Kimyoning asosiy tushunchalari va stexiometrik qonunlari. Zamonaviy o‘lchov va birliklar sistemasi, kimyoviy birikmalarining sinflanishi, nomenklaturasi

Bir asosli kislotalar bir xil ya’ni faqatgina o’rta tuzlar hosil qiladi. Kislota qoldig’ining nomi kislotaning nