Katalitik kreking mahsulotlari

partiyalarini qo’yidagi firmalar sotishadi: «Grace Davision» (AQSh) - 72 % gacha, 
«Akzo-Nobel» (Gollandiya) - 18 % va «Enhelhard» (AQSh) - 10 %. Shuningdek 
kreking katalizatorlari boshqa ishlab chiqaruvchilari - «Mobil Oil», «Union Carbide», 
«Akzo Chemie» va boshq. firmalar ham ma’lum. Xususan, 1992 yildayoq «Mobil Oil» 
(AQSh) firmasi 2-10 nm (nanoo’lchamlar) o’lchamdagi g`ovaklarni saqlagan 
seolitlarning yangi sinfini sintezlagan bo’lib, ularning asosidagi ZSM5 markali 
katalizatorlar yuqori selektivlikka ega katalizatorlarni ishlab chiqarish uchun katta 
hissa qo’shdi. Rossiya 2006 yilda neftni qayta ishlash zavodlariga ega 125 mamlakat 

---

18 
orasida neftni qayta ishlash katalitik texnologiyalaridan foydalanish bo’yicha 60 
o’rinda turardi («Lukoyl» OAJ ma’lumotlari). 
Neftni qayta ishlashzavodlarida katalitik texnologiyalaridan foydalanish 
Neftniqaytaishlashzavodlarida katalitik 
jarayonlar 
(2006 y.) 
Import katalizatorlaridan bog`liqlik, %, 
va ularning umumiy sarfi, ming t/yil 
Katalitik kreking
Riforming 
Neft fraktsiyalarini gidrotozalash 
Gidrokreking
Izomerlanish 
80 va 18, shu jumladan flyuid 11 
70 va 3,5 
70 va 6-8 
100 va 0,5 
70 va 0,5 
 
Katalitik kreking qurilmalari. Harakatlanuvchan sharikli amorf katalizatorli 
birinchi qurilma bo’lib 43-1 turidagi qurilma bo’lgan, uning rivojlantirilgan varianti 
bo’lib 43-102 turi bo’ldi, keyinchalik 1B, 1A, 1A/1M, 43-103, 43-103M, 43-104 
turidagi FKK qurilmalari, shuningdek dastlab mikrosferik amorf katalizator asosidagi 
kombinatsiyalangan qurilma GK-3 katalizator bloki ishga qo’yildi, keyinchalik 
qurilmalar mikrosferik kristallik katalizator uchun modernizatsiya qilindi. G-43-107 
kombinatsiyalangan qurilmasi xom-ashyoni gidrotozalash blokiga, FKK blokiga va 
rektifikatsiya blokiga ega. 
So’nggi yillarda dunyodagi neftni qayta ishlah zavodlarida mikrosferik katalizator 
mavhum suyultirilgan qatlamida katalitik kreking yangi qurilmalarini yaratish 
bo’yicha texnik va tijorat faolligi FKK qo’llanilish butun davri uchun krekin yuqori 
darajaga chiqdi. Dunyoda FKK qurilmalari bilan 330 dan ortiq neftni qayta ishlah 
zavodlari jihozlangan, bunda FKK qurilmalarining umumiy quvvati yiliga taxminan 
1000 mln. t ni tashkil qiladi. G`arbiy Yevropa mamlakatlarida neftni qayta ishlash 
hajmida katalitik kreking taxminan 16 % ni tashkil qiladi, Yaponiyada– 17%, AQSh 
da– 36%, Rossiyada esa - 6 %. 1980-1990 yillarda xom-ashyoni nazorat qilinadigan 
katalitik kreking (katalitik reaktsiyalar - asosiylari, termik reaktsiyalar esa minimal) 

---

19 
asosida benzin fraktsiyalarga o’zgartirish (konversiya) davrida selektivlikni oshirish 
maqsadida FKK jarayoni «UOP», «Kellogg», «Shell», «ABB Lummus», «Stone 
Webster» va boshqa firmalar tomonidan sezilarli mukammallashtirilgan edi. Bunda 
lift-reaktorni va yuqoriroq zichlikdagi katalizatorda ishlash uchun xom-ashyo kiritilish 
uzelini mukammallashtirish hisobidan, shuningdek «UOP» firmasining X-simon 
texnologik sxemasidan (mo’riga faolligini hali yo’qotmagan sovuqroq ishlangan 
katalizator kiritilib, bu katalizatorning xom-ashyoga sirkulyatsiyasi sonini va xom-
ashyoning o’zgarishi darajasini oshirish imkonini beradi) foydalanish hisobidan 
jarayonning yuqori ishchi ko’rsatkichlariga erishiladi. «UOP» firmasi tomonidan 
benzin chiqishini oshirish maqsadida qilingan oxirgi ishlanmalaridan biri 
millisekunddagi katalitik kreking «MSCC» (14.5-rasm) jarayoni bo’lib, unda xom-
ashyoning katalizator bilan dastlabki kontakti juda qisqa vaqt mobaynida va lift-
reaktordan foydalanmagan holda amalga oshiriladi. FKK benzini komponentini 
yaxshilash va uni ekologik toza benzin normativlarigacha ko’tarish uchun qo’shimcha 
texnologik choralar qo’llanilib, bu so’nggi yillarda tadqiqotlarda erishilgan natijalar 
sababli imkoniyati paydo bo’ldi. Jumladan, «Mozir NQIZ» OAJ da «MSCC»
modelidagi katalitik kreking yangi o’rnatilgan qurilmasi muvaffaqiyatli ishlatilmoqda.

