Карташунослик фанидан мавзусида курс иши

2.2. Dunyo atlasi.
Kardiologiya sohasida olib boriladigan har qanday tadqiqotlar ham xaritalar bilan bog‘liq ravishda bajariladi. Atlas – geografiya darslarida bilim olishning asosiy manbaidir. Shunday ekan har bir o‘quvchi xaritani o‘qiy olishi lozim. Agar o‘quvchi xaritaga qarab o‘rganilmagan dengiz yoki daryo haqida gapira olsa, tog‘larning balandligi va yo‘nalishini aniqlay olsa, ma’lum bir joyning er yuzasini yoki iqlimini ta’riflay olsa, bu o‘quvchi xaritani biladi, deyish mumkin. Muayyan ob'ektlarning (hodisalar) o'rni, holati va fazoviy munosabatlarini belgilab beruvchi geografik xaritalar nafaqat hodisalarning joylashuvi haqidagi bilimlarni iqtisodiy va ekspressiv tarzda ifodalash, balki ushbu joylashuvning qonuniyatlarini topish imkonini beradi. Ayrim bilim sohalarida xaritalar tadqiqotning asosiy vositasi sifatida ishlatiladi.
Dehqonchilik kartasi, yoki alohida texnika ekinlari kartalari qishloq xo‘jaligi kartasiga nisbatan sohaviy hisoblanadi, lekin qishloq xo‘jaligini kartasini o‘zi esa xalq xo‘jaligini bir butun tasvirlagan kartalarga nisbatan sohaviy karta sifatida qabul qilinishi mumkin va h.k. Kartalar ularda tasvirlanayotgan hodisalarni ilmiy tadqiq etish usuliga bog‘liq holda analitik va sintetik kartalarga bo‘linadi. Analitik kartalar hodisalarni (jarayonlarni) ayrim tomonlarini yoki xususiyatlarini bu hodisalarni boshqa tomonlari yoki xususiyatlari bilan aloqalarini va o‘zaro bog‘liqligini hisobga olmagan holda butundan ajratib ko‘rsatadi. Havo xarorati, shamollar, yog‘insochinlar yoki balandlik mintaqalari, yon bag‘rlarning qiyaligi, parchalanib ketganligi ana shunaqa kartalardir. Ular iqlimni, relefni ayrim xususiyatlarini alohida qayd etadi. Aksincha, sintetik kartalar kartaga olinayotgan hodisalar haqida to‘liq tasavvur beradi, ularda ushbu hodisalarni o‘ziga xos komponentlari, xususiyatlari, ichki va tashqi aloqalari hisobga olinadi hamda ularni integral tavsiflari beriladi, lekin ularni har birini kartada alohida aniq va analitik tarzda ko‘rsatmaydi. Landshaft kartalari, iqlim rayonlashtirish kartalari ana shunaqa kartalardir. Ularda qator ko‘rsatkichlarni majmui asosida (harorat, yog‘in-sochinlar, ularni bir yillik o‘zgarishi va boshqalar) iqlim oblastlari ajratiladi. Hodisalarni bir qancha xususiyatlarini birgalikda yoki bir qancha o‘zaro bog‘langan hodisalarni, lekin ularni har birini alohida o‘zini ko‘rsatkichida ko‘rsatadigan kompleks kartalar alohida kategoriyani tashkil etadi. Bu, etish mumkin, ko‘p sohaviy kartalardir. Masalan, sinoptik kartalar, topografik kartalar va boshqalar. Kartalar. ularni tuzishda foydalanilgan informatsiyani ob’ektivligi va amaliy yo‘naltirilganligiga ko‘ra: hujjatli kartalarga, xulosa chiqarish muayyan bir fikrga kelish asosida tuzilgan xulosa kartalarga. shuningdek ularni gipotetik, tendensioz; amaliy. baholash, tavsiyanoma va prognoz kartalari va boshqa kartalarga bo‘lish mumkin. Geografik atlaslar. Atlaslarni ta’rifi va tasnifi Geografik atlas deb umumiy dasturga binoan bir butun (yaxlit, bo‘linmas) asar sifatida bajarilgan geografik kartalarni sistemali to‘plamiga aytiladi. Atlas har xil geografik kartalarni oddiy to‘plami emas, ularni kitob yoki albom ko‘rinishidagi mexanik birlashuvi emas; u o‘z ichiga o‘zaro uzviy ravishda bog‘langan va bir-birini to‘ldiradigan kartalar sistemasini oladi, bu sistema atlasni maqsadi va undan foydalanish xususiyatlari bilan o‘zaro muvofiqlashgan bo‘ladi. Qadimgi grek olimi Klavdiy Ptolomeyning geografik kartalar to‘plamini (eramizni II asri) birinchi geografik atlas deb hisoblash mumkin. XV asrning oxiri va XVI asr boshlaridagi, Buyuk geografik kashfiyotlar Er to‘g‘risidagi tasavvurlarni kengaytirgandan so‘ng geografik atlas keng yoyildi, kolonial bosib olishlar, savdo va ochiq dengizda kema qatnovining rivojlanishi va boshqalar geografik kartalarga bo‘lgan ehtiyojni va munosabatni tubdan o‘zgartirdi. Kartalarni to‘plami uchun «Atlas» nomi birinchi marta Merkator tomonidan (1595 yil) afsonaga ko‘ra birinchi bo‘lib osmon globusini tayyorlagan Liviyaning afsonaviy podshosi-Atlasni sharafiga ishlatilgan. Ma’lumotlarga qaraganda, har yili dunyo bo‘yicha egallagan maydoni, mavzui (mazmuni). maqsadi va hajmi bo‘yicha minglab har xil yangi atlaslar chop etiladi. Atlaslarni tasnifi ham geografik kartalarni tasnifiga mos ravishda amalga oshiriladi. Atlaslar ularda tasvirlangan hudud maydoniga ko‘ra dunyo atlaslari (yoki butun dunyo atlaslari), butun Er sharini qoplab olgan (masalan, Dunyoni katta sovet atlasi, 1939-1940); alohida kontinentlarni yoki ularni yirik qismlarini atlaslari (masalan, Antarktika atlasi, Dunay bo‘yi mamlakatlari atlasi); alohida davlatlarni atlasi, (AQSH, Kuba, Fransiya va boshqalar); regional atlaslardavlatlarni qismlarini, alohida viloyatlarni, provinsiyalarni va rayonlarni atlaslari (masalan Leningrad viloyatini atlasi, Normandiya atlasi va boshqalar); shaharlar