Кейинги йилларда бир канча моддалар олиндики, уларни Усимлик

кинлигини курсатади.
2.Электрон микроскопда олиб борилган текширишларнинг кўрсатишича ҳужайра пўсти тўрсимон тузилишига эга бўлиб уч қаватдан иборатдир.

3.O'simliklar fiziologiyasining predmeti, asosiy vazifalari, tarixi va hozirgi zamon yo'nalishlarini tushuntiring.

4.Tropizmlar va ularning turlari (4 ta turi) haqida ma’lumat bering.

Tropizm lar. 0 ‘simlikka bir tomonlama ta’sir qilganda paydo

bo‘luvchi harakatlanishdir. Tropizm-egilish, burilish manosini beradi.

Tropizmga sabab bu o‘simlik o‘suvchi qismining bir tomon hujayrasi tez

o ‘sishi va o'sish sekinlashgan tomonga burilishidir. Tropizm musbat va

manfiy boMadi. Ta’sir etuvchi manbaga qarab, harakatlanish musbatdir.

Tropizmlar o‘simliklaming oziq muhitiga tomon harakatlanishi, ayrim

hollarda esa zararli ta’sirlardan ham himoyalanishini ta’minlaydi.

Hozirda birmuncha tan olingan Xolodniy-Vent nazariyasiga asosan bir

tomonlama ta’sir qiluvchi omillar (qo‘zg‘atuvchilar) ta’sirida o‘simliklar

organlarida to‘qimalaming ko‘ndalang qutblanishi sodir boMadi. Buning

natijasida ISK birikmasining tashiluvi va u tufayli o‘simlik organlarining

o‘sishi ham assimetrik boMib qoladi. Hozirgi zamon fanining

ma’lumotlariga qaraganda tropizmlar mexanizmida auksin gormonidan

tashqari boshqa gormonlar ham ushbu jarayonda ishtirok etishi mumkin.

Masalan, ildizlardagi abssiz kislotasi ham tropizm harakatlarida

qatnashadi.

Tropizmlaming tabiatiga qarab uning bir qancha xillarini ajratib

ko‘rsatish mumkin. Masalan, geo-, foto-, tigmo-, gidro-, aero-, termo-,

elektro-, travmo- va avtotropizmlar. Musbat tropizmlarda

o‘simliklarning harakatlari qo‘zg‘atuvchilarga tomonga qarab boMadi.

Manfiy tropizmlarda esa uning teskarisi ro‘y beradi. 0 ‘simlik

organlarining qo‘zg‘atuvchiga nisbatan joylashishi ham har xil boMishi

mumkin. Agarda organlar qo‘zg‘atuvchilar bo‘ylab joylashgan boMsa

ortotrop, to‘g‘ri burchak ostida joylashgan boMsa diatrop, boshqa har

qanaqa burchak ostida joylashgan bo ‘haplagiotrop deyiladi.

Geotropizm. Bu o ‘simliklar yeming tortish kuchiga nisbatan

o‘sishidir. Urug‘ tuproqqa qanday holatda tushishidan qat’iy nazar ildiz

pastga, poyacha esa yuqoriga qarab o'sadi. 0 ‘simliklarning ildizlarida

musbat geotropizm, yer ostki qismlarida esa manfiy geotropizm

kuzatiladi, chunki poya yeming tortish kuchiga qarama-qarshi o‘sadi.

Ildizning geotropik sezgir qismi, uning uchi hisoblanadi (1-2 mm).

Ildizning geotropik harakati statolitlarga bogMab ko‘rsatiladi

(XIV.3-rasm). Statolitlar kraxmal tutuvchi tanachalar boMib

sitoplazmadajoylashgandir. Ildizcha qinining markaziy hujayrasi statolit

vazifasini bajaradi. Geotropizm hodisasida auksin va ABK gormonlari

qatnashadi degan fikr mavjud.

Fototropizm. Bu bir tomonlama yorug‘lik ta’sirida o‘simlikni

manbaga burilish xususiyatidir. Bu hoi xonada o‘suvchi o‘simliklarda

yaqqol kuzatiladi. Fototropizm musbat va manfiy boMishi mumkin.

Fototropizm o‘simlikning faqatgina yer ustki organlariga xos bo‘lib,

xlordfillga bog‘liq emas. Aksincha xlorofillsiz o'simliklar yorug‘likni

yaxshi sezadilar.

