Kafedrasi xaitov elbek panjiyevich

2-jadval. 

Tashqi hisob-kitoblar auditida hal etiladigan vazifalar

5 

Auditning vazifalari 

«Tashqi  hisob-kitob  muomalalari  auditi»  bo’limining  tekshiruv  dasturi 

bo’yicha savollar 

Tashqi  hisob-kitob  muomalalarini 

hisobga olish va nazorat qilishning 

holatini tekshirish 

Tashqi  hisob-kitob  muomalalari  bo’yicha  qarzdorlikni  inventarizatsiya  qilish 

materiallarining mavjudligi va tahlili.  

Debitor  va  kreditor  qarzlar  vujudga  kelishining  hujjatlar  bilan  asoslanganligi 

va qonuniyligi, ularni qaytarishning realligi.  

Shubhali hisob-kitoblarni va talab qilinmagan qarzdorlikni aniqlash 

Buxgalteriya  hisoboti  ko’rsatkichlarining  sintetik  va  analitik  hisob 

ma’lumotlariga mosligi 

Mol 

etkazib 

beruvchilar 

va 

pudratchilar 

bilan 

hisob-

kitoblarning 

to’g’riligi 

va 

to’liqligini tekshirish 

Olingan  moddiy  qiymatlik  (ish,  xizmat)lar  uchun  hisoblashishlar  bo’yicha 

dastlabki  hujjatlar  va  shartnomalar  mavjudligi  va  rasmiylashtirilishining 

to’g’riligi.  

Dastlabki  hujjatlar  ma’lumotlarining  shartnomalar  va  hisob  registrlariga 

mosligi.  

Hisob registrlaridagi schyotlarda mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan 

hisob-kitoblarni aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi.  

Hisob-kitoblarning o’z vaqtida amalga oshirilayotganligi va qarzdorliklarning 

realligi.  

Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha kreditor 

qarzdorliklarni hisobdan o’chirish tartibiga rioya qilinishi 

Xaridorlar va buyurtmachilar bilan 

hisob-kitoblarni  hisobga  olishning 

to’g’riligini tekshirish 

Xaridorlarga  sotilgan  mahsulot  (ish,  xizmat)  lar  uchun  dastlabki  hujjatlar  va 

shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilishining to’g’riligi.  

Dastlabki  hujjatlar  ma’lumotlarining  shartnomalar  va  hisob  registrlariga 

mosligi.  

Xaridorlar  va  buyurtmachilar  bilan  hisob-kitoblarni  hisob  registrlaridagi 

schyotlarda aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi.  

Olingan bo’naklarning asoslanganligi va to’g’ri rasmiylashtirilishi.  

Hisob-kitoblarning  o’z  vaqtidaligi,  xaridorlar  va  buyurtmachilar  qarzlarining 

realligi va ta’minlanganligi.  

Xaridorlar  va  buyurtmachilarning  debitor  qarzlarini  hisobdan  o’chirish 

tartibiga rioya qilinishini tekshirish  

Da’volar bo’yicha hisob-kitoblarni 

hisobga olishni tekshirish 

Da’volar  bo’yicha  hujjatlar  rasmiylashtirilishining  o’z  vaqtidaligi, 

asoslanganligi va to’g’riligi.  

Da’volarni hisobda aks ettirishning to’liqligi va to’g’riligi.  

Da’volar bo’yicha qarzdorliklarning realligi 

 

Boshqa  debitorlar  va  kreditorlar 

bilan  hisob-ki-toblarni  hisobga 

olishning to’liqligi va to’g’riligi 

Deponentlangan  ish  haqini  hisobga  olishning  o’z  vaqtidaligi,  asoslanganligi 

va to’g’riligi.  

Ijro  varaqalari  bo’yicha  ish  haqidan  ushlangan  summalarning  asoslanganligi 

va to’g’riligi, ularni oluvchilarga o’tkazib berishning to’liqligi va to’g’riligi.  

