Kalbaeva biybimaryam

Engil atletika sportining kelib chiqich tarixi

Engil atletika mashqlarining kelib chiqish tarixi juda qadimdan Odamlar yurish, yugurish sakrash va uloqtirishni tabiiy zarur harakatlar sifatida qadim zamonlardan beri mehnatda va kundalik hayotda qo‘llab kelganlari m a’lum. Ammo ulamingjismoniy tarbiya vositasi sifatida va sportning bir turi sifatida rasm
bo'lganiga qadar ko‘p ming-yillar o ‘tdi. Ibtidoiy jam oa tuzurni davrida engil atletika mashqlari odaml-arning mehnat faoliyati bilan
bog‘liq edi. Ular insoniyat quldorlikjamiyatiga o‘ta boshlashiga yaqin
jism oniy tarbiyada m a’lum darajada mustaqil bo‘la boshladi. Eng boy
va uzoq umrli bunday sport to ‘rini topish qiyin. Yengil atletika tarixini
va o'tm ishini bilish bu engil atletikadir. Yurish, sakrash va uloqtirish
buning hammasi inson bilan birga tug'ishgandir. Birinchi o‘yin va
musobaqalar engil atletikadan boshlangan. Arxeologik qazilmalardan
ko‘rinib turibdiki, eramizdan oldin Osiyoda, Afrika, eski M isrda va
yaqin Sharqda hamda Uzoq sharq o‘Ikalaridagi mamlakatlarida yengil
atletika bilan shug‘ ullanganliklaridan so‘z boradi. Uning qizil yulduzi
qadimiy Gretsiya shaharlaridan yondi. Yurish, sakrash va uloqtirish
Gretsiyada anchagina rivoj topdi. Jismoniy mashqlarning boshqa
turlari qatori ular harbiy jism oniy tayyorgarlikda katta o ‘rin egalladi va
qabilalar hamda diniy bayramlarining muhim qismini tashkil etadigan
bo'ldi. Bunday tantanalarning eng ahamiyatlisi olimpia o'yinlari
hisoblanadi. Rivoyatlar, qissalar va boshqa madaniyat yodgorliklari,
o‘yin o'ziga xos jism oniy mashqlar ko‘p bo‘lganligidan dalolat
beradt. K o‘p manbalarda xalq turmushida tez yugurish, yugurib kelib
uzunlikka sakrash, tosh uloqtirish va uchkurash mavjud boigani
ko‘rsatiladi.
Gretsiya olimpia shaharchasi, Zevs xrami oldidagi stadionlar,
gimnastlar, polestri jism oniy tarbiya to‘garaklari o‘z ishini boshladi.
Usha davrdagi urush-yillari qabila-qabila bo‘lib urishadigan greklar
stadionlarda ippodromlarda kelib shug‘ullanib bir-birlari bilan
urushlari ham to'xtab qoldi.Birinchi Olimpiada o‘yini 776-yil, eramizdan oldin bo‘lib o‘tdi.
Uning dasturidan o‘rin olgan bir xil yugurish, ya’ni bir stadiy (192
m 27 sm) yugurish bo‘lib, bu yugurishni Greklar “Dromos” deb
ataganlar, 724-yil eramizdan oldingi XIV olimpiadasida ikki xil
yugurish (ikki aylanish) “diaulos” deb ataladi. Uning uzunligi esa
385 m gateng bo‘ladi. Start beruvchini “geroldom” deb atagan. Kim
oldin, signaldan oldin chiqib yugursa startyor qattiq jazolagan. XIV
Olimpiadasida uzoq masofalarga yugurishni “dolikos” (24 xil aylanish) deb ataganlar. 708-yil eramizdan oldingi XVIII olimpiadada
besh kurash “Pentatlons” ya’ni u yugurish, otish va sakrashdan iborat
edi. Shunday qilib, qadimgi Gretsiyada engil atletikaning hamma
turlari keng qo‘llanila boshladi. Ularning tayyorgarlik ko‘rishlari
hozirgi zamondagidek 0|din va kuchli tayyorgarlik ko‘rar edilar. Start
berilib, qoidasi bo‘yicfra'jAagurar edilar. Har bir sportchi o‘z 3'0‘lkasi
orqali yugurar edilar. G ‘oliblami aniqlashda yarim final va final
yugurishlar bo‘lar edi. Uzunlikka sakrash ham olimpiada o‘yinlariga
kiritilgan. Greklar disk va kopeni 3 kg dan 5,5 kg gacha uloqtirar
edilar. Sparta shahrida jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanadigan sparta
maktabi ochilgan u yerdam ashg‘ulotlarharbiycha о‘tar edi. Faqatgina
kuchli janglarni tarbiyalar edilar; Ular etti yoshdan shunday usullarda
tarbiyalab voyaga etkazar edilar. Afina shahrida boshqacha usulda
tarbiyalar edi. Bu yerda ilm va fan bilan birgalikda sport bir xil tus
olgan edi. 16 yoshdan gimnaziyalarda ko‘p vaqtlarini jismoniy tarbiyaga ajratiladi. Bu esa ularni musobaqada aktiv qatnashganlari,
greklar kuchli sportchilar etishtirib berar edilar. Oxirgi asrlarda
eramizdan oldingi-yillarda sportchilarning “profistiona ” yo‘na.lishlar
ya’ni “gladiator” majburiy yugurishlarda odam o ‘ldirishga majbur qilar edi.
