K. hoshimov kuni uzaytirilgan guruhlarda ta

Ta’lim  ishlarining  o ‘ziga  xosligi  va  afzaUiklari. 
Intemat,  kuni 
uzaytirilgan  sinf  va  guruhlarda  o‘qituv  ishlari  umumiy  ta’lim 
maktablaridagi  kabi  tashkil  qilinsa-da,  ularning  o‘ziga  xos  xusu- 
siyatlari bor.  Awal aytganimizdek,  barcha fanlardan o‘quvchilarga 
mustaqil  bajarish  uchun  berilgan  vazifalarning  asosiy  qismi 
tarbiyachi-pedagog rahbarligida maktabda bajariladi.  Shuningdek, 
tarbiya  soatlarida  uyushtirilishi  lozim  bo‘lgan  xarakterli  o‘yin, 
to‘garak  mashg‘uloti,  kino  va  diafilm  ko‘rish,  sayohat  va  sinfdan 
tashqari  o‘qish  kabilar dars  materiallarini  mustahkamlash  maqsa- 
dida  tashkil  etiladi.
Kuni  uzaytirilgan  guruhlar  va  sinflarda  o‘quv  ishlari  samara­
dorligini oshirish asosan dastur va darsliklaming sifati,  maktabning 
moddiy bazasi,  muallimlaming  pedagogik  mahorati  va 
0
‘quvchi- 
laming  kamolot  xususiyatlariga  bog‘liq.
Mustaqil  dars  tayyorlash  samaradorligini  oshirish  uchun 
birinchi  navbatda  maktabning  moddiy  bazasidan,  ya’ni  o‘quv 
kabinetlari,  maktab  kutubxonasi  va  mavjud  ko‘rgazma  qurollari, 
texnikaviy  vositalardan  to‘liq  foydalanish  zarur.  Bu  esa  o‘qish 
jarayoni yo'nalishini amaliy asosda tubdan yaxshilash imkoniyatini 
beradi.
Mustaqil dars tayyorlashning tashkil  etilishi,  o‘tkazilishi xarak- 
teri  va  davom  etish vaqti  o‘quvchilaming  yoshiga,  ulami  nazariy 
materiallami,  ommaviy  bajarish  metodlarini  va  o‘z-o‘zini,  sinf- 
doshlarini  nazorat  qilish  usullarini  qanchalik  o‘zlashtirganligiga, 
ko‘rgazmali  o‘quv  qurollar  bilan  qanday  ta ’minlanganligiga, 
shuningdek,  o‘quv  materiali  tuzilishidagi  nazariy  va  amaliy 
bilimlar  nisbatiga  bog‘Uq  bo‘lib,  bulaming  hammasi  o‘quvchilar 
mustaqil  bajaradigan  ta’limiy  ishlaming  sifati  va  saviyasini  bel­
gilaydi.
Intemat  tipidagi  va  kuni  uzaytirilgan  sinf hamda  guruhlarda 
mustaqil o‘qish mashg‘ulotlarini tashkil etish mazmun va tuzilishi 
jihatdan  shu  maktabning  spetsifik  xususiyatini  hisobga  olishni 
taqozo  etadi.  Intemat  va  kuni  uzaytirilgan  sinf,  guruh  sharoitida 
o‘quvchilaming mustaqil dars tayyorlashi tarbiyalanuvchilar uchun
123

ham,  pedagoglar  va  rahbarlar  uchun  ham  eng  murakkab  va 
muhim  holatlardan  biridir.  0 ‘quvchilarning  mustaqil  ishlariga 
tajribali  tarbiyachi  va  o‘qituvchilar  rahbarlik  qilishlari  kerak. 
Chunki  bolalaming  erkin  dam  olish  jarayonidagi  o‘quv-tarbiya 
ishlari  o‘quvchilaming ijodiy ishlarini,  to‘garak ishlarini,  ulaming 
darsdan tashqari vaqtda  maktab  quchog‘ida  o‘tkazadigan jo‘shqin 
faoliyatlarini qamrab  olishi  lozim.  Intemat  tipidagi va kuni uzay­
tirilgan sinf,  guruhlarda  o‘quvchilaming bu faoliyatlarini mohirlik 
bilan boshqarib  borish  mustaqil  o‘quv ishlarining  samaradorligini 
oshirishda  muhim  omildir.
Bolalaming  samarali  o‘qishi  uchun  normal  sharoit  yaratish, 
tegishli  tartib joriy  etish,  mustahkam  mehnat  intizomi  o‘rnatish, 
o‘quvchilami barcha o‘quv asboblari bilan ta’minlash,  ulgurmov- 
chi  o‘quvchilarga  yordam  berish,  bolalaming  darsda  va  sinfdan 
tashqari  ishlarda  hosil  qilgan  bihmlarini  kengaytirish  va  boshqa 
ko‘pgina  ishlar  ham  o‘qituvchining,  ham  tarbiyachining  zim- 
masidagi  vazifadir.  Bu  vazifalami  bir-biridan  ajratish,  faqat 
o‘qituvchi  yoki  tarbiyachi  bajarishi  lozim  deb  qarash  noto‘g‘ri. 
Ular  inoq  bo‘lib,  bamaslahat  ishlamoqlari  darkor.
Hamma  tarbiyalanuvchilarning  bir  vaqtda  dars  tayyorlashi 
ma’lum  qiyinchiliklar  tug‘diradi:  ba’zi  bolalar  diqqatni  bir joyga 
to‘plab  shug‘ullana  olmaydilar,  ba’zilari  o‘yinga  chalg‘iydilar, 
she’mi  yodlay  yoki  berilgan  materialni  ovoz  chiqarib  takrorlay 
olmaydilar.  Mustaqil dars tayyorlash jarayonida bu  kabi holatlami 
hisobga olish kerak.  Ha,  bilim,  ko‘nikma va malakalami bolalarga 
singdirish  oson  ish  emas,  bu  —  qunt  bilan  bajariladigan,  katta 
matonat  talab  qiladigan  mehnat.
0 ‘qituvchi  va  tarbiyachi  darslarda,  bolalaming  mustaqil  dars 
tayyorlashida,  sinfdan  tashqari  ishlarida  bolalar  oldiga  mutlaqo 
bir  xilda  talablar  qo‘yishlari,  birining  qo‘ygan  talabi  ikkinchisiga 
zid  kelmasligi  kerak.  Rag‘batlantirish  va  chora  ko‘rishlar  ham 
barcha  uchun  teng  bo‘lishi  lozim.  Hamma  ish  bitta,  umumiy 
maqsadga  o‘quvchilaming  darsda  o‘tilgan  materiallami  o‘zlash- 
tirishlarini  yuqori  darajaga  ko‘tarish  ularda  mehnat  va  madaniy 
xulqning  mustahkam  malakalarini  hosil  qilishga  bo‘ysundirihshi 
kerak.
Kuni  uzaytirilgan  gumhlarda  o‘tkaziladigan  mashg‘ulotlar 
o‘zining  ba’zi  xususiyatlariga  qaramasdan,  odatdagi  darslarga
124

o‘xshab  ketadi.  Har  bir  mashg‘ulot  xuddi  dars  singari  ma’lum 
shartlarga  rioya  qilgan  holda  o‘tkaziladi:
1.  Mashg‘ulotga  pedagog  boshchilik  qiladi.
2.  Ko‘pincha  jamoat  bo‘lib  ishlash  qo‘llaniladi.
3.  Ma’lum  me’yorda  bilim  beriladi,  ko‘nikma  va  uquvlar 
mashq  qilinadi.
4.  Darsga  qo‘yiladigan  didaktik  talablar  kuni  uzaytirilgan 
guruhlarda  tashkil  etiladigan  mashg‘ulotlarga  ham  joriy  etiladi.
Biroq,  «dars»  va  «mashg‘ulot»  tushunchalarining  ma’nosi 
anglab  yetilmas  ekan,  ulami  bunday  qiyos  qilish  yuzaki  bo‘ladi. 
«Mashg‘ulot»  o‘quvchilar  faoliyatini  uyushtirishni  o‘z  ichiga 
qamrab  oluvchi  juda  keng  jarayon  bo‘lib,  ular  ichiga  dars  ham 
kiradi.  «Dars» tushunchasi ancha tor.  Guruhda mashg'ulotlar dars 
shaklida olib borilib,  tashkiliy mohiyatiga ko‘ra o‘quv jarayonining 
taqlidi  bo‘lib  qolmasligi  kerak.  Chunki  hadeb  bir  xil  shaklni 
qo‘llayverish  bolalarni  zeriktiradi.  Shuning  uchun  ham  dars 
tuzilishi  sharoitga  qarab  samarali  tashkil  etish  haqida  turli  fikr- 
lar  va  urinishlar  mavjud.  Ba’zi  olim  va  metodistlar  45  daqiqa 
darsga  15  daqiqa mustaqil dars tayyorlashni qo‘shib,  uni 60 daqiqa 
davom  ettirish  lozim,  deyishmoqda.  Ayrim  olimlar  esa  kunning 
birinchi yarmida o‘quvchilar 3  soat dars o‘qigach,  4-soatda,  ya’ni 
oxirgi  soatda  mustaqil  dars  tayyorlashlari,  unga  o‘qituvchi 
boshchilik  qilishi,  badantarbiya,  mehnat,  ashula  va  rasm  darslari 
kunning  ikkinchi  yarmida  tarbiyachi  tomonidan  olib  borilishi 
kerak,  degan  fikmi  ilgari  surishmoqda.
