Kimyoda atom-malekulyar talimot

Atom va molekulalar. Qadimgi grek faylasufi Demokrat bundan 2500 yil oldin barcha jisimlar juda mayday, ko’zga ko’rinmaydigan, bo’linmaydigan, doimo xarakatdagi zarrachalardan atomlardan tashkil topgan, degan fikirni aytadi. “Atom” so’zi tarjima qilinganda “bo’limas” degan manoni bildiradi.
Molekula va atomlar haqidagi talimotni asosan 17 asrning o’rtalarida rus olimi M.V.Lomonosov ishlab chiqqan. U tabiatdagi jismlar korpuskullardan
Tarkib topgan korpuskullar tarkibiga elementlar kiradi, degan fikrni aytdi. Olim moddalarning turli tumanligini malekulalarda turli atomlarning bir kishi va ularda atomlar turlicha joylashganligi bilan tushuntirdi.
Molikula va atomlar xaqidagi talumot faqat 1860-yilda kimyogarlarni Karlsrudagi butun jaxon sezdida uzil kesil etirof etildi. Atomlar xaqiqatdan xam mavjudligini ko’pgina kimyoviy reaksiyalar tasdiqlaydi.
Molekulalar - ko’pchilik moddalarning eng mayda zarrachalari bo’lib,ularning tarkibi va kimyoviy xosslari berilgan maddaniki kabi bo’ladi.
Molekulalar kimyoviy reaksiyalarda parchalanadi, ya’ni ular kimyoviy jihatdan bo’linadigan zarrachalardir.
Atomlar-bular moddaning kimyoviy jihatdan bo’linmaydigan zarrachalaridir.
Bu ta’rifdagi “Kimyoviy jihatdan bo’linmaydigan” degan iborani alohida ta’kidlash lozim, chunki atomlar parchalanadigan va atom energiyasi ajrali chiqadigan hodisalar ham ma’lum.Bunday hodislarda atomlar bir-biriga aylanadi.
Qattiq va gaz holatida molekulalardan tarkib topgan moddalar molekulayar tuzilgan moddalarga kiradi.Bunday modalarning tipik vakili suvdir.
Moddaning alohida zarrachalari qattiq holatida muayyan izchillikda joylashib,panjarani eslatadiganstruktura hosil qiladi. Shu sababli “Moddaning kristall panjarasi” degan tushunchadan foydalaniladi. Suv qattiq holatda kristall tuzilishga ega bo’ladi.Suvning ristall panjarasining tugunlarida suv molekulalari bo’ladi.Demak, suv molekulayar kristall tuzilishga ega.
Kristall panjarasining tugunlarida molekulalar emas, balki atomlar turadigan ko’pgina moddalar ma’lum (masalan, temir sulfid), bu holatda panjara tugunlarida temir va oltingugurt atomlari bo’ladi. Demak , temir sulfide nomolekulyar tuzilgan moddalar qatoriga kiradi.
Kristall moddani suyuqlantirish uchun uning kristall panjarasini yemirish lozim.kristall panjarada molekulalar orasidagi bog’lanish atomlar orasidagi bog’lanishga qaraganda ancha bo’sh bo’lar ekan. Shu sababli, odatda, molekulyar tuzilishli moddalarning suyuqlanish harorati past, nomolekulyar tuzilishli moddalarning suyuqlanish harorati esa yuqori bo’ladi.
Berilgan moddaning molekulyar yoki nomolekulyar tuzilganligini bilish uning fizik hossalariga qarab oldindan aytib berish mumkin. Molekulyar tuzilish moddalar odatdagi sharoitda – gazlar, suyuqliklar yoki oson suyuqlanadigan qattiqliklardir.