Transport tashkilotlari bilan va notijorat tavsifdagi muomalalar bo’yicha turli 

tashkilotlar bilan hisob-kitoblarning to’g’riligi va o’z vaqtidaligi.  

Balans  tuzish  sanasiga  turli  debitorlar  va  kreditorlar  bilan  hisob-kitoblar 

bo’yicha qarzdorliklar haqqoniyligi.  

Mas’uliyati  cheklangan  jamiyatlar 

ta’sis shartnomasi bo’yicha hisob-

kitoblarni 

hisobga 

olishning 

to’liqligi va to’g’riligini tekshirish 

Ta’sis shartnomalarining mavjudligi va to’g’ri tuzilganligi.  

Ta’sis  shartnomasi  bo’yicha  hisob  yuritishning  qonuniyligi  va  bu  shartnoma 

bo’yicha muomalalarning hujjatlar bilan asoslanganligi.  

Ta’sis  shartnomasi  doirasida  xo’jalik  faoliyatini  soliqqa  tortish  va  mulklarni 

alohida hisobga olishning to’g’riligi 

Shartnoma ishtirokchilari o’rtasida foydaning taqsimlanishi.  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalarini 

auditorlik  tekshiruvidan  o’tkazish 

natijalarini umumlashtirish 

Hisob-kitoblar ahvolining korxona to’lov layoqatiga ta’sirini baholash.  

Aniqlangan 

xatolarning 

jiddiylik 

darjasini 

va 

ularning 

hisobotlar 

ishonchliligiga ta’sirini baholash.  

 

          analitik hisobi registrlari; 

                                                           

5

 Sh.N.  

F

F

a

a

y

y

z

z

i

i

y

y

e

e

v

v

,

,

 

 

 

 

 

 

A

A

.

.

Z

Z

.

.

 

 

 

 

A

A

v

v

l

l

o

o

q

q

u

u

l

l

o

o

v

v

 

 

 

 

“

“

A

A

u

u

d

d

i

i

t

t

 

 

f

f

a

a

n

n

i

i

d

d

a

a

n

n

 

 

m

m

a

a

’

’

r

r

u

u

z

z

a

a

 

 

m

m

a

a

t

t

n

n

l

l

a

a

r

r

 

 

t

t

o

o

’

’

p

p

l

l

a

a

m

m

i

i

.

.

”

”

 

 

 

 

 

 

 

 

“

“

 

 

T

T

o

o

s

s

h

h

k

k

e

e

n

n

t

t

”

”

 

 

2

2

0

0

1

1

3

3

y

y

.

.

 

 

1

1

3

3

2

2

-

-

b

b

e

e

t

t

.

.

 

 

---

13 

 

*  tashqi hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan dastlabki hujjatlar.  

 

Korxonaning hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruq bo’yicha auditor 

quyidagilar bilan tanishadi: 



  tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  olishda  qo’llaniladigan 

ishchi schyotlar rejasi; 



  buxgalteriya  hisobining  shakli  va  korxonada  tuziladigan  hisob 

registrlarining ro’yxati; 



  tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  olish  bilan  bog’liq  bo’lgan 

dastlabki hujjatlar aylanishi (hujjatlar aylanish grafigi); 



  tashqi  hisob-kitob  muomalalari  rasmiylashtiriladigan  hujjatlarni 

imzolash huquqi berilgan shaxslar ro’yxati; 



  tashqi hisob-kitob muomalalarini inventarizatsiya qilish.  

Auditor  buxgalteriya  balansi  (1-shakl)  ning  aktividagi  II-«Joriy  aktivlar» 

bo’limi  ma’lumotlaridan  «Debitor  qarzlar»  moddasi  va  passividagi  II  - 

«Majburiyatlar»  bo’limi  ma’lumotlaridan  «Kreditor  qarzlar»  moddasi  bo’yicha 

qarzdorliklarning ahvolini aniqlaydi.  