Ayrim  ilg‘or  maktab  tajribalari  kuni  uzaytirilgan  maktab, 
sinflarda  yagona  o ‘quv  jarayonini  tashkil  qilish  lozimligini 
ko'rsatmoqda.  Masalan:  maktab pedagoglari ayrim fanlar bo‘yicha 
45  daqiqalik  darsni  saqlagan  holda,  ulaming  setkadagi  haftalik 
soatlarini  mustaqil  dars  tayyorlashga  ketgan  vaqt  hisobiga 
ko‘paytirib  tashkil  qilishni tavsiya qilsa,  Yevropa maktab-intemat 
pedagoglari ko‘pchilik o‘quv fanlaridan mustaqil  dars tayyorlashni, 
45  daqiqalik  darsni  saqlagan  holda  kunning  birinchi  yarmiga, 
mehnat  va  badantarbiya  darslarini  esa  kunning  ikkinchi  yarmiga 
ko‘chirishni  tavsiya  qiladi.  Barcha  kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf 
o‘qituvchi,  tarbiyachilari  esa  asosiy  fanlar  bo'yicha  dars  va 
mustaqil  dars  tayyorlashni  birlashtirish  va  o‘quv  jarayonini  35 
daqiqalik juft dars shaklida  (70  daqiqa),  orada  5  daqiqalik tanaffus
125

bilan  tashkil  qilishni,  chizmachilik,  ashula,  rasm,  mehnat  va 
badantarbiya  darslarida  45  daqiqalik  darsni  saqlagan  holda 
kunning birinchi yarmi oxirida,  4-soatlarda o‘tishni tavsiya qiladi.
Asosiy  o‘quv  fanlari  bo‘yicha  dars  va  mustaqil  dars  tayyor- 
lashni  birlashtirish  kun  tartibi  —  rejimini  to‘g‘ri  tashkil  qilish  va 
vaqtni  unumli  o‘tkazishga  imkoniyat  tug‘diradi  hamda  sinfdan 
tashqari  o ‘quvchilarning  qiziqishlari  bo‘yicha  o'tkaziladigan 
mashg‘ulotlarga  ko‘proq  vaqt  ajratish  imkoniyatini  yaratadi.  Bu 
xildagi  darslar  o‘quvchilarga  amaliy  ish  bilan  ko‘proq  shug‘ul- 
lanishga  va  o‘rganilgan  dars  bilan  bevosita  aloqa  bog‘lashiga, 
maktab jamoasi  faoliyatini  butun  kun  va  hafta  davomida  unumli 
tashkil  etishga  yordam  beradi.
Darsni  60  daqiqaga  qadar  cho‘zish  ta’lim  nuqtayi  nazaridan 
har  qancha  samarali  bo‘lmasin,  boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarini 
uzoq  vaqt  partada  o‘tirishga  majbur  qilish,  mutaxassislarning 
fikricha,  ularning  salomatligiga  katta  zarar  yetkazadi.  Shu  bois 
60  daqiqalik  dars  o‘tkazish  fikriga  qo‘shilib  bo‘lmaydi.
