Jorji Amadu,Braziliya yozuvchisi

Hayotida hasad illatiga u yoki bu darajada duch kelmagan kishi kam topiladi. Uning ijtimoiy zarari esa o‘rnini qoplab bo‘lmas darajadadir. Xo‘sh, u qanday paydo bo‘ladi? Uning davosi bormi? Bunday savollar har qanday kishini o‘ylantirishi, tabiiy. Quyidagi mulohazalar shu xususida.

HASAD

Bu dunyoda kim hasadgo‘ylardan qutulgan? Kimki o‘z vatandoshlari nazdida qanchalik yuksaklikda tursa, shunchalik katta mavqeni egallasa, u shuncha tez hasadgo‘ylarga nishon bo‘ladi.

Jorji  Amadu,Braziliya  yozuvchisi

Siz uni ko‘rgansiz. Siz uni izlab yurmagansiz  izlab topmagansiz, u sizni topgan. Kutilmagan joydan topgan, balki yutuqlardan sarmast bo‘lib, yer va osmon oralig‘ida uchib yurganingizdami, farzandingiz kamolidan bo‘yingiz ko‘kka yetib turganidami,   xullas, shod kunlarning birida uning nigohi tushganu shundan beri ayrilmaydi. Soyadek ergashib yuradi. Ba'zan siz bilan baqamti keladi, yoqimsiz tirjayadi, o‘zini do‘st ko‘rsatmoqchi bo‘ladi, hatto iltifotlar qiladi, biroq hammasi soxta chiqib qolaveradi. Tezda o‘zini panaga oladi va «malomat toshlari»ni yana itqita boshlaydi. Bundan o‘zini tiya olmaydi. Gohida qiynalib ham ketadi. «Bu besh kunlik dunyoda menga nima zaril, odamdek yashasam bo‘l­maydimi, menga desa, koinotni egallab olmaydimi?» tarzida fig‘on ham qiladi. Yana zum o‘tmay, qilg‘ilig‘ini takrorlayveradi. Bundan o‘zi ham qiy­naladi, sizni ham qiynab yuboradi. Ana shunaqa dardi bedavoga chalingan kimsa u.

Siz uni bilasiz, duch kelgansiz, lekin qutula olmaysiz. Qutulishga harakat ham qilib o‘tirmang. O‘ziga insof bermasa, o‘zi sizdan «qutilmasa», siz undan qutila olmaysiz.

Ba'zan: «Shunaqaning  borligi ham yaxshi, bo‘lmasa, ancha loqayd bo‘lib qolardim» tarzida mulohaza ham qilasiz. Qo‘ying, qurib ketsin uning «foyda»si. O‘shasiz ham binoyidek yashab yurgandingiz, u yo‘liqdiyu umr yo‘llaringiz boshqa so‘qmoqlarga urib ketdi. Bil'aks, maqsad cho‘qqisiga tezroq yetgan, yana ham balandroqqa ko‘tarilgan bo‘larmidingiz. Ammo, boriga, nasib etganiga  shukur. 

Xalq og‘zaki ijodida, badiiy adabiyot va san'atda hasad mavzusi asosiy siralardan biri bo‘lib kelgan. O‘zbek monumental eposi «Alpomish»da necha yillar tinch va baqamti yashab kelayotgan sulola vakillari aka-uka Boybo‘ri va Boysari o‘rtasida shu nifoq paydo bo‘lgach, tinch hayotga og‘u aralashgani ta'sirchan ifodalangan. Keyinchalik Hakimbek (Alpomish)ning boshiga tushgan sho‘rishlarga ham shu illat sabab. Hazrat Alisher Navoiy o‘z lirikasida «zamona kulfatlari»dan biri sifatida u tufayli odamlardan, hamnishinlardan yetgan jabr-jafolarni dard bilan qayd etish barobarida dostonlaridagi Farhod  -  Xisrav, Xisrav - Sheruya singari ko‘plab qarama-qarshi taqdirlar misolida fojeaning ko‘lamini yanada teranroq chizib berdi. Bastakorlar  -  Motsart va Saleri o‘rtasidagi mojarolar esa jahon adabiyotining kun tartibidagi mavzusi bo‘lib qoldi. Pushkinning hasadgo‘y qahramonlaridan biri eng so‘nggi choychaqasiga raqibi uchun zahar sotib oladi. 