«Debitor  va  kreditor  qarzlarning  holati  to’g’risida  ma’lumotnoma»  (2

a

-

shakl)ga  muvofiq  uzoq  muddatli  va  qisqa  muddatli  qarzdorliklarning  hisobot 

davri boshiga va oxiriga bo’lgan holati va harakati («muddati o’tib ketganlari» 

ajratib ko’rsatilgan holda) aks ettiriladi. (1-ilova) 

Tekshiruv  o’tkazish  jarayonida  buxgalteriya  hisobining  korxonada 

qo’llaniladigan  shaklidan  kelib  chiqqan  holda  har  xil  sintetik  va  analitik  hisob 

registrlari  taqdim  qilinishi  mumkin.  Tekshiruv  uchun  zarur  bo’lgan  hisob 

registrlarining ro’yxati hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqda belgilangan 

bo’lishi mumkin.  

Buxgalteriya  hisobining  jurnal-order  shaklini  qo’llaydigan  korxona  va 

tashkilotlarda  tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  olishda  «Buxgalteriya 

hisobining jurnal-order shaklini qo’llash bo’yicha uslubiy tavsiyalar»ga muvofiq 

№6, 8 va 11 - jurnal-îðderlar ishlatiladi.  

Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan sharoitda 3110-3190, 4010, 4020, 

---

14 

 

4110, 4120, 4210, 4310, 4320, 4410, 4510, 4550, 4610, 6410, 6450, 6310, 6320, 

6390, 6510, 6530, 6810-6890, 6520 schyotlar bo’yicha debet va kredit oborotlar 

hamda  qoldiqlarining  bosmadan  chiqarilgan  varagi,  analitik  vedomostlar  va 

Bosh  daftar  (oborot-qoldiqli  vedomost),  realizatsiyaga  doir  reestrlar  va 

daftarlardan foydalaniladi.  

Shuningdek,  auditor  tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  rasmiylashtirish  va 

aks  ettirish  bo’yicha  dastlabki  hujjatlarni  talab  qilib  olishi  zarur.  Masalan, 

shartnomalar  (oldi-sotti,  etkazib  berish,  komissiya,  pullik  xizmat,  pudrat  va 

hokazo),  nakladnoylar,  tovar-transport  nakladnoylari,  schyotlar,  schyot-

fakturalar, jo’natuvchi hujjatlar, bajarilgan ishlar dalolatnomasi, bank hujjatlari 

(bank  ko’chirmalari,  to’lov  topshiriqnomalari,  cheklar  reestri),  kassa  hujjatlari 

(kassa  chiqim  orderlari  va  kassa  kirim  orderlarining  kvitantsiyalari),  avizolar, 

xaridorlar,  mol  etkazib  beruvchilar  va  boshqa  debitor  hamda  kreditorlar  bilan 

hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish dalolatnomasi (1V shakl).  

Tashqi hisob-kitob muomalalari ustidan o’rnatilgan ichki nazoratni baholash 

uchun auditor quyidagilarni aniqlaydi: 

*  hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish tartibi, muddatlari va natijalari; 

*  hujjatlar aylanish grafigining mavjudligi va unga rioya qilinishini nazorat 

qilish; 

*  to’lovlar va hisob-kitoblar holati hamda  boshqalar ustidan  nazorat qilish 

shakllari, muddatlari va ijrochilari.  

«Debitor  va  kreditor  qarzlarning  holati  to’g’risidagi  ma’lumotnoma»  (2

a

-

shakl)  ma’lumotlariga  muvofiq  muddati  o’tgan  debitor  va  kreditor  qarzlar 

miqdori,  debitor  qarzlarning  moliyaviy  natija  hisobiga  hisobdan  o’chirilishi, 

shuningdek  eng  katta  miqdordagi  qarzdor  debitor-tashkilotlar  ro’yxati 

aniqlanadi.  Tekshiruv  jarayonida  ushbu  ma’lumotlarning  haqqoniyligini 

isbotlash  va  muddati  o’tib  ketgan  debitor  qarzlarni  undirish  imkoniyatini 

aniqlash zarur.  