Fototropik sezgirlikni o‘simlikning apikal qismidagi meristematik

hujayra to'qimalari bajaradi. Fototropizmlar musbat yoki manfiy boMishi

mtimkin. Musbat fototropizm deganda yorug‘likning yo‘nalishi emas

balki organfaming yoritilgan va qorong‘ulik tomonlari o'rtasidagi farq

tushtiniladi. Manfiy fototropizm o‘simliklaming ildizlarida kuzatilishi

mumkin.

fiarglar yorug‘likga nisbatan perpendikulyar joylashib

diafototropizm hodisasini ham yuzaga chtqarishi mumkin. Fototroflk

bukilishlar yorug‘Hk tushgan va tushm&gan tomorilarning har Xtl

darajada o‘sMnga bogMiqdir. Ammo o'simliknirig qorong‘u!ik tomoni

nisbatan leSroq о. Tigmotropizm. Bu o‘simliklarga tekkandagi javob reaksiyalari

bpMib o‘sish davomida buralishlar yuz berishi boMib, ayrim hollarda

tigmotropizm ham deyiladi. Masalan, koleoptileyning tigmotropik

harakatlari, devorlar va daraxtlarga o'rmalab o‘suvchi ayrim

o‘simliklarning gajaklari, havo ildizlarining uchki qismlari va ko‘pchilik

o‘simliklardagi barglar bandlarining buralishlari (XIV.8-rasm).

Foto teropzm termo terop xemoterop,
Elektrotropizm (galvanotropizm). Ushbu holat o‘simlik orqali

elektr toki yuborganda yoki o‘simlikning organlarini elektr maydoniga

joylashtirganda sodir boMishi mumkin. Masalan, koleoptilning apikal

zonasi bo‘ylab 2 daqiqa davomida 20 mkA tok yuborilsa uning egilishi

kuzatiladi. Shuningdek, maysalami yuqori kuchlanishli (1 sm yuzaga

nisbatan yuzlab volt kushlanish) kondensator plastinkalari orasida

joylashtirilsa novda musbat zaryadga, ildiz esa manfiy zaryadlangan

plastinkalar tomonga bo‘riladi.

Jaro h at tropizmi. Bu o‘simlikning jarohatlangan tomonga qarab

reaksiyasidir. Masalan, o‘simlikning ustki tomonining biror qismi

mexanik, kimyoviy yoki harorat ta’sirida zararlasak o‘simlik organining

shu jarohatlangan joyga nisbatan teskari tomonga qarab o‘sishi

kuzatiladi(manfiy jarohat tropizmi). Umuman kimyoviy, issiqlik yoki

boshqa bir qo‘zg‘atuvchini meyoridan ortiq darajada qoMlash jarohat

tropizmiga olib keladiElektrotropizm (galvanotropizm). Ushbu holat o‘simlik orqali

elektr toki yuborganda yoki o‘simlikning organlarini elektr maydoniga

joylashtirganda sodir boMishi mumkin. Masalan, koleoptilning apikal

zonasi bo‘ylab 2 daqiqa davomida 20 mkA tok yuborilsa uning egilishi

kuzatiladi. Shuningdek, maysalami yuqori kuchlanishli (1 sm yuzaga

nisbatan yuzlab volt kushlanish) kondensator plastinkalari orasida

joylashtirilsa novda musbat zaryadga, ildiz esa manfiy zaryadlangan

plastinkalar tomonga bo‘riladi.

Jaro h at tropizmi. Bu o‘simlikning jarohatlangan tomonga qarab

reaksiyasidir. Masalan, o‘simlikning ustki tomonining biror qismi

mexanik, kimyoviy yoki harorat ta’sirida zararlasak o‘simlik organining

shu jarohatlangan joyga nisbatan teskari tomonga qarab o‘sishi

kuzatiladi(manfiy jarohat tropizmi). Umuman kimyoviy, issiqlik yoki

boshqa bir qo‘zg‘atuvchini meyoridan ortiq darajada qoMlash jarohat

tropizmiga olib keladi.

5. Turgor hodisasini tushuntiring

0 ‘simlik hujayrasi qobig‘ining asosiy qismi pektosellulozadan

iborat. Pektosellulozali qobiq suv va unda erigan moddalami yaxshi

0‘tkazadi.

Plazmolemma va tonoplast yarim o‘tkazuvchanlik

xususiyatiga ega bo‘lib, suvni juda yaxshi o‘tkazadi, ammo unda erigan

moddalami sekin o‘tkazadi. Agar hujayra toza suvga tushirilsa, hujayra

ihlrasining osmotik bosimining yuqori ekanligi tufayli, hujayra suvni

lOftib ola boshlaydi. Buning natijasida vakuolaning hajmi ortadi va

Ьц]ауга sitoplazmasini siqa boshlaydi va uni hujayra qobig‘iga

yaqinlashtiradi. Bu esa hujayra qobig‘i ichki bosim ta’sirida

cho'zilishiga va hujayra qobig‘ining taranglashishiga olib keladi.