Individ (odam, inson, shaxs) jamoatchilik qurshovida yashar ekan, atrof­dagilarning unga munosabati muhim ahamiyatga ega. Bu munosabatda juda ko‘p gap bor. Negaki, odamlar o‘zidan atrofga ko‘zga ko‘rinmas energiya (quvvat) tarqatib yuradilar va biz ko‘zga ko‘rinmas energiya ummoni (aura)da yashaymiz. Kishilardan tarqaladigan  energiya yo tuzuvchi, yo buzuvchi bo‘lishi mumkin. Buni oddiy kuzatuv orqali ham bilsa bo‘ladi. E'tibor berganmisiz, ko‘pchilik davrasiga yangi kishi kelib qo‘shilsa, garchi uni hech kim tanimasa ham, davra­dagilarda ta'sirlanish yuzaga keladi: bu yo ijobiy, yo salbiy bo‘lishi mumkin.  Ta'sirlanishning qandayligi kirib kelgan odamga bog‘liq. Agar u yaxshi odam bo‘lsa, yoqimli energiya taratib yurgan bo‘ladi va atrofdagilarda ijobiy qo‘zg‘alish paydo qiladi. Yomon odam bo‘lsa, aksincha.

Tabiiy savol tug‘iladi: yaxshilik va yomonlikning, demak, havas bilan hasadning  chegarasi qaerda, ular o‘z tabiatini qay tarzda namoyon etadi, biz ularni qanday «tanib olishimiz» mumkin bo‘ladi? Albatta, bu savolning mufassal javobi juda uzun, biz mohiyatni qisqa va lo‘nda ifodalamoqchimiz: havas bilan yashaydigan odamdan yoqimli  (yaxshi) energiya tarqaladi, hasad bilan yashaydigan odamdan yoqimsiz (yomon) energiya tarqaladi. Ruhshunoslar, biotexnologlar, mediklarning xulosalari shu to‘xtamga olib kelgan. Demak, havas va hasad o‘z tabiatini ana shunday namoyish etadi.

Har qanday kishida o‘sish, rivojlanish, olg‘a intilish singari tabiiy mayllar bo‘ladi, odam bolasi ona qornidan shunday instinktlar bilan tug‘iladi. Atrof-muhit, tarbiya, hatto irsiy omillar ta'sirida bu mayllarni yuzaga chiqaradigan faol individ uni oq yoki qora ranglarda zohir qilar ekan. Agar borliqqa xayrixohlik bilan qarab, o‘zgalar erishgan natijalarni mamnuniyat bilan qabul qilib, o‘ziga ham shunday darajani istasa va unga beg‘araz intilsa, bunday kayfiyatning rangi oq bo‘lar ekan. Bu holatni bir so‘z bilan «havas» deb ataydilar. Mabodo, boshqalarning yutug‘i uni xafa qilsa, tinchini buzsa va o‘zidan o‘zgan odamni yoqtirmay qolib, g‘arazgo‘ylik qilsa, bunday tuyg‘uning rangi qora bo‘lar, uning nomi esa «hasad» ekan. Nutqiy muomalamizga singib ketgan  mana bu iboralarga e'tibor beraylik: oq ko‘ngil, qalbi toza, dili pok, ko‘ngli ochiq; qora yurak, ichi qora, ko‘ngli qora, ichini qurum bosgan, ichini zang bosgan. Til boyligimizda bu ikki tushuncha kontrast tarzda shunday ta'riflangan.

Odam  o‘z-o‘zidan  hasad  illatiga  chalinib  qolmaydi. Kishining fe'l-atvoridagi kichkina unsurlar zo‘rayib, hasadga olib borar ekan. Masalan, yonverimizda  har narsaga qiziqaveradigan odamlarni ko‘p uchratganmiz. Shunday holat ham oxir-oqibat hasadning tomir otishiga olib borishi mumkin ekan (bu tuyg‘u bekorga  paydo bo‘lmaydi, nimadir ichdan bezovta qilaveradi-da).    Hasad «ega»si  -  hasadgo‘y birovning yutug‘ini ko‘radi-da, unga erishish uchun tortgan azobini, qiyin­chiligini ko‘rmaydi, ko‘rishni xohlamaydi. U: «Baxt bir tekis tarqatiladi, nega men baxtsizman?» deb o‘ksinadi, ichini ilon kemiradi. Bil'aks, o‘ziga nasib etganidan rohatlanib, nasib etmagan narsadan afsuslanmaslik bag‘rikenglik va ma'naviy yuksaklik ifodasidir. Bu talab bizning azaliy axloqimizdagi «Boriga   baraka», degan tamoyilni esga soladi. Afsuski, ayrimlar bu talabni unutadi, «Qancha bo‘lsa, shuncha oz», yo‘siniga amal qiladi.  Agar odamlar o‘zida boriga shukur qilib, o‘zida yo‘q narsaga e'tibor qilmasa, ozgina narsa ham ularni qoniqtiradi.  Injiqlik, nosamimiylik, shuhratparastlik kabi illatlar aynan hasadning doyasi ekan. Kimning fe'lida shunday qusurlar bo‘lsa-yu, ularni bartaraf etmasa, bir kun borib hasadgo‘yga aylanib qolarkan.

 

MUDHISH QILMISH

 Hasadgo‘ylar o‘ladi-yu, hasad hech qachon o‘lmaydi.