atlasi (masalan Parij va Parij rayoni atlasi, Toshkent atlasi) va boshqalar. Xuddi shunday bo‘lish (tasniflash) akvatoriyalar atlaslari-okeanlar va ularni yirik qismlari (masalan, uch qismlik Okeanlar Atlasi); dengiz (masalan. uch qismlik Dengiz Atlasi); bo‘g‘ozlar, yirik ko‘llar atlaslari va boshqalar uchun ham ishlatiladi. Atlaslar mavzui (mazmuni) bo‘yicha qo‘yidagilarga bo‘linadi: – umumgeografik atlaslar, asosan umumgeografik kartalardan iborat bo‘lgan atlaslar (masalan, 1967 yili Sobiq SSSRda nashr qilingan Dunyo Atlasi). – tabiiy geografik, tabiiy hodisalarni tasvirlovchi atlaslar. Ular o‘z navbatida quyidagilarga bo‘linadi: tor sohaviy atlaslar, ular bir xil tipdagi kartalardan iborat bo‘ladi (masalan, AQSH alohida okruglarini tuproq atlaslari, SSSR dorivor o‘simliklarining areallari va resurslari Atlasi); kompleks sohaviy birorta tabiiy hodisani har xil, lekin o‘zaro bir-birini to‘latadigan kartalaridan iborat bo‘lgan atlaslar (masalan, alohida meteorologik elementlarni kartalarni ham o‘z ichiga olgan SSSR Iqlim atlasi); kompleks, qator o‘zaro bog‘langan tabiiy hodisalarni ko‘rsatadigan atlaslar (masalan. iqlim va Dunyo okeani okeanografiyasini tasvirlovchi sovet Dengiz atlasini ikkinchi qismi) yoki tabiatni har tomonlama tavsifini beruvchi (masalan 1964 yili Sobiq SSSR da chop etilgan dunyoni Tabiiygeografik atlasi); – sotsial – iqtisdiy, tabiiy geografik atlaslar uchun ko‘rsatilgan bo‘linishga o‘xshash (masalan, tor sohaviy-SSSR avtomobil yo‘llari atlasi, kompleks sohaviySSSR xalq xo‘jaligi va madaniyatini rivojlanish Atlasi); – umumiy kompleks, tabiiy, iqtisodiy va siyosiy geografiya bo‘yicha kartalarni o‘z ichiga olgan va kartasi olinayotgan hududga har taraflama tavsif beruvchi atlaslar (masalan, turli mamlakatlarni milliy atlaslari). Atlaslarni ulardan foydalanish maqsadlariga ko‘ra: o‘quv, o‘lkashunoslik, turistik, yo‘l, tashviqot va boshqa atlaslarga bo‘lish mumkin. Bu tasnifni boshqa aspekti, atlaslarni ilmiy-ma’lumotnoma va ommabop atlaslarga bo‘lish hisoblanadi. Nihoyat, formatiga (bichimiga) ko‘ra kattakon yoki stol ustida turadigan, o‘rtacha, kichik, oxirgilarini ichidan esa, shuningdek cho‘ntak atlaslarini ajratishadi. Bir butun (yaxlit, bo‘linmas) asarlar sifatida atlaslarni xususiyatlari Istagan geografik atlasni sifati avvalo uni to‘liqligi, mukammalligi va ichki bir-butunligi bilan aniqlanadi. Atlas to‘liq hisoblanadi, qachonki uni maqsadi (vazifasi) va o‘ylab qo‘yilgan asosiy mazmunidan (g‘oyasidan) kelib chiqqan holda unda barcha savol va mavzular kerakli va etarli darajada yoritilgan bo‘lsa. Misol uchun Dunyoni tabiiy geografik atlasini oladigan bo‘lsak, u holda bu nuqtai nazardan mazkur atlas birinchidan, planetani barcha tabiiy geografik kartalarini o‘z ichiga olgan va ikkinchidan, geografik muhitni barcha asosiy komponentlarini tavsiflagan bo‘lishi lozim. Atlasni mukammalligi deb, mavzularni sonini ko‘paytirishga intilish kartalar sonini ortishiga yoki atlasni belgilangan hajmida kartalarni masshtabini qisqartirishga olib keladi. SHu bilan birga ayrim mamlakatlarni kartalari va ayrim mavzular yirik masshtablarni talab etishi mumkin. Ushbu qarama-qarshilikdan chiqish yo‘lini topish uchun haqiqatan ham zarur mavzular qat’iy ravishda tanlab olinishi va unchalik muhim ahamiyati bo‘lmaganlari tushirib qoldirishi, hamda bitta kartada mavzular maqsadga muvofiq birlashtirilishi, minimal va shu bilan birga etarli masshtablar tanlanishi lozim. Atlasni ichki bir butunligi uni tarkibiga kiradigan kartalarni o‘zaro bir-birini to‘ldirishini, bir-biriga muvofiqligini va taqqoslash qulayligini nazarda tutadi. Bunga foydalaniladigan proeksiyalar va masshtablar sonini maqsadga muvofiq tanlash va cheklash; bir-biriga bog‘langan (yaqin) kartalar uchun bir xil geografik asos ishlatish; har xil kartalarni legendalarini ko‘rsatgichlar va detallilik jihatidan bir-biriga moslash; generalizatsiya uchun ko‘rsatmalarni birligi; tasvirlash usullarini va kartografik belgilar sistemasini, bo‘yoqlarni, shriftlarni o‘zaro birbiriga bog‘lash; kartalar mazmunini birorta ma’lum xarakterli muddatga 13 to‘g‘rilash; mavzu va kartalarni maqsadga muvofiq joylashtirish va albatta, atlasni yaratish jarayonida atlasni har xil kartalarida tasvirlanadigan hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni hisobga olish tufayli erishiladi. Atlasni maqsadi (vazifasi) uni asosiy mazmunini, strukturasini va hajmini belgilaydi. Ko‘p atlaslar, ayniqsa mavzuli va kompleks atlaslar o‘z ichiga matnlarni. jadvallarni va zarur spravochnik-statistik ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Zarur ob’ektlarni topishni engillashtirish uchun atlaslarga geografik nomlar ko‘rsatkichi ilova qilingan bo‘ladi. Glossariy (Izohli lug‘at) Karta - Yer yuzasini, boshqa osmon jismlarini yoki kosmik fazoni matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan ob’ektlarni ko‘rsatadi. Ob’ekt - kartografiyada kartalarda tasvirlanadigan har qanday predmet, voqea, hodisa yoki jarayon. Geografik karta - Yerni yoki uni biror qismini yerning egriligini hisobga olib, ma’lum mtematik qoidalar asosida bir oz o‘zgartirib, kichraytirib, umumlashtirib qog‘ozga (tekislikka) tushirilgan tasviri (proeksiyasi) bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan ob’ektlarni vaqt mobaynida o‘zgarishini, ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni qo‘rsatadi. Umumgeografik karta - joyning barcha asosiy elementlarini tasvirlaydigan geografik karta bo‘lib, unda bu elementlar bir xil aniqlikda va mukammallikda ko‘rsatiladi. Umugeografik karta elementlari - matematik asos, kartografik tasvir, yordamchi jihozlar va boshqa qo‘shimcha ma’lumotlar. Mavzuli karta - asosiy mazmuni tasvirlanadigan muayyan mavzu bilan belgilanadigan karta. Relef kartasida asosiy element relef bo‘lib, u aholi punktlari, yo‘llar va boshqalarga qaraganda ancha aniq va mukammal tasvirlanadi. Geografik xaritalar farqlanadiva uchta asosiy tur: murakkab, sintetik va analitik. Murakkab xaritalar o'xshash mavzularning bir nechta elementlarining tasvirini, bitta hodisaning xarakteristikalari (ko'rsatkichlari) to'plamini birlashtirish. Misol uchun, xuddi shu xaritada shamollarning atmosfera bosimi maydoniga bevosita bog'liqligini hisobga olgan holda, ustun shamollarning izobarlari va vektorlarini berish mumkin. Qishloq xo‘jaligi xaritasida siz bir vaqtning o‘zida hududning shudgorlanishi va bug‘doy hosilini, gidrologik xaritada daryo havzasidagi suv oqimi va potensial energiya resurslarini ko‘rsatishingiz mumkin. Har bir xarakteristika o'ziga xos ko'rsatkichlar tizimida berilgan, lekin bitta xaritada ikki, uch yoki undan ortiq mavzularni ko'rsatish o'quvchiga ularni kompleksda ko'rib chiqish, ularni bir-biri bilan solishtirish va bir ko'rsatkichni boshqasiga nisbatan joylashtirish naqshlarini o'rnatish imkonini beradi. Bu murakkab xaritalarning asosiy afzalligi. Biroq, qiyinchiliklar ham mavjud. Gap shundaki, bitta xaritada bir nechta hodisalarning tasvirini yaxshi o'qilishi uchun birlashtirish qiyin. Ma'lumki, masalan, ikkita izolyatsion tizimni birlashtirish mumkin (biri qatlamli bo'yash bilan, ikkinchisi yorqin rangli chiziqlar bilan berilgan), ammo uchta izoliya tizimini endi o'qib bo'lmaydi. Xuddi shunday, siz xaritada ikkita kartogramma berishingiz mumkin (biri rang shkalasi bilan, ikkinchisi lyuk bilan), xaritani piktogrammalar, harakat chiziqlari, hududlar tasvirlari va boshqalar bilan to'ldirishingiz mumkin, ammo besh yoki olti qatlam bilan murakkab xaritaga aylanadi. haddan tashqari yuklangan va o'qish qobiliyatini yo'qotadi. Yaxshi mashhur misollar murakkab xaritalar xizmat qilishi mumkin topografik xaritalar, ular birgalikda relyef, gidrografiya, oʻsimlik qoplami, tuproq va tuproqlar, aholi punktlari, ijtimoiy-iqtisodiy obʼyektlar, yoʻl tarmogʻi, aloqa liniyalari, maʼmuriy chegaralar – hududni tavsiflovchi obʼyektlarning butun majmuasini ifodalaydi. Yana bir yorqin misol - meteorologik xaritalar, bu erda meteorologik elementlar izobarlar va atmosfera oldingi chiziqlari fonida ko'rsatilgan: havo va tuproq harorati, havo namligi, shamol yo'nalishi va tezligi, yog'ingarchilik miqdori va turi, bulutlilik va boshqalar - birgalikda. ular ob-havo sharoitlarini aks ettiradi. Sintetik kartalar bitta integral ko'rsatkichlarda ob'ekt yoki hodisaning yaxlit tasvirini berish. Bu xaritalar ob'ektning alohida komponentlarining xususiyatlarini o'z ichiga olmaydi, lekin ular uning to'liq tasvirini beradi. Masalan, sintetik geomorfologik xarita relyef turlarini aks ettiradi, lekin qiyaliklarning tikligi va ekspozitsiyasi, parchalanish darajasi haqida "jim" turadi. Xuddi shu tarzda, iqlim tiplari xaritasi uni bir butun sifatida tavsiflaydi, lekin undan harorat, yog'ingarchilik, shamol tezligi va boshqalar haqida aniq ma'lumot izlash befoyda bo'ladi. Ko'pincha sintetik xaritalar ko'rsatkichlar to'plamiga ko'ra hududni tipologik rayonlashtirishni aks ettiradi. Landshaft, muhandislik-geologik, qishloq xo'jaligini rayonlashtirish va boshqalar xaritalari shunday. Sintetik xaritalar bitta integral ko'rsatkichlarda ob'ekt yoki hodisaning yaxlit tasvirini beradi. Bu xaritalar ob'ektning alohida komponentlarining xususiyatlarini o'z ichiga olmaydi, lekin ular uning to'liq tasvirini beradi. Masalan, sintetik geomorfologik xarita relyef turlarini aks ettiradi, lekin qiyaliklarning tikligi va ekspozitsiyasi, parchalanish darajasi haqida "jim" turadi. Xuddi shu tarzda, iqlim tiplari xaritasi uni bir butun sifatida tavsiflaydi, lekin undan harorat, yog'ingarchilik, shamol tezligi va boshqalar haqida aniq ma'lumot izlash befoyda bo'ladi. Ko'pincha sintetik xaritalar ko'rsatkichlar to'plamiga ko'ra hududni tipologik rayonlashtirishni aks ettiradi. Landshaft, muhandislik-geologik, qishloq xo'jaligini rayonlashtirish va boshqalar xaritalari shunday. Sintetik xaritalar odatda bir qator analitik xaritalarda aks ettirilgan