Analitik  va  sintetik  hisob  registrlari  ma’lumotlariga  muvofiq  auditor 

quyidagilarni aniqlaydi: 

---

15 

 

*  hisob-kitob munosabatlari va ularning soni; 

*  qo’llaniladigan  to’lov  shakllari  (naqd  pulsiz,  naqd  pullik,  o’zaro  qarz 

surishish  yo’li  bilan,  bevosita  tovar  yoki  mahsulot  almashish  yo’li 

bilan); 

*  analitik  hisobni  yuritish  tartibi  (hisob-kitob  turlari,  ishtirokchilari, 

vujudga kelish muddatlari va shunga o’xshash); 

*  nostandart buxgalteriya yozuvlari.  

Hisob-kitob  munosabatlarining  ishtirokchilari  ko’p  va  to’lovlar  shakllari 

xilma-xil bo’lganida auditorlik risk kuchayib, buni mazkur soha bo’yicha tanlab 

tekshiriladigan hisob-kitob shakllari va to’lov turlarini aniqlashda e’tiborga olish 

lozim.  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  olishning  ahvolini  baholash 

hisob-kitoblarning  turlari  bo’yicha  amalga  oshiriladi.  Bevosita  tekshirish 

buxgalteriya  balansi,  Bosh  daftar  3110-3190,  4010,  4020,  4110,  4120,  4310, 

4320, 4390, 4510, 4550, 4610, 6010, 6020, 6110, 6120, 6410, 6450, 6310, 6320, 

6390, 6510, 6520, 6530, 6810-6890 schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob 

registrlari ma’lumotlarining mosligini aniqlashdan boshlanadi.  

Tekshiruv chog’ida quyidagi qoidalarga rioya qilinishiga e’tibor beriladi: 

*  hisob-kitob schyotlari saldolarining balansda yoyiq holda aks ettirilishi; 

*  shubhali  qarzlar  bo’yicha  rezerv  yaratilgan  debitor  qarzlar  rezerv 

hisobidan kamaytirilishi lozim.  

Ayni  vaqtda  tegishli  hisob-kitob  schyotlari  bo’yicha  analitik  hisob 

ma’lumotlariga  asosan  debitor  qarzlarning  «muddati  o’tganlari»  ajratib 

ko’rsatilgan holda uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzlarga guruhlanishining 

to’g’riligi tekshiriladi. Hisobot tuzish talablaridan kelib chiqqan holda qaytarish 

muddati bir yildan oshiq qarzlar uzoq muddatli qarzlar qatoriga kiradi.  

Aniqlangan nomuvofiqliklar bo’yicha tafovutlarning katta-kichikligi, tavsifi 

va vujudga kelish sabablari aniqlanadi.  

Qarzdorliklarning 

haqqoniyligini 

aniqlash 

uchun 

inventarizatsiya 

ma’lumotlari hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha tahlil qilinadi. Hisob-kitob 

---

16 

 

muomalalarini  inventarizatsiya  qilish  ma’lumotlari  bo’lmaganda  yoki,  agar 

inventarizatsiya  ma’lumotlari  shubhali  bo’lsa,  auditorlar  vaziyat  taqozosiga 

ko’ra yoppasiga yoki tanlab inventarizatsiya o’tkazadilar.  

Qarzdorliklarning  haqqoniyligi  har  bir  hisob-kitob  turi  bo’yicha  debitor  va 

kreditor qarzlar qoldiqlari summalarining tegishli hujjatlar bilan asoslanganligini 

tekshirish  yo’li  bilan  ham  aniqlanadi.  Tegishli  hujjatlar  bilan  tasdiqlanmagan 

qarzdorlik  summalari  noreal  qarzlar  qatoriga  o’tkaziladi.  Qarzlarni  vujudga 

kelish  muddatlari  bo’yicha  tahlil  qilishda  aniqlangan,  muddati  o’tib  ketgan 

qarzdorlik summalari ham noreal qarzlar qatoriga qo’shiladi.  