Umumiy  maktablar  tarixiy  taraqqiyoti jarayonida  yuqori  sinf 
o‘quvchilarini  o‘qitish  bo‘yicha  katta  yutuqlarga  erishgan  bo‘lsa- 
da,  boshlang‘ich sinflar faoliyatida  hali hal  qilinishi lozim bo‘lgan 
ishlar  ko‘p.  A.  N.  Konev  «Maktab  I—III  sinf  o‘quvchilarining 
jismoniy,  psixologik,  yosh va  individual  xususiyatlarini yetarlicha 
hisobga  olmaydi.  Masalan,  I—X  sinflarda  dars  45  daqiqa  davom 
etadi.  Nega?  Yetti  va  o‘n  yetti  yoshli  o‘quvchilaming  jismoniy 
quwati  baravarmi?  So‘zsiz,  yo‘q»',  deb  juda  to‘g‘ri  fikmi  ilgari 
suradi.  U  shu  fikri  asosida  o ‘qituvchi-tarbiyachilar  bilan 
hamkorlikda  bir  necha  boshlang‘ich  kuni  uzaytirilgan  sinflarda 
45  daqiqalik  dars  o‘miga  35  daqiqalik  dars  tashkil  qilib  (dars 
soatlarini ko‘paytirish hisobiga,  ya’ni  4 soat  o‘miga  6 soat)  tajriba 
o‘tkazdi.  Tajriba  butun  kun  mobaynida  o‘quvchilar  charchamas- 
ligini,  sog‘lom  bo‘lishini,  shuningdek,  o‘zlashtirishda  yuqori  da- 
rajaga  erishishlarini  ko‘rsatdi.  Albatta,  maktabni  bunday  turli 
muddatda  davom  etadigan  rejimga  o‘tkazish  ancha  murakkab 
bo‘lib,  ilmiy tadqiqotlar olib borishni,  eng to‘g‘ri tavsiyalar ishlab 
chiqishni  taqozo  etadi.
1 
Конев  A.  H
.  «Организация  учебного  процесса  I—III  классах  в  усло­
виях  полного  дня».  1980.
126

Hozirgi  kunda  o‘quvchilaming,  ayniqsa,  boshlang‘ich  sinf 
o‘quvchilarining  mustaqil  dars  tayyorlashlari  asosan  tarbiyachi­
lar rahbarligida o‘tkazilishini hisobga olib,  ulaming bu faoliyatlari 
haqida  ayrim  mulohazalarimizni  bayon  etamiz:
1.  Dars tayyorlashni unumU va to‘g‘ri tashkil etish uchun tar­
biyachi  (yoki  dars  tayyorlashni  o'tkazuvchi  kishi)  o‘z  guruhida- 
gi  o‘quvchilaming  bilimini,  psixologik  xususiyatlarini  shu  sinf 
o‘qituvchilari  kabi  to‘liq  bilishi  va  o‘qituvchi  bilan  bir  xilda 
pedagogik  talab  qo‘yishi  kerak.
Buning  uchun  tarbiyachi  o‘qishning  birinchi  kunlaridayoq 
o‘qituvchilaming darslariga,  mashg‘ulotlariga qatnashishi,  ulaming 
ish  metodlari,  rag‘batlantirish  usullari,  dars  davomida  olib 
boradigan  tarbiyaviy  ishlari,  sinf  va  uy  vazifalarining  hajmini 
diqqat  bilan  o‘rganishi  lozim.  Shuningdek,  o‘qituvchilar  ham 
tarbiyachi  olib  boradigan  mashg‘ulotlarga  qatnashib,  tegishli 
maslahat  va  yordam  berib  turishlari  kerak.  Bu  xildagi  aloqa  va 
hamkorlik  natijasida 
0
‘qituvchi  bilan  tarbiyachi  o‘rtasida  o‘quv- 
chilarga  nisbatan  bir  xil  talab  vujudga  keladi.
2.  Kuni uzaytirilgan sinf va guruhlarda dars va darsdan keyingi 
ta’lim  jarayonining  samarador  bo'lishining  eng  muhim  omilla- 
ridan yana biri,  bu o‘qituvchi bilan tarbiyachining o‘zi ishlaydigan 
sinf dasturini yaxshi bilishidir.  Eng yaxshi o‘qituvchi va tarbiyachi 
ham dastur mazmunini,  uni o‘qitishdan kutilgan maqsadni bilmas 
ekan,  u  ta’lim  ishini  to‘g‘ri  tashkil  eta  olmaydi.
Keyingi  yillarda  boshlang‘ich  sinflarda  o‘qish  yangi  reja  va 
dastur  asosida  olib  borilmoqda.  Yangi  reja  va  dasturga  binoan 
hamma boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari qayta tayyorlov kurslarida 
o‘qitilmoqda.  Shunga  ko‘ra  boshlang‘ich  kuni  uzaytirilgan  sinf 
va guruhlarda ishlaydigan tarbiyachi-pedagoglar ham bu kurslarda 
o‘qitilishi  lozim.  Aks  holda  o‘qituvchi  bilan  tarbiyachi  ishida 
pedagogik  talab  bir  xil  bo‘lmaydi.  Shuningdek,  dastur  talab  va 
maqsadlarini  bilmagan  tarbiyachi  mustaqil  dars  tayyorlash 
jarayonini  ham  muvaffaqiyatli  o‘tkaza  olmaydi.
