolǵan ǵárejetine qanaatlanatuǵınday
dárejede kerek tovar hám xızmetlerge zárúrligine aytamız. Bunın ushın onıń
tilegi orınlanatuǵınday muǵdardaǵı hám assortimenttegi tovar hám xızmetler
bazarǵa shıǵıwı kerek. Talaptıń muǵdarı tovar hám xızmetlerdiń bahalarına , bularǵa mútáj bolǵan qarıydardıń dáramatına (I), olardıń tovar hám xızmetlerdiń sapasınıń házirgi dáwirdegi talap dárejesine sáykes keletuǵınlıǵı (T), sosiallıq jaǵdayǵa (Y) hám t.b. ushırasıwı múmkin bolǵan (F) faktorlarǵa baylanıslı hám atalǵan faktorlardıń tek birewiniń ózgerisi talaptıń ózgerisine alıp keledi. Bir birlik waqıt ishinde i tovarına bolǵan talaptıń muǵdarı Q(Di) tómendegi talap funksiyası arqalı anıqlanadı.Egerde berilgen X-tovardıń bahası (R) dan basqa faktorlardı turaqlı depalsaq, bahaǵa baylanıslı talap funksiyasın alamız:
Bul funksiya tómendegi úsh usıldıń birewi menen beriliwi múmkin:
tablicalı usıl R…Q…P
Bul jerde hám tovardıń bahaları hám sáykes talaptıń empirikalıq mánisleri.
b) analitikalıq usıl. Baha hám talap arasındaǵı baylanıs
(bunda a, b konstantalar) sızıǵı arqalı beriliwi múmkin, yamasa empirikalıq
mánisleri berilse, baylanıstı analitikalıq túrge regressiyalıq metod járdeminde
keltiriw múmkin.
v) grafikalıq usıl. Bul usıl mikroekonomikada eń kóp qollanatuǵın hám
baylanıslardı kóz aldımızǵa ańsat keltire alatuǵın usıl bolıp esaplanadı.
funksiya talaptıń ulıwma nızamın ańlatadı: baha qansha tómen bolsa, talap
sonsha joqarı hám kerisinshe. Grafikalıq túrde bul nızam keri iyiliwge iye hám Bunıń járdeminde bahanıń ózgerisine tutınıwshınıń juwap reaksiyasın úyreniwge boladı. Máselen: baha den ge ózgerse, yaǵnıy ∆P muǵdarǵa qımbatlasa, talaptıń kólemi den ge,yamasa ∆Q ǵa azayadı. Egerde bahadan basqa faktorlar ózgermese háreket tek ǵana bir talap sızıǵınıń ústinde jıljıydı, yaǵnıy Talap sızıǵınıń ornı hám forması faktorlardıń ózgerisine sáykes hár qıylı bolıwı múmkin. Egerde de baha ózgermey basqa faktorlar ózgerse, talap sızıǵı onǵa yamasa shepke parallel jılısadı. Máselen tutınıwshınıń dáramatı (1) kóbeyse talaptıń joqarılawına alıp keledi, bunıń nátiyjesinde talap sızıǵı parallel túrde onǵa ge jılısadı. (2) funksiyaǵa keri funksiya
qarıydardıń bir-birlik tovarǵa kelisim beretuǵın maksimal bahasın ańlatadı, basqasha aytqanda, bul bir-birlik tovardıń aqshalay ańlatılǵan shekli paydalılıǵınıń muǵdarı. Egerde puldıń paydalılıǵı ózgermese, bir birlik tovardıń shekli paydalılıǵına tuwrı proporsional boladı.
Talaptıń ulıwma nızamı barlıq tovarlar ushın orınlı bola bermeydı. Máselen:
kúndelikli turmısqa kerekli bolǵan tovarlardıń bahası qımbatlasa da, hátteki
sapası tómen bolsa da, olarǵa bolǵan talap azaymaydı. Sonday-aq ayırım

tovarlarǵa bolǵan talap, bulardı almastıra alatuǵın yamasa tolıqtıratuǵın

tovarlardıń bahasına baylanıslı boladı.