---

20 
14.5-rasm. Katalitik krekingning reaktor-regenerator bloki (UOP MSCC jarayoni): 
1 - reaktor;2 - regenerator; 3 –regeneratsiyalangan katalizatorning maxsus lyuki; 4 -
issiq katalizatorni stripperga maxsus lyuki; 5 –ishlangan katalizatorning maxsus 
zadvijkasi; 6 –sirkulyatsiyalanadigan katalizatorning maxsus lyuki. 

---

21 
XULOSA 
Xulosa o`rnida aytish mumkinki, ushbu mavzuda termik kreking haqida 
tushuncha, kreking vaqtida uglevodorodlarni o‘zgarishi, xom-ashyo va olinadigan 
mahsulotlar, reaksion kamerali visbreking qurilmasi bayoni, mazutni destruktiv 
haydash texnologik jarayoni bayoni, termogazoyl ishlab chiqarish uchun termik 
krekinglash qurilmasi bayoni va katalitik kreking jarayonining sanoatdagi qurilmalari 
haqidagi ma`lumotlar keng yoritilgan. 
Kreking (ing . cracking — parchalanish) —neft yoki uning fraksiyasini 
destruktiv (strukturasini buzib) qayta ishlash jarayoni; ogir uglevodo-rodlar 
molekulalarinin gparchalanishi (ajralib chiqishi) va qayta joylashishiga asoslangan. 
Asosan motor yonilgʻisi, plastik massalar, tolalar, eritgichlar uchun kimyoviy 
xomashyo olishda qoʻllaniladi.Krekingning 2 asosiy (termikvakatalitik) turi bor. 
Termik Kreking yuqori temperature taʼsirida amalga oshadi; uning 3 ta: yuqori bosim 
ostida suyuq fazali (40—60 at. bosimda, 470 — 540° temperaturada), past bosim 
ostida yoki bug fazali (3 at., 500—550°), past bosim va yuqori temperaturada yoki 
piroliz (1 at., 650—750°) usullari bor. Katalitik kreking bir vaqtda yuqori 
temperature va katalizatorlar taʼsirida amalga oshiriladi. 1918 yilda N. D. Zelinskiy 
birinchi boʻlib katalitik krekingni tatbiq etgan.Katalizator sifatida alyuminiy-xlorid 
ishlatilgan.1936 yilda fransuz muhandisi Ud-ri yangi texnologik sxema (katalizator 
— alyumosilikat) yaratgach, katalitik kreking keng qoʻllanila boshladi.Bu esa oktan 
soni 80 — 85 boʻlgan yuqori sifatli aviatsiya benzini olishga imkon berdi. Neftning 
kerosin — gazoyl fraksiyasi xomashyo boʻlib xizmat qildi.Katalitik krekinglash 
450—520° ga yaqin temperature va 2—3 atm. Bosimida amalga oshadi. Kreking suv 
bugʻi ishtirokida, vodorod bosimi ostida ham boradi (gidrokreking). Shuningdek, 
kreking jarayonining boorish sharoiti (temperatura, bosim) ga, xomashyoning 
vazifasi va turiga, texnologik jiqozlanishiga bogʻliq boʻladi. Jarayonning boorish 
sharoitiga qarab gaz, benzin bugʻi va ogʻir fraksiyalar (ligroinli, kerosinli, gazoylli, 

---

22 
solyarli va qoldiq) dan tashkil topgan mahsulotlar aralashmasi hosil boʻladi. 
Zavonaviy kreking koʻpgi va kimyoviy mahsulotlar (atsetilen, etilen, benzol, 
ksilollar, vaftalin va boshqalar), shuningdek, qayta ishlanayotgan mahsulot massasiga 
nisbatan 70% gacha benzin olishga imkon beradi.