Kimyoning asosiy tushunchalari va stexiometrik qonunlari. Zamonaviy o‘lchov va birliklar sistemasi, kimyoviy birikmalarining sinflanishi, nomenklaturasi

Murakkab moddalarning formulalari modda tarkibiga kiradigan elementlarning belgilarini va molekuladagi har bir elementlar atomlarining sonini ko’rsatish bilan tuziladi.
Bunda element belgilarining yozilish ketma-ketligi elektromanfiyliklari ortib borish tartibida bo’ladi:
Metall < Si < B < Te < H < P < As < I < Se < C < S < Br < Cℓ < N < O < F
Masalan: H₂O, CaSO₄, OF₂, NaH, CS₂.
Bu qoidadan quyidagi hollarda chetlashish kuzatiladi: NH₃, N₂H₄, HCOONa, (CH₃COO)₂Ca, uglevodorodlar CH₄, C₂H₄, C₂H₂.
Murakkab moddalarning kimyoviy formulalari kimyoviy element valentligi yoki oksidlanish darajasi asosida tuzilishi mumkin.

1.7. Valentlik

Bir element atomlarining boshqa elementning muayyan sondagi atomlarini biriktirib olish xususiyati valentlik deyiladi.

Valentlik tushunchasini fanga o’tgan asrning o’rtalarida Frankland kiritgan.
Elementlarning valentligi ularning davriy sistemada joylashgan o’rniga bog’liq.
Davriy sistemaning birinchi, ikkinchi va uchinchi guruhida asosiy guruhcha elementlari o’zgarmas valentlikni namoyon qiladi.
Ishqoriy metallar (Li, Na, K, Rb, Cs, Fr) hamda kumush va ftor doimo bir valentli,
Ishqoriy –yer metallari (Ca, Sr, Ba, Ra) hamda berilliy, magniy, rux, kadmiy, kislorod, simob o’zgarmas ikki valentli,
Uchinchi guruh asosiy gruppacha elementlaridan bor, alyuminiy, skandiy va galliylar doimo o’zgarmas uch valentli bo’ladi.
Ko’pgina elementlar esa o’zgaruvchan valentlikni namoyon qiladi.

O’zgaruvchan valentli elementlar 1.2-Jadval

Elementlar	Valentliklar
Cu	I; II
Au	I; III
C, Si, Sn, Pb, Ge	II, IV
N	II; III, IV
P, As, Sb, Bi	III; V
S, Se, Te	II; IV; VI
Cr	II; III; VI
Cl, Br, I	I; III; V; VII
Mn	II; IV; VI; VII
Fe, Co, Ni	II; III

1.8. Valentlik asosida kimyoviy formulalar tuzish

1) Birikma tarkibiga kiradigan elementlarning kimyoviy belgilari yonma-yon yoziladi:

KO, AℓCℓ, AℓO, AℓC
2) Kimyoviy elementlar belgilari tepasiga ularning valentligi qo’yib chiqiladi. Misolimizda kaliy 1 valentli, kislorod 2, alyuminiy esa 3 valentli.

3) Ikkala element valentligini ko’rsatuvchi sonlarning eng kichik umumiy ko’paytmasi topiladi.

4) Eng kichik umumiy ko’paytmani tegishli elementning valentligiga bo’lish yo’li bilan indekslar topiladi (indeks 1 yozilmaydi):

Tuzlarning molekulyar formulalarini tuzishda tuz qaysi asos va kislotaning qoldiqlaridan tarkib topganligini bilishimiz zarur. Shuni unutmasligimiz kerakki, bir asosli (bir negizli) kislotalar (masalan HCl, HNO₃, HCN, HMnO₄ va h.z) va bir negizli asoslar (masalan: NaOH, KOH, NH₄OH va h.z) faqatgina o’rta (normal) tuzlar hosil qila oladi. Ular nordon ya’ni tarkibida vodorod atomlarini saqlagan va asosli (tarkibida gidroksil guruh saqlagan) tuzlar hosil qila olmaydi.