3.  0 ‘qituvchi bilan tarbiyachining  mustahkam  aloqasi ta’lim- 
tarbiya  sifatini  hozirgi  talablar  darajasiga  ko‘tarishda,  bir  sinfda 
ikkinchi  yil  qolishning  oldini  olishda juda  katta  ahamiyatga  ega. 
Lekin  hamma  vaqt  ham  o‘qituvchi  bilan  tarbiyachi  har  kuni 
uchrashish  va  bir-biriga  maslahat  hamda  yordam  berish  imko-
127

niyatiga  ega  bo‘lavermaydi,  albatta.  Bunday  paytlarda  har  bir 
o‘qituvchi  yoki  tarbiyachi  o‘z  fikrini  yozma  tarzda  bayon  qilishi 
ham  mumkin.  Bunga  Toshkent  shahridagi  kuni  uzaytirilgan 
maktabning  sinf  o ‘qituvchilari  bilan  tarbiyachilari  o‘rtasidagi 
tavsiyamizga  ko‘ra tutilgan  «Kundalik aloqa»  daftari  yaxshi  misol 
bo‘la  oladi.  0 ‘qituvchi  sinfda  olib  boradigan va  o‘quvchilar bilan 
bajarilishi  lozim  bo‘lgan  ishlarini  shu  daftarga  yozib  qoldiradi. 
Tarbiyachilar  ham  shu  yozuv  asosida  ishlaydi.  Va  u  ham,  o‘z 
navbatida,  qilingan  ishlar  natijasini  hamda  o‘z  fikrlarini  o‘sha 
daftarga yozadi.  0 ‘qituvchi  ertalab  maktabga  kelganda  «Kundalik 
aloqa»  daftari  orqali  tarbiyachining  o‘quvchilar  bilan  qanday 
mashg‘ulot  o‘tkazganligini,  o‘quvchilar  intizomi  kabilar  bilan 
tanishadi.  «Kundalik  aloqa»  daftari  quyidagi  bo‘limlardan  iborat 
boiadi:
Fan
Sana
0 ‘qituvchining 
topshirig‘i va  axboroti
Vazifani
ishlash
muddati
Tarbiyachining
axboroti
Masalan,  2004-yil  2-martda  IV  sinf o‘qituvchisi  tarbiyachiga 
bunday  ma’lumotni  yozib  qoldirgan:  «O'quvchi  S.  ona  tilidan 
«Sifat»  matnini yaxshi tushunmadi va bugungi  darsga kecha uyga 
topshirilgan  166-mashqni  to‘la bajarmay keldi.  Shu  o‘quvchining 
uy  vazifalarini  to‘g‘ri  va  doim  puxta  tayyorlashiga,  ayniqsa,  ona 
tilidan  topshirilgan  vazifalami  bajarishiga  alohida  e’tibor berishi- 
ngizni  iltimos  qilaman».
Shuningdek,  1-sinf tarbiyachisi  tubandagilarni  yozgan:  «Ba’­
zi  bir  o‘quvchilar  alifboni  yaxshi  o‘zlashtirmaganliklari  sababli 
bosh  harflarni  ajrata  olmaydilar.  Ular  bilan  harflarni  tartibli 
takrorlash  ishida  birgalikda  shug‘ullansak».  Demak,  «Kundalik 
aloqa»  daftari  orqali  ta’lim-tarbiyaning  barcha  sohalarini  qamrab 
olish  va  hamkorlik  qilish  mumkin.
4. 
Kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf  va  guruhlarda  vimpellar 
taqdim etishni joriy qilish  ham  ta’lim-tarbiya  ishlari  sifatini yuqori 
ko‘tarish  vositalaridan  biridir.
128

«Sinflararo  tozalik  uchun»,  « 0 ‘qishda,  intizomda  ilg‘or 
sinflar  uchun»,  «Maktabga  g‘amxo‘rlik  ko‘rsatganlari  uchun» 
kabi vimpellar o‘quvchilar o'rtasida tozalik,  madaniylik,  intizom, 
bilim  olishga  qiziqish  va  maktab  mulkini  ko‘z  qorachig'iday 
saqlash,  ehtiyot  qilish  va  jihozlash  kabi  foydali  ishlami  yo‘lga 
qo‘yishda,  ulami  faol jamoatchi qilib tarbiyalashda katta yordam 
bermoqda.