Gretsiyada olimpia o'yinlarining to'xtab qolish sabablari quyidagicha, Rimliklar qo‘l ostiga o‘tib ketishi “kollonozmdir” 393-yil eramizdan oldin rim imperatori Feodesey 1 buyrug‘i bilan olimpiada
o‘yin bayrami qilindi. XVIII asrlarda yana engil atletika rivojlana
boshlaydi. Olimpia o ‘yinlariga qiziqish uyg‘ona boshladi. Greyiya
olimpiadasi haqida o‘z ta’ssurotlarini nemis olimlari, jismoniy tarbiya
ustozlari I.M.Gute-Muts (1759-1830)-yiIda va G.Fit (1785-1846)usullarda o‘z ta’ssurotlarini aytishdilar. Shavqatsiz eksplutatsiya bo‘sh
vaqt va kerakligiga moddiy sharoit bo'lmaganligi sababli xalqga
jismoniy mashqlarning taraqqiyot darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sabab o‘ita asr davrida ham ma vaqt xalq jism oniy mashqlar an’anaviy
o‘yin kulgilar harakterida bo‘lib, faqat bayram kunlari o‘tkazilar edi.
0 ‘rta asrlarda yugurish sakrash va uloqtirish dastlab jism oniy tarbiya
gimnastika sistemasiga kiritilar, kundalik hayotda qo‘ llanilar edi. Lekin
bu engil atletika sporti tashkil topishiga muhim ta’sir ko‘rsata olmadi.
Chunki gimnastika sistemasida bu mashqlarning asosiy bo‘lmay,
ikkinchi darajali edi. Xalqning bu mashqlar bilan shug‘ullanishi esa
mehnatkash, ammo imkoniyati chegaralangani uchun engil atletika
taraqq iyotiga to ‘ la ta’sir ko‘ rsata olmadi. Yugurish sakrash va uloqtirish
mustaqil jism oniy mashq sifatida va engil atletika sportining muhim
elementlari sifatida XIX asrning ikkinchi уarmida tashkil topa boshladi.
Bunga yoshlarning keng qatlamlari o'rtasida bunday mashqlarga
qiziqish o‘sganligi: burjuaziya ham o ‘z hukmronligini kuchaytirish
vositasi sifatida, jism oniy tarbiyaga ko'proq qiziqa boshlagani sabab
bo'Iadi. Burjuaziya kapitalistik korxonalari uchun jism oniy baquw at
ishchilarga va bosqinchilik armiyasi uchun soldatlarga muhtoj edi.
Bunga eski gimnastika sistemalar allaqachonlar to‘ la yordam berolmay
qolgan edi. Burjuaziya an’anaviy xalq o‘yin kulgilaridan olingan
atletik mashqlarga e ’tibor bera boshladi. Bular orasida takomillashish
jarayonida sportga yugurish, sakrash va uloqtirish tusini olib, engil
atletika sporti tarbiyaga kiradigan yugurish, sakrash va uloqtirish
mashqlari ham bor edi.
2)Yurish
Insonning joydan-joyga ko‘chishi oddiy usul bo‘lib, turli yoshdagikishilar uchun ajoyib jism oniymashqhisoblanadi.
Uzoq va bir tekis yurganda tananing qariyb barcha mushaklari
ishlaydi, organizdagi yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa tizimlari
faoliyati kuchayadi. Natijada, modda almashinuvi ortadi. Jismoniy
mashq sifatida oddiy yurish aw alo, sog1 lomlashtirish ahamiyatiga
ega.
Oddiy yurishdan tashqari boshqa xillari ham mavjud: sayohatda
yurish, safda yurish va sportcha yurish. Musobaqalarda yurishning
texnika jihatdan eng- qiyin, lekin eng foydali xili - sportcha yurish
qo‘llani!adi. Uning teZijgi oddiy yurishga nisbatan ikki marta ortiq.
Ammo, bunday yuqdriv'tezlikka erishish uchun sportcha yurish
texnikasi asoslarini o'rganib olishning o‘zigina kifoya qilib qolmay,
balki oddiy yurishga qaraganda anchagina jadal ish bajarish talab
qilinadi, ya’ni energiya sarflash ortadi. Shu sababdan sportcha yurish
sportchi organizmiga ijobiy tasir ko'rsatadi.
Yurish musobaqasida qatnashchilar qoidada belgilangan yurish
texnikasi xususiyatlariga rioya qilishlari kerak. Eng asosiysi bir lahza
bo'Isa ham ikkala oyoqning bir vaqtda yerdan uzilib qolishiga yo‘l
qo‘ymaslik lozim. Oyoqlardan birortasi erga tegmay turgan fursat sodir
bo‘lgudek bo‘lsa, sportchi yurishda yugurishga o‘tgan bo'ladi. Bu
qoidani buzgan sportchi hakamlar tomonidan musobaqadan chetlatiladi.
1.7. Yugurish
Yugurish joydan joyga ko‘chishning tabiiy usulidir. Bu jism oniy
mashqning keng tarqalgan turi bo‘lib ko‘pgina sport turlari (futbol,
basketbol, tennis va boshqalar) tarkibiga kiradi. Yugurishning juda
ko‘pgina xillari yengil atletika turlarining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Yugurganda tanadagi mushak guruhlarining deyarli hammasi ishga
tushadi, yurak-qon tomir, nafas olish va boshqa tizimlar faoliyati
kuchayadi, modda almashinuvi ancha oshadi. Yugurish bilan
shug‘ullanish jarayonida kishi irodasi mustahkamlanadi. 0 ‘z kuchinitaqsimlay olish, to‘siqlar osha o‘ta bilish, ochiq joyda m o ijal olabilish qobiliyati hosil bo‘ladi.