ma'lumotlarni birlashtirish orqali yaratiladi. Kichik raqam bilansintezlangan ko'rsatkichlar, bu qo'lda amalga oshirilishi mumkin, lekin ko'proq qiyin holatlar matematik modellashtirish usullaridan foydalanish zarur. Faktoriy va komponentli tahlilning eng keng tarqalgan modellari. Ular boshlang'ich ma'lumotlarning katta massivlarini qayta ishlash asosida o'rganilayotgan hodisaning ixcham integral tavsifini beruvchi hisoblash protseduralarini ta'minlaydi. Masofadan turib olingan aerosurat, kosmik surat va raqamii ma’lumotlarning eng katta afzalliklaridan biri, ularni bir vaqtning o ‘zida bir xil tabiiy sharoitda juda katta maydonlarni qamrab olishida- dir. Geografik karta va kosmofotosurat o‘zlarining metriklik xususiyatlari bo‘yicha bir-biridan farqlanadi. Bu farqlanishning asosiy sabablaridan biri tasvimi loyihalashtirish qonun-qoidalaridir. Ayniqsa fotografik va televizion suratlarda bu farq sezilarli boladi, chunki fotosurat — markaziy loyihalashtirish qonunlariga binoan, karta esa — ortogonal yo‘l bilan tuziladi. Shuning uchun, kosmofoto suratlardagi xatoliklarning tabiati ham, xususiyallari ham kartadagidan farq qiladi. Kosniofotosurat va karta orasidagi farq tafsilotlarning m a’lum zamon va makonda lasvirlash xususiyallari bir-biriga o‘xshamasligi tufayli kclib chiqqan. Karta legendasi va shartli bclgilari yordamida o'qiladi, chunki u ilmiy asoslangan dastur yordamida tuziladi. Kosmo- fotosurat esa m a’lum joyning bir lahzalik ko‘rinishiga qarab tasvirian- gan obyekt va tafsiiotlarni bir-biriga o'xshashligiga qarab o ‘qiladi. Ma’lum geografik hududning kosmofotosuratlari o‘z tashqi ko‘rinish- lari bo‘yicha ko'proq topografik kartani eslatadi. Atlasni ichki bir butunligi uni tarkibiga kiradigan kartalarni o‘zaro bir-birini to‘ldirishini, bir-biriga muvofiqligini va taqqoslash qulayligini nazarda tutadi. Bunga foydalaniladigan proeksiyalar va masshtablar sonini maqsadga muvofiq tanlash va cheklash; bir-biriga bog‘langan (yaqin) kartalar uchun bir xil geografik asos ishlatish; har xil kartalarni legendalarini ko‘rsatgichlar va detallilik jihatidan bir-biriga moslash; generalizatsiya uchun ko‘rsatmalarni birligi; tasvirlash usullarini va kartografik belgilar sistemasini, bo‘yoqlarni, shriftlarni o‘zaro birbiriga bog‘lash; kartalar mazmunini birorta ma’lum xarakterli muddatga to‘g‘rilash; mavzu va kartalarni maqsadga muvofiq joylashtirish va albatta, atlasni yaratish jarayonida atlasni har xil kartalarida tasvirlanadigan hodisalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni hisobga olish tufayli erishiladi. Atlasni maqsadi (vazifasi) uni asosiy mazmunini, strukturasini va hajmini belgilaydi. Ko‘p atlaslar, ayniqsa mavzuli va kompleks atlaslar o‘z ichiga matnlarni. jadvallarni va zarur spravochnik-statistik ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Zarur ob’ektlarni topishni engillashtirish uchun atlaslarga geografik nomlar ko‘rsatkichi ilova qilingan bo‘ladi. Glossariy (Izohli lug‘at) Karta - Yer yuzasini, boshqa osmon jismlarini yoki kosmik fazoni matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan, umumlashtirilgan tasviri bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan ob’ektlarni ko‘rsatadi. Ob’ekt - kartografiyada kartalarda tasvirlanadigan har qanday predmet, voqea, hodisa yoki jarayon. Geografik karta - Yerni yoki uni biror qismini yerning egriligini hisobga olib, ma’lum mtematik qoidalar asosida bir oz o‘zgartirib, kichraytirib, umumlashtirib qog‘ozga (tekislikka) tushirilgan tasviri (proeksiyasi) bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan ob’ektlarni vaqt mobaynida o‘zgarishini, ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni qo‘rsatadi. Umumgeografik karta - joyning barcha asosiy elementlarini tasvirlaydigan geografik karta bo‘lib, unda bu elementlar bir xil aniqlikda va mukammallikda ko‘rsatiladi. Umugeografik karta elementlari - matematik asos, kartografik tasvir, yordamchi jihozlar va boshqa qo‘shimcha ma’lumotlar. Mavzuli karta - asosiy mazmuni tasvirlanadigan muayyan mavzu bilan belgilanadigan karta. Relef kartasida asosiy element relef bo‘lib, u aholi punktlari, yo‘llar va boshqalarga qaraganda ancha aniq va mukammal tasvirlanadi. Geografik xaritalar farqlanadiva uchta asosiy tur: murakkab, sintetik va analitik. Murakkab xaritalar o'xshash mavzularning bir nechta elementlarining tasvirini, bitta hodisaning xarakteristikalari (ko'rsatkichlari) to'plamini birlashtirish. Misol uchun, xuddi shu xaritada shamollarning atmosfera bosimi maydoniga bevosita bog'liqligini hisobga olgan holda, ustun shamollarning izobarlari va vektorlarini berish mumkin. Qishloq xo‘jaligi xaritasida siz bir vaqtning o‘zida hududning shudgorlanishi va bug‘doy hosilini, gidrologik xaritada daryo havzasidagi suv oqimi va potensial energiya resurslarini ko‘rsatishingiz mumkin. Har bir xarakteristika o'ziga xos ko'rsatkichlar tizimida berilgan, lekin bitta xaritada ikki, uch yoki undan ortiq mavzularni ko'rsatish o'quvchiga ularni kompleksda ko'rib chiqish, ularni bir-biri bilan solishtirish va bir ko'rsatkichni boshqasiga nisbatan joylashtirish naqshlarini o'rnatish imkonini beradi. Bu murakkab xaritalarning asosiy afzalligi. Biroq, qiyinchiliklar ham mavjud. Gap shundaki, bitta xaritada bir nechta hodisalarning tasvirini yaxshi o'qilishi uchun birlashtirish qiyin. Ma'lumki, masalan, ikkita izolyatsion tizimni birlashtirish mumkin (biri qatlamli bo'yash bilan, ikkinchisi yorqin rangli chiziqlar bilan berilgan), ammo uchta izoliya tizimini endi o'qib bo'lmaydi. Xuddi shunday, siz xaritada ikkita kartogramma berishingiz mumkin (biri rang shkalasi bilan, ikkinchisi lyuk bilan), xaritani piktogrammalar, harakat chiziqlari, hududlar tasvirlari va boshqalar bilan to'ldirishingiz mumkin, ammo besh yoki olti qatlam bilan murakkab xaritaga aylanadi. haddan tashqari yuklangan va o'qish qobiliyatini yo'qotadi. Yaxshi mashhur misollar murakkab xaritalar xizmat qilishi mumkin topografik xaritalar, ular birgalikda relyef, gidrografiya, oʻsimlik qoplami, tuproq va tuproqlar, aholi punktlari, ijtimoiy-iqtisodiy obʼyektlar, yoʻl tarmogʻi, aloqa liniyalari, maʼmuriy chegaralar – hududni tavsiflovchi obʼyektlarning butun majmuasini ifodalaydi. Yana bir yorqin misol - meteorologik xaritalar, bu erda meteorologik elementlar izobarlar va atmosfera oldingi chiziqlari fonida ko'rsatilgan: havo va tuproq harorati, havo namligi, shamol yo'nalishi va tezligi, yog'ingarchilik miqdori va turi, bulutlilik va boshqalar - birgalikda. ular ob-havo sharoitlarini aks ettiradi. Sintetik kartalar bitta integral ko'rsatkichlarda ob'ekt yoki hodisaning yaxlit tasvirini berish. Bu xaritalar ob'ektning alohida komponentlarining xususiyatlarini o'z ichiga olmaydi, lekin ular uning to'liq tasvirini beradi. Masalan, sintetik geomorfologik xarita relyef turlarini aks ettiradi, lekin qiyaliklarning tikligi va ekspozitsiyasi, parchalanish darajasi haqida "jim" turadi. Xuddi shu tarzda, iqlim tiplari xaritasi uni bir butun sifatida tavsiflaydi, lekin undan harorat, yog'ingarchilik, shamol tezligi va boshqalar haqida aniq ma'lumot izlash befoyda bo'ladi. Ko'pincha sintetik xaritalar ko'rsatkichlar to'plamiga ko'ra hududni tipologik rayonlashtirishni aks ettiradi. Landshaft, muhandislik-geologik, qishloq xo'jaligini rayonlashtirish va boshqalar xaritalari shunday. Sintetik xaritalar bitta integral ko'rsatkichlarda ob'ekt yoki hodisaning yaxlit tasvirini beradi. Bu xaritalar ob'ektning alohida komponentlarining xususiyatlarini o'z ichiga olmaydi, lekin ular uning to'liq tasvirini beradi. Masalan, sintetik geomorfologik xarita relyef turlarini aks ettiradi, lekin qiyaliklarning tikligi va ekspozitsiyasi, parchalanish darajasi haqida "jim" turadi. Xuddi shu tarzda, iqlim tiplari xaritasi uni bir butun sifatida tavsiflaydi, lekin undan harorat, yog'ingarchilik, shamol tezligi va boshqalar haqida aniq ma'lumot izlash befoyda bo'ladi. Ko'pincha sintetik xaritalar ko'rsatkichlar to'plamiga ko'ra hududni tipologik rayonlashtirishni aks ettiradi. Landshaft, muhandislik-geologik, qishloq xo'jaligini rayonlashtirish va boshqalar xaritalari shunday. Sintetik xaritalar odatda bir qator analitik xaritalarda aks ettirilgan ma'lumotlarni birlashtirish orqali yaratiladi. Kichik raqam bilansintezlangan ko'rsatkichlar, bu qo'lda amalga oshirilishi mumkin, lekin ko'proq qiyin holatlar matematik modellashtirish usullaridan foydalanish zarur. Faktoriy va komponentli tahlilning eng keng tarqalgan modellari. Ular boshlang'ich ma'lumotlarning katta massivlarini qayta ishlash asosida o'rganilayotgan hodisaning ixcham integral tavsifini beruvchi hisoblash protseduralarini ta'minlaydi. Masofadan turib olingan aerosurat, kosmik surat va raqamii ma’lumotlarning eng katta afzalliklaridan biri, ularni bir vaqtning o ‘zida bir xil tabiiy sharoitda juda katta maydonlarni qamrab olishida- dir. Geografik karta va kosmofotosurat o‘zlarining metriklik xususiyatlari bo‘yicha bir-biridan farqlanadi. Bu farqlanishning asosiy sabablaridan biri tasvimi loyihalashtirish qonun-qoidalaridir. Ayniqsa fotografik va televizion suratlarda bu farq sezilarli boladi, chunki fotosurat — markaziy loyihalashtirish qonunlariga binoan, karta esa — ortogonal yo‘l bilan tuziladi. Shuning uchun, kosmofoto suratlardagi xatoliklarning tabiati ham, xususiyallari ham kartadagidan farq qiladi. Kosniofotosurat va karta orasidagi farq tafsilotlarning m a’lum zamon va makonda lasvirlash xususiyallari bir-biriga o‘xshamasligi tufayli kclib chiqqan. Karta legendasi va shartli bclgilari yordamida o'qiladi, chunki u ilmiy asoslangan dastur yordamida tuziladi. Kosmo- fotosurat esa m a’lum joyning bir lahzalik ko‘rinishiga qarab tasvirian- gan obyekt va tafsiiotlarni bir-biriga o'xshashligiga qarab o ‘qiladi. Ma’lum geografik hududning kosmofotosuratlari o‘z tashqi ko‘rinish- lari bo‘yicha ko'proq topografik kartani eslatadi.
Kartalarni tiplariga ko‘ra tasniflashda, odatda, ularning mavzuini kengligi
(qamrovi), kartaga olinayotgan hodisalarni ilmiy tadqiq etish usullari, mazmunini
umumlashtirish darajasi, kartografik informatsiyani ob’ektivligi va amaliy
yo‘naltirilganligi asos qilib olinadi.
Kartalar mavzuining kengligi bo‘yicha umumiy va xususiy yoki sohaviy
kartalarga bo‘linadi. Umumiy karta(lar)da nisbatan ancha keng mavzu
tasvirlanadi. Masalan, umumiy iqlim kartasida asosiy meteorologik elementlarni
hammasi, chunonchi havo harorati, yog‘in-sochin, shamol va bosim to‘liq
tasvirlangan bo‘ladi. SHuningdek, umumiy sanoat kartasida sanoatni barcha
etakchi tarmoqlari (sohalari) berilgan bo‘ladi. Xususiy karta(lar)da esa ancha tor
mavzu tasvirlangan bo‘ladi. Masalan, xususiy iqlim kartasida yuqorida ko‘rsatilgan
asosiy meteorologik elementlarni har biri alohida-alohida tasvirlangan bo‘ladi.
«Sohaviy karta» termini ko‘proq sotsial-iqtisodiy mavzuda tuzilgan kartalarga
nisbatan qo‘llaniladi. Masalan. sanoatni, qishloq xo‘jaligini, transportni, xizmat
ko‘rsatishni alohida soha (tarmoq)larini tavsiflovchi kartalar. Mavzuini kengligi
tushunchasi va demak kartalarni umumiy yoki xususiyga kiritish ma’lum darajada
nisbiy hisoblanadi. Dehqonchilik kartasi, yoki alohida texnika ekinlari kartalari
qishloq xo‘jaligi kartasiga nisbatan sohaviy hisoblanadi, lekin qishloq xo‘jaligini
kartasini o‘zi esa xalq xo‘jaligini bir butun tasvirlagan kartalarga nisbatan sohaviy
karta sifatida qabul qilinishi mumkin va hokozolar.
Kartalar ularda tasvirlanayotgan hodisalarni ilmiy tadqiq etish usuliga bog‘liq
holda analitik va sintetik kartalarga bo‘linadi. Analitik kartalar hodisalarni
(jarayonlarni) ayrim tomonlarini yoki xususiyatlarini bu hodisalarni boshqa
tomonlari yoki xususiyatlari bilan aloqalarini va o‘zaro bog‘liqligini hisobga
olmagan holda butundan ajratib ko‘rsatadi. Havo xarorati, shamollar, yog‘insochinlar yoki balandlik mintaqalari, yon bag‘rlarning qiyaligi, parchalanib
ketganligi ana shunaqa kartalardir. Ular iqlimni, relefni ayrim xususiyatlarini
alohida qayd etadi.
Aksincha, sintetik kartalar kartaga olinayotgan hodisalar haqida to‘liq
tasavvur beradi, ularda ushbu hodisalarni o‘ziga xos komponentlari, xususiyatlari,
ichki va tashqi aloqalari hisobga olinadi hamda ularni integral tavsiflari beriladi,
lekin ularni har birini kartada alohida aniq va analitik tarzda ko‘rsatmaydi.
Landshaft kartalari, iqlim rayonlashtirish kartalari ana shunaqa kartalardir. Ularda
qator ko‘rsatkichlarni majmui asosida (harorat, yog‘in-sochinlar, ularni bir yillik
o‘zgarishi va boshqalar) iqlim oblastlari ajratiladi.
Hodisalarni bir qancha xususiyatlarini birgalikda yoki bir qancha o‘zaro
bog‘langan hodisalarni, lekin ularni har birini alohida o‘zini ko‘rsatkichida
ko‘rsatadigan kompleks kartalar alohida kategoriyani tashkil etadi. Bu, etish
mumkin, ko‘p sohaviy kartalardir. Masalan, sinoptik kartalar, topografik kartalar
va boshqalar. Kartalar. ularni tuzishda foydalanilgan informatsiyani ob’ektivligi va amaliy yo‘naltirilganligiga ko‘ra: hujjatli kartalarga, xulosa chiqarish muayyan bir fikrgakelish asosida tuzilgan xulosa kartalarga. shuningdek ularni gipotetik, tendensioz; amaliy. baholash, tavsiyanoma va prognoz kartalari va boshqa kartalarga bo‘lishmumkin.