« 0 ‘qishda,  intizomda  ilg‘or  sinflar  uchun»  vimpelini  topshi- 
rish  bilan  har  haftada  barcha  sinflarning  o‘qish  va  intizomdagi 
muvaffaqiyatlari va  kamchiliklari  qayd qilinadi.  Qaysi  sinf o‘quv- 
chilari  shu  hafta  ichida  yomon  baho  olmagan,  maktab  tartib- 
qoidasini  buzmagan  bo‘lsa,  umummaktab  o‘quvchilari  yig‘ilisida 
maktab ma’muriyati tomonidan ana shu sinfga tantanali  ravishda 
topshiriladi.  Vimpelni  shu  hafta  mobaynida  eng  ko‘p  a’lo  baho 
olgan  va  intizomda  o‘mak  o‘quvchi  qabul  qilib  oladi.
Kuni  uzaytirilgan  maktablarda  olib  boriladigan  bunday 
tadbirlar  natijasida  o‘quvchilar  o‘rtasida bilimni  chuqur  egallash, 
mustaqil  dars  tayyorlash,  o‘zlashtirmovchi  o‘quvchilarga  yordam 
va yaxshi  intizom uchun kurash  faqat pedagog-tarbiyachininggina 
emas,  balki  о‘quvchilar jamoasining  asosiy  ishiga  aylanadi.
5. 
Kuni  uzaytirilgan  maktab  va  guruhlarda  o‘quvchilaming 
kun  bo‘yi  maktabda  bo‘lishi  maktab  ma’muriyatining  ular  bilan 
mustahkam  aloqada  bo‘lishini  talab  qiladi.  0 ‘quvchilar  o‘rtasida 
ta’lim-tarbiya  ishlarining  rolini  yanada  oshirish  maqsadida  har 
kuni  sinf yoki guruh  navbatchisining  maktab  direktori  yoki  ilmiy 
bo‘lim  mudiriga  o ‘z  sinfi  haqida  quyidagi  chizma  asosida 
ma’lumot  berib  turishi  yaxshi  natija  beradi.
Bosh 
navbatchining 
familiyasi, sana
Darsga
kelmadi,
sababi
Kechikdi
Qaysi darsda 
kim o‘zini tuta 
bilmadi
«2»  baho 
oldi
Bunday  axborot  maktab  ma’muriyatini  bolalar  hayoti  bilan 
yaqindan  tanishtirishga,  barcha  guruhlardagi  har  kungi  ahvolni 
bilishga  va  shu  asosda  lozim  bo‘lgan  tadbirlar  o'tkazishga,  ota- 
onalar  bilan  aniq  dalillar  asosida  suhbatlar  o‘tkazishga  imkon 
beradi.  0 ‘quvchilaming  ongli  va  mustaqil,  har  qanday  ishning
5
-
 
1931
129

mazmuniga  to‘la  tushunib  ishlashini  uyushtirish  tarbiyachidan 
metodik mahoratni,  pedagogik san’atni talab qiladi.  Tarbiyachining 
ham predmet o‘qituvchisi  kabi darsga tayyorlanish,  shu kuni uyga 
berilgan  topshiriqlami  puxta  bilishi,  vaqtni  to‘g‘ri  rejalashtirishi 
o‘qish sifatini ko‘tarishga imkon beradi,  o‘quvchilami esa tizimli, 
halol va mustaqil ishlashga o'rgatadi.  Shuningdek,  dars tayyorlash 
paytida o‘quvchilar vazifani bajarishga qiziqtirilsa,  ular diqqati tola 
jalb  qilinsa,  intizomning  asosi  yaratilgan  bo‘ladi.
0 ‘quvchilaming  dars  tayyorlashi,  ish unumini  oshirish  uchun 
sinf xonasi yetarlicha yoritilgan,  havosi toza,  partalar o‘quvchilar 
yoshiga,  bo‘yiga  mos  bo‘lishi  kerak.  Awal  ta’kidlaganimizdek, 
maktabdagi  mashg‘ulotlar  va  kuni  uzaytirilgan  guruhlarda  uyga 
berilgan  vazifalami  bajarish  bir  butun  ta’lim  jarayonini  tashkil 
etadi.  Uyga  berilgan  vazifalami  to ‘g‘ri  va  mustaqil  ishlashda 
tarbiyachining  o‘quvchilarga  yo‘l  ko‘rsatishi,  ularni  tushuntirish 
katta  ahamiyatga  ega.  Ba’zi  tarbiyachilar  metodikani  yaxshi 
bilmasligi,  o‘quvchilaming dars tayyorlash jarayonini to‘g‘ri  tashkil 
qila  olmasligi  tufayh  bolalami  qiynab  qo‘yishadi.  Yoki,  ular  dars 
tayyorlash  davomida  qiynalgan  o‘quvchilarga  to‘g‘ri  yo‘l-yo‘riq- 
lar  ko‘rsatish,  ulami  mustaqil  o‘ylashga  o‘rgatish  o‘miga  topshi­
riqni  o‘zlari  ishlab  beradilar.