Bu holat hujayraning turgor holati deyiladi. Hujayra po‘stining

Uranglashishiga olib keluvchi ichki kushni turgor bosimi (T) deb ataladi.

Aynan hujayralarning tarangligi butun o‘simlik organizmini tik turish

qobiliyatini ta’minlaydi. Agar hujayra yuqori konsentratsiyali eritmaga,

masalan, osh tuzi eritmasiga solinsa, hujayra shirasidagi suv tashqi

eritmaga chiqa boshlaydi va hujayraning hajmi kichrayadi. Shuning

bilan birgalikda sitoplazma ham qisqaradi va u hujayra po‘stidan ajrala

boshlaydi. Hujayraning bunday holatini plazmoliz deb ataladi

6. Fotosintezni o’rganish tarixi haqida to’liq ma’lumot bering

Фотосинтезни Урганиш буйича биринчи тажрибани инглиз кимёга-

риДж.Пристли 1771 йилдаугказди. У шам ёндирилиши ёки сич^оннинг

нафас олиши натижасида \авоси “бузилган” шиша калпок;остига яшил

ялпиз шохчасини кУйган ва бир неча кундан кейин унда \а в о

яхшиланганини ани^лаган. Яъни ялпиз сакутанган калпок, остида шам

узо^муддат учмасдан ёнган, сичкрн эса яшаган. 1779 йилда голландиялик врач Я.Ингенхауз жуда куп марта Прист­

ли тажрибасини такрорлади ва усимликлар факат ёругликда \авони

тозалайди, корон гида эса ^айвонлар каби \авони бузади, деган хулосага

келди. Шундай килиб, Пристли ва Ингенхаузлар усимликларда карама-

Карши икки хил жараён мавжудлигини аникладилар. Лекин усимликлар

учун бунинг нима а\амияти борлигини тушунмадилар.

Швейцариялик олим Ж.Сенебе 1782 йилда тажрибалар натижасида

Усимликлар ёругликда кислород ажратади ва шу билан бир вак^да бу-

зилган \авони ( яъни С 0 2 ни ) ютади, деган хулосага келди.

1804 йилда ш вейцариялик олим Т.Соссюр усимликларнинг ёруг­

ликда С 0 2 ни ютиб уз танасида углерод туплашини аниздади. У кабул

килинган карбонат ангидрид ва ажралиб чикддиган кислороднинг нисбати

бир-биригатенглигини, органик модда \осил булиши жараёнида карбо­

нат ангидрид билан бир каторда сув \ т иштирок этишини биринчи

марта тажрибалар асосида курсатди.

Француз аф окимёгари Ж.Б.Буссенго 1840 йилда фотосинтез со\а-

сида килинадиган ишлар натижаларини \артомонламатекшириб курди

ва Соссюрнингхулосаларини тасдиздади, ил к бор фотосинтезн и н г шаклий

тенгламасини тузди :

Тажрибалар асосида у энг кучли фотосинтез жараёни хлорофилл моле­

кул ас и ю тадиган к и зи л нурларда содир булиш ини курсатди.

КАТимирязевнингбу со^да бажарган ишлари “Усимликларнингёрукпикни

Узлаштириши“ (1875) мавзусида ёзган докторлик диссертациясида ва

“ Куёш, \аёт ва хлорофилл“ (1920) де(ан китобида жамланган.

Шундай килиб, XVIII ва XIX асрларда яшил усимликларда содир

буладиган фотосинтез жараёни ва унинг асосий томонлари аницданди:

карбонат ангидриднинг ютилиши, молекуляр кислороднинг ажралиши,

ёругликнинг зарурли ги , хлорофиллнинг иш тироки ва органик

моддаларнинг \осил булиши.