Tadqiqotlarning kartografik usuli — bu kartalarda tasvirlangan hodisalarni kartalardan foydalanib bilish usuli hisoblanadi. Kartalarda tasvirlangan hodisalarni bilish bu yerda keng ma’noda tushuniladi va kahodisalarning tarkibini, biri bilan bog’liqligini, dinamikasini, evolyutsiyasini vaqt va makonda o’rganish, rivojlanishini tahlil qilish, ular haqida turli miqdor va sifat ko’rsatkichli ma’lumotlar olishni rtalar orqali anglatadi. Geografik atlaslar gʻoyatda xilma-xil. Qancha hududni qamrashi (dunyo, ayrim mamlakatlar, viloyatlarning atlaslari), mazmuni (umumiy geografik haritalar, mavzuli haritalarning soha atlaslari, mas, geologik, iqlim, qishloq xoʻjaligi atlaslari), vazifasi (ilmiy maʼlumotnomali, Oʻlkashunoslik, oʻquv, turistik, yoʻl atlaslari va h. k.) bilan farq qiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev topshirig‘iga ²asosan birinchi marotaba O‘zbekiston Milliy atlasi yaratildi. Bu haqda Kadastr agentligi matbuot xizmati xabar bermoqda.
Ma’lumotga ko‘ra, Milliy atlas 416 ta xaritalarni o‘zida jamlagan 2 jilddan iborat bo‘lib, O‘zbekistonning barcha sohalarini kartografik va matnli ko‘rinishda tavsiflovchi fundamental ilmiy-ma’lumotnoma asari hisoblanadi.
Atlasda O‘zbekistonning «Tabiiy-geografik o‘rni va umumiy xususiyatlari», «Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari», «Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi», «Aholisi», «Ijtimoiy» va «Iqtisodiyot sohalari» hamda «Tarixi» aks ettirilgan.
Milliy atlas Davlat soliq qo‘mitasi huzuridagi Kadastr agentligi va «Kartografiya» davlat ilmiy-ishlab chiqarish korxonasining 100 dan ortiq mutaxassislari, Fanlar akademiyasi olimlari, vazirlik va idoralarning vakillari hamda oliy ta’lim va boshqa ilmiy maqomga ega bo‘lgan tashkilotlardan jalb etilgan ekspertlar hamkorligida yaratildi.Geografik atlaslar oʻlchami ham har xil: katta atlaslardan (1928-yil nashr etilgan Misr atlasi) choʻntak atlaslarigacha bor. Nashr etilgan muhim G. a.lar orasida Dunyoning katta sovet atlasi (1937—40), Dunyo atlasi (uch jildli, 1954), Dengiz atlasi, Dunyo xalqlari atlasi (1964), Geografik kashfiyotlar tarixi va tadqiqotlari atlasi (1959), Antarktida atlasi (1-jild, 1966), Oksford iqtisodiy atlasi (1965), Yevropada Chexoslovakiya (1935 va 1966), Italiya (1940), Belgiya (1949), Daniya (1949) va b., Afrikada — Misr (1928), Gana (1949), Marokash (1955), Osiyoda — Hindiston (1957, dastlabki nashri), Isroil (1956-64) va b., AQShda Meyer atlaslari (1911), Kanada (1957), Braziliya (1966) atlaslari va b.ning ahamiyati katta. 1963-yil Oʻzbekiston atlasi, 1980—81 yillarda Oʻrta Osiyo respublikalari ichida birinchi boʻlib, oʻzbek va rus tillarida Oʻzbekiston uquv atlasi, 1982—85 yillarda Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Geografiya bulimi tomonidan 2 jildli Oʻzbekiston Respublikasi ilmiy maʼlumotnomali atlasi nashr qilindi. Atlasning 1-jildida Oʻzbekistonning tabiiy sharoiti va resurelari (geol.si, iqpimi, suv resurelari, tuprogʻi, usimlik va hayvonot dunyosi) aks ettirilgan. Birinchi marta ekologiyaga oid, bashorat qilish va baholash haritalari berildi. Atlasning 2-jildida aholi, sanoat, qishloq xoʻjaligi, transport, oʻrta va oliy taʼlim, sogʻliqni saklash, rekreatsiya, madaniyat va har bir iqtisodiy geografik rayon va b. haritalar oʻz aksini topgan. Toshkent sh.ning 2000 yillik yubileyiga 1983-yil Toshkent G. a. yaratildi. 1984-yil Oʻzbekiston Yer tuzish loyiha instituti tomonidan Oʻzbekiston Agrosanoat kompleksi albomi nashr etildi. Oʻzbekistonning paxtachilik (1985), tibbiyot-geografik (1987) atlaslari tuzildi. 1999-yil oʻzbek va rus tillarida oʻquvchilar uchun Oʻzbekiston Respublikasining geografik atlasi nashr etildi.Dunyoni tushunish uchun xaritalarni va kartografiyani ishlatish juda uzoq tarixga ega. "Atlas" nomi xaritalar to'plamini bildiruvchi "Atlas" mifologik yunon figosidan kelib chiqqan. Afsonaga ko'ra, Atlantika xudolarning jazosi sifatida erni va osmonni elkasida ushlab turishga majbur bo'ldi. Ko'pincha uning tasvirlari xaritalar bilan kitoblarga yozilgan va oxir-oqibat atlaslar nomi bilan mashhur bo'lgan. Eng mashhur atlas, yunon-rim geografisi Klavdiy Ptolemey bilan bog'liq . Uning asarlari Geografiya, birinchi asrda nashr etilgan kartografiya kitobi bo'lib, u jahon geografiyasining ikkinchi asrda ma'lum bo'lgan bilimlaridan iborat edi. Xaritalar va qo'lyozmalar o'sha paytda qo'l bilan yozilgan. Geografiyaning eng qadimgi adabiyotlari 1475 yilga to'g'ri keladi.
Kristofer Kolumb, Jon Cabot va Amerigo Vespucci safari 1400-yillarning oxirida dunyo geografiyasini bilishni kuchaytirdi. Johannes Ruysch, evropalik kartograf va tadqiqotchi, 1507-yilda dunyoning yangi xaritasini yaratdi. O'sha yili Rim nashri Geographia nashriga qayta nashr etilgan.
Geografiyaning yana bir nashri 1513 yilda nashr etilgan va u Shimoliy va Janubiy Amerikani birlashtirgan.
Birinchi zamonaviy atlas 1570 yilda Flaman qabristoni va jo'g'rofiy yozuvchi Ibrohim Orteliy tomonidan chop etilgan. " Theatrum Orbis Terrarum" yoki "Theatre of the World" deb nomlangan. Bu o'lcham va dizayndagi bir xil bo'lgan tasvirlarning birinchi xaritasi edi. Birinchi nashr 70 ta xaritadan tashkil topgan. Geographia singari dunyoning teatrlari ham juda mashhur bo'lib, 1570 dan 1724 yilgacha bo'lgan ko'p sonli nashrlarda chop etilgan. 1633-yili Gollandiyalik kartograf va Henrikus Hondius ismli nashriyotchi flamandalik geograf Gerard Mercatorning atlasida nashr etilgan va 1595 yilda nashr etilgan, ajoyib bezatilgan dunyo xaritasini yaratdi. Ortelius va Mercatorning asarlari Gollandiyalik kartografiyaning oltin asri boshlanishini anglatadi. Atlaslarning mashhurligi va zamonaviylashishi davri shu. Gollandiyalik 18-asr davomida ko'plab atlaslar ishlab chiqarishni davom ettirdi, ayni paytda Evropaning boshqa qismlarida kartograflar ham o'z asarlarini nashr etishga kirishdilar. Fransuz va inglizlar 18-asrning oxirlarida ko'proq xarita va dengiz sathlari va savdo faoliyatlari tufayli dengiz sathidan ko'proq xaritalar ishlab chiqara boshladilar. XIX asrga kelib atlaslar juda batafsil o'rganila boshladi. Ular butun mamlakat va / yoki mintaqalar o'rniga shaharlar kabi muayyan sohalarga qarashdi. Zamonaviy bosib chiqarish texnikasining paydo bo'lishi bilan birga, shuningdek, nashr etilgan atlaslar soni ham ortib bordi. Geografik axborot tizimlari ( GIS ) kabi texnologik yutuqlar zamonaviy atlaslarni hududning turli statistikalarini ko'rsatadigan anik xaritalarni o'z ichiga oladi. Atlaslarning turlari³.Bugungi kunda mavjud bo'lgan ma'lumotlar va texnologiyalarning keng doirasi tufayli turli xil atlaslar mavjud. Eng keng tarqalgan stol yoki referent atlaslar va sayohat atlaslari yoki yo'l xaritalari. Stol atlaslari yopishqoq yoki qog'ozli, ammo ular mos yozuvlar kitoblari kabi tayyorlangan va ular o'zlari qamrab olgan joylar haqida turli xil ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Yo'naltiruvchi atlaslar odatda katta bo'lib, maydonlarni tavsiflash uchun xaritalar, jadvallar, grafikalar va boshqa rasm va matnlarni o'z ichiga oladi. Ularni dunyoga, o'ziga xos davlatlarga, davlatlarga yoki hatto milliy bog'lar kabi maxsus joylarga ko'rsatish mumkin.

Xulosa.
Ayrim bilim sohalarida xaritalar tadqiqotning asosiy vositasi sifatidaishlatiladi. Muayyan ob'ektlarning (hodisalar) o'rni, holati va fazoviy munosabatlarini belgilab beruvchi geografik xaritalar nafaqat hodisalarning joylashuvi haqidagi bilimlarni iqtisodiy va ekspressiv tarzda ifodalash, balki ushbu joylashuvning qonuniyatlarini topish imkonini beradi. Ayrim bilim sohalarida xaritalar tadqiqotning asosiy vositasi sifatida ishlatiladi. Axborot texnologiyalar rivojlangan sari ular bizning hayotimizni hamma tomonlarini o`zgartirib turishibdi. Kartografiya ta’lim jarayonida ham, inson hayotida ham katta rol o‘ynaydi. Xo'sh, ushbu fanni o'rganishda xaritalar va atlaslar muhim rol o'ynaydi va ushbu maqola buni batafsilroq ko'rib chiqishga yordam beradi. Geografiya juda qadimiy fan. Bu fanning kelib chiqishi ellinlar davriga borib taqaladi. Boshqa fanlar singari, geografiya ham azaldan tahrirlangan, o'zgartirilgan va qiziqarli fanga aylantirilgan. Kartografik tasvir geografik kartaning negizidir, unda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy voqea va hodisalar to‘g‘risida yetarli darajada ma‘lumot berilib, ularning tarqalishi, holati, o‘zaro aloqasi va rivojlanishi tasvirlanadi. Bu ma‘lumotlar geografik kartaning asosini tashkil qiladi. Xaritalar ushbu ob'ektlarning kerakli miqdoriy va sifat xususiyatlarini o'z ichiga oladi va nihoyat, ular o'rtasidagi mavjud aloqalarni ko'rsatadi: fazoviy va boshqalar. Ushbu xususiyatlar amaliyot uchun kartalarning ma'nosi va qiymatini tushuntiradi. Muayyan ob'ektlarning (hodisalar) o'rni, holati va fazoviy munosabatlarini belgilab beruvchi geografik xaritalar nafaqat hodisalarning joylashuvi haqidagi bilimlarni iqtisodiy va ekspressiv tarzda ifodalash, balki ushbu joylashuvning qonuniyatlarini topish imkonini beradi.
Men quyidagi kurs ishimda  2 bob va 4 mavzuni reja asosida yoritib  chikdim. Geografikkartalarning qisqacha tarixi , kartografik tadqiqot  usuli tushunchasi atlaslar bilan ishlash usullari, atlaslar asosida voqea va hodisa hamda jarayonlarni o‘zaro bog‘liqligini va dinamikasini o‘rganish. Mavzuni o’rganish davomida kartografiya  tarixi uning xozirgacha rivojlanishi kabi masalalarni urganib, o’zim uchun ko’p yangiliklar oldim.