0 ‘quvchilarga  bu  tarzda  «yordam»  berish  pedagogikaga  yot 
metoddir.
Internat  tipidagi  va  kuni  uzaytirilgan  sinf,  gumhlarda  ta’- 
lim-tarbiyani  yaxshi  yo‘lga  qo'ygan  va  o‘quvchilarga  pedago­
gika  talablari  asosida  yaqindan  yordam  berib,  yaxshi  natija- 
larga  erishayotgan  o‘qituvchi  va  tarbiyachilar  respublikamiz- 
da  ko‘p.
Masalan,  Namangan viloyati,  Namangan tumanidagi  23-mak- 
tabda  13  ta  kuni  uzaytirilgan  sinf  tashkil  qilingan  bo‘lib,  ular­
ga  402  o‘quvchi  jalb  etilgan.  Kuni  uzaytirilgan  I—IV  sinflar- 
dagi  o‘quvchilaming  85  %  i  faqat  «4»  va  «5»  baholarga  o‘qiydi- 
lar.
Shu  faktning  o‘ziyoq  kuni  uzaytirilgan  guruhning  afzalligi- 
dan  dalolat  beradi.
130

KUNI  UZAYTIRILGAN  SINF  VA  GURUHLAR  ISHIGA 
PEDAGOGIK  RAHBARLIK  QILISH
Kuni  uzaytirilgan  sinf va guruhlarda  o‘quvchilar bilan  ta’lim- 
tarbiya  ishlarini  tashkil  etish,  ulaming  qiziqishlari,  qobiliyatlari- 
ni aniqlash va  rivojlantirishda qulay shart-sharoitlar yaratish  (turli 
xil  to‘garaklar,  qiziqishlari  bo‘yicha  klublar,  sport  seksiyalari  va 
boshqalami  tashkil  etish)  ishiga  mohirona  pedagogik  rahbarlik 
qilingan  taqdirdagina  yaxshi  natijalarga  erishish  mumkin.
Hozirgi  maktab  ishiga  rahbarlik  qilish  sinf va  guruhlar  ishini 
tubdan  ijodiy  ravishda  yangilashni  talab  etadi.
Gap  kuni  uzaytirilgan  sinf  va  guruhlardagi  hozirgi  afzallik- 
lardan  ko‘ra  yanada  istiqbolli  shakllarini  o‘ylab  topish  va  ular 
ishini  hozirgi  zamon  talablari  darajasida  takomillashtirish  to‘g‘- 
risida  boradi.
Mamlakatimizda  har  bir  maktab  yoshidagi  bolaning  to‘liq 
o‘rta  ma’lumotga  ega  bo‘lishida  kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruh- 
larning  keng  imkoniyatlaridan  samarali  foydalanish  bevosita 
maktab  rahbarining  mahoratiga,  tashkilotchiligiga,  kasb-korlik 
tayyorgarligiga  ko‘p  jihatdan  bog‘liqdir.
Bunda  pedagoglar  jamoasining  birligi  katta  rol  o ‘ynaydi. 
A.  S.  Makarenko  yozganidek,  mohir rahbar boshchilik qilayotgan 
inoq,  ahil jamoadagi  eng yosh,  eng  tajribasiz pedagog  pedagoglar 
jamoasi  bilan  chiqisha  olmaydigan  har  qanday  iste’dodli  va 
tajribali  pedagogdan  ko‘ra  ko‘proq  ishni  bajaradi1.
0 ‘qituvchi va tarbiyachi mehnatining samaradorligini oshirish 
maktabda  unga  qulay  sharoitlar  yaratilib  berilishiga:  o‘quv 
xonalari  yaxshi  jihozlangan  va  texnika  vositalari  bilan  ta’min- 
langan boMishiga,  o‘qituvchiga  metodik adabiyotlar bilan yordam 
ko‘rsatilishiga,  maktab  metodika  xonasida  o‘quv-tarbiya  ishiga 
doir didaktik material va ko‘rgazmali qurollar to‘plangan bo‘lishi- 
ga,  qulay  psixologik  iqlim,  o‘zaro  yordam  vaziyatining  vujudga 
keltirilishiga ham bog‘liqdir.  Uzaytirilgan kun tartibiga o‘tkazilgan 
sinf va  guruhlar  uchun  moddiy  baza  oddiy  umumta’lim  maktabi 
moddiy  bazasidan  ancha  farq  qilishini  ham  hisobga  olish  lozim.