Х1Хасрда фотосинтезни ур

7. Hujayra po’stining enzimatik faolligini tushuntiring

Hujayra hayotning tuzilma va funksional birligidir. Hujayra (grekcha-cytos yoki lotincha-cellula) so'zini birinchi bor Robert Guk 1665 yilda qo'llagan. Biologiya fanining asosiy yutuqlaridan bo'lgan hujayra nazariyasi 1839 y. M.Shleyden va T.Shvann tomonidan yaratilgan (1-rasm). Hujayra po'sti. U hujayra va to'qimalarga mexanik mustahkamlikni beradi va protoplazmatik membranani vakuola shirasining gidrostatik bosimidan himoya qiladi hamda moddalarni yutilishida ishtirok etadi. Yosh hujayralarda po'st o'sish qobiliyatiga ega. U protoplast komponentlaridan hosil bo'ladi. Ona hujayra bo'linayotganda 2 dona yosh hujayra oralig'ida parda, ya'ni to'siq hosil bo'ladi va u eski po'st bilan qo'shilib ketadi va hosil bo'lgan 2 dona yangi hujayra ham avvalgi qattiq po'stga o'raladi. Shuni aytib o`tish lozimki, hujayra qobig'ining 100 mkm2 yuzasida 10-30 donaga yaqin plazmodesmalar uchraydi. Hujayra po'sti tarkibida sellyuloza, gemisellyuloza va pektin moddalari (ko’pchilik hollarda ularning nisbati mos ravishda 30%; 40%; 25% nisbatda) uchraydi. Hujayra po'stining yug'onlashishi asosan ichki tomondan kuzatiladi.


Mikroskopik analizlar shuni ko'rsatadiki hujayra po'sti uch qavatdan iboratdir. Asosan ichki qavat yo'g'onlashish hususiyatiga ega. O'rta qavat-ikkilamchi qavat, tashqi qavat esa, uchlamchi deb ataladi. Hujayra po'stida ham enzimatik-fermentativ jarayonlar sodir bo'lishi kuzatilgan. Hujayralarning yosh po'sti tarkibida ko'proq invertaza, fosfataza, askorbatoksidaza va boshqalar mavjud.


Shuni aytib o'tish lozimki, hujayra po'sti suv va unda erigan moddalarni yaxshi o'tkazadi. Biroq hujayra po'stini yog'ochlashishi o'tkazuvchanlikni sezilarli darajada pasaytiradi, po'kaklashish esa o'tkazuvchanlikni keskin kamaytiradi, natijada hujayra nobud bo'ladi

8. Qurg’oqchilik xillari

9. O’simliklarning suv muvozanati

O'simlik tanasi bo’ylab ko’tariluvchi suv asosan ksilema to'qimalari bo'ylab harakat qiladi. Ksilema elementlari esa ildiz va poyadagi kambiyga xos hujayralardan hosil bo'ladi.

Suvning o'tkazuvchi tomirlardagi harakati
Barglardagi transpirasiya jarayoni
Barglardagi transpirasiya jarayonining jadalligi har xil ammo, labchali transpirasiyaning eng ko'p miqdori suvda suzuvchi va botqoqlik o'simdiklarida kuzatiladi. Er o'simliklari orasida eng ko'p miqdordagi labchali transpirasiya quyoshli joylarda o'suvchi o't o'simliklarda kuzatiladi. Soya parvar o'simliklar ularga nisbatan ikki baravar kam suv bug'lantiradi. Butalar va daraxtlar esa bulardan ham kam suv yo'qotadi
Barg og'izchalari ochiq holatdagiligida kutikulyar transpirasiyaning miqdori juda kam bo'ladi. Ammo qurg'oqchilik sharoitda bo'lgani kabi labchalar yopiq bo'lganda kutikulyar ranspirasiyaning miqdori katta bo'lib 50% gacha etishi mumkin.
Kutikulyar transpirasiya
Guttatsiya
Guttatsiya holati transpirasiya jarayoniga yordam berib o'simliklarda suvning harakatlanishiga va ildizlarga mineral tuzlarning yutilishiga yordam beradi
Bizning sharoitimizda guttatsiya jarayonini boshoqdoshlar oilasi vakillarida bahor va kuz oylarida yaqqol kuzatilishi mumkin.
Transpirasiya jadalligi.
Bu 1 m2 barg sathidan 1 soat davomida bug'latilgan suv grammlar hisobidagi miqdoridir. Transpirasiya jadalligiga yorug'likning ta'siri anchagina kattadir.
Sun'iy sug'orish yuqori hosil olish garovidir. Suv taqchilligi qanday bo'lishdan qa'tiy nazar u o'simliklardagi fiziologik jarayonlarga ta'sir etadi. Sun'iy sug'orishni to'g'ri tashkil qilishda barcha ichki va tashqi omillar inobatga olinishi lozim hamda sug'orish soni, muddatlari va me'yorini aniq belgilash kerak
10. Yorug’likda nafas olish jarayonining mexanizmini yoriting