Noreal  qarzlar  aniqlanganida  auditor  ularning  vujudga  kelish  sabablari, 

aybdor shaxslari va tegishli balans moddalari ishonchliligiga ta’sirini aniqlaydi.  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalari  bo’yicha  qoldiqlarni  tasdiqlashda  shubhali 

qarzlarning mavjudligi aniqlanadi. №21 – BHMSga

6

 muvofiq shartnomada  

belgilangan muddatda (agar bunday muddat belgilanmagan bo’lsa - buning  

uchun normal zarur vaqt davomida) undirib olinmagan va tegishli kafolat bilan 

ta’minlanmagan  debitor  qarzlar  shubhali  qarzlar  deb  tan  olinadi.  Shubhali 

qarzlar mavjud bo’lgan holatlar aniqlanganida shubhali qarzlar bo’yicha rezerv 

yaratish faktlari va ularning to’g’riligi tekshiriladi.  

Buning  uchun  4910-«Shubhali  qarzdar  bo’yicha  rezervlar»  schyoti 

ma’lumotlarining haqqoniyligi aniqlanadi.  

Tashqi  hisob-kitob  muomalalarini  hisobga  oladigan  schyotlar  bo’yicha 

qoldiqlar  to’g’riligi  dastlabki  tasdiqlanganidan  so’ng  hisob-kitob  schyotlari 

bo’yicha oborotlar ishonchliligi tekshiriladi. 

Hisob-kitob operatsiyalar auditining asosiy manbasi bo‘lib quyidagi 

me'yoriy va dastlabki hujjatlar hamda buxgalteriya hisobi registrlari hisoblanadi: 

1)    O‘zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  Kodeksi.   1996  yil    29 avgustda 

tasdiqlangan (o‘zgartirishlar bilan). 

                                                           

6

 O’zR BHMS «Xo’jalik yurituvchi subyektlarmoliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari 

rejasi va uni qo’llash bo’yicha yo’riqnoma» (21-BHMS) // O’zR Adliya Vazirligi tomonidan 23.10.2002 yilda 

1181-son 

---

17 

 

2)  O‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  Kodeksi.  1997  yil  24  aprelda  tasdiqlangan 

(o‘zgartirishlar bilan). 

3)  O‘zbekiston Respublikasi "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida" gi Qonun. 1996 

yil 30 avgustda tasdiqlangan. 

4)  O‘zbekiston  Respublikasida  naqd  pulsiz  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish 

to‘g‘risida Nizom. 2002 yil 12 yanvarda tasdiqlangan. 

5)  21-sonli  O‘zbekiston  Respublikasi  Buxgalteriya  hisobi  milliy  standarti 

(BXMS).  "Xo‘jalik  yurituvchi  sub'yektlarning  moliyaviy-xo‘jalik  faoliyati 

buxgalteriya hisobi schetlar rejasi va uni qo‘llash to‘g‘risida yo‘riqnoma". 

6)   O‘zbekiston Respublikasining boshqa BXMSlari. 

7) Mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha xarajatlar 

tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllanitirish haqidagi Nizom. O‘zbekiston 

Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  1999  yil  5  fevralda  54-son  bilan 

tasdiqlangan (o‘zgartirishlar bilan). 

8)  Umumdavlat  soliqlarini  hisoblash  va  byudjetga  to‘lash  to‘g‘risidagi 

yo‘riqnomalar. 

9) Mahalliy soliqlar va yig‘imlarni hisoblash va byudjetga to‘lash to‘g‘risidagi 

yo‘riqnomalar. 

10)  Vazirlik,  idoralar,  korxonalar  va  tashkilotlar  xodimlarini  O‘zbekiston 

Respublikasi  hududidan  tashqariga  xizmat  safariga  yuborilganda  xizmat  safari 

xarajatlarini qoplash uchun mablag‘lar berish tartibi. 

11) Hisobning ushbu bo‘limiga tegishli dastlabki hujjatlar. 

12) Hisobning ushbu bo‘limiga tegishli sintetik va tahliliy hisob registrlari. 

13) Buxgalteriya hisoboti.