1 Ushbu  mavzu  1992-yil  « 0 ‘qituvchi»  nashriyotida  chop  etilgan  T.  Sot- 
likovning  «Kuni  uzaytirilgan  sinf va  guruhlarda  ta’lim-tarbiya  ishlari  (qishloq 
maktablari  misolida)  qo‘llanmasi»  va  ilg‘or  tajribalar  asosida  tayyorlandi.
131

Shuningdek,  faqat  maktab  pedagoglar jamoasi  faoUyati  bilan 
cheklanibgina  qolmay,  maktab  rahbariyati  sharoitga  qarab  baza 
korxonalari,  otaliq tashkilotlari,  mahalla madaniyat muassasalari, 
maktabdan tashqari muassasalar bilan yaqin aloqada bo‘lish lozim. 
0 ‘quvchilar  bilan  o‘tkaziladigan  tadbirlar  faqat  o‘qituvchi  va 
tarbiyachilar,  maktab jamoasi kuchi bilangina emas,  keng jamoat- 
chilik  imkoniyatlaridan  samarali  foydalangan  holda  o‘tkazilishi 
maqsadga  muvofiqdir.
Kuni uzaytirilgan sinf va guruhlarda o‘quv-tarbiya va sog‘lom- 
lashtirish  ishlariga  rahbarlik  qilish  murakkab  jarayon  bo‘lib, 
rahbarlardan  ijodiy  ishlashni  talab  qiladi.
Kuni  uzaytirilgan  maktab,  sinf  va  guruhlarda  ta’lim-tarbiya 
va  sog‘lomlashtirish jarayonlariga  rahbarlik qilishda  quyidagilarga 
e’tibor  berish  kerak.
Birinchi  darajali  boshqarish:  maktab  direktori,  pedagoglar 
kengashi,  maktab  kasaba  uyushmasi,  yoshlarning  «Kamalak» 
tashkiloti va  «Kamolot»  YIH,  ota-onalar jamoasi,  otaUq tashkilot 
va  maktabdan  tashqari  muassasalar  bilan  hamkorlik.
Ikkinchi  darajali  boshqarish:  ta’lim-tarbiya  ishlari  bo‘yicha 
maktab  direktori  o‘rinbosarlari,  ma’naviyat  va  ma’rifat  ishlari 
bo‘yicha  direktor  o‘rinbosari,  boshlang‘ich  harbiy  ta’lim  tayyor- 
garligi rahbari,  bosh yetakchi,  maktab  direktorining xo‘jalik ishlari 
bo‘yicha  o‘rinbosari.
Uchinchi  darajaU boshqarish:  o‘qituvchi,  tarbiyachi,  sinf rah­
bari.
To‘rtinchi  darajali  boshqarish:  o‘quvchilar,  o‘quvchilaming 
o‘zini  o‘zi  boshqarish  organlari,  maktab  umumiy  yig‘ilishlari, 
«Kamolot»  YIH  yig‘inlari  va  boshqalar.
Maktab  rahbari ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil  qilishda va 
maktab  ichki  nazoratini  to‘g‘ri  yo‘lga  qo‘yishda  boshqarishning 
yuqoridagi barcha bo‘g‘inlari o‘rtasida mustahkam aloqa o‘matib, 
ular bilan  hamkorlikda  ishlagandagina  yaxshi  natijalarga  erishish 
mumkin.  Bugungi  kun  talabi  asosida  maktab  direktori  boshqa- 
rayotgan  va  bajarishi  lozim  bo‘lgan  ishlarni  ko‘z  oldimizga 
keltiradigan  bo‘lsak,  u  ta’Um-tarbiyada  birinchi  shaxs  ekanligiga 
ishonchimiz  komil.  U  o‘quvchilar  jamoasining  murabbiysidir, 
pedagoglar  jamoasining  ustozi,  teng  huquqli  a ’zosi,  mohir 
tashkilotchisidir.  Ma’lum  pedagogik  talablarga  va  maktabning 
o‘ziga  xos  xususiyatlariga  javob  beradigan,  puxta  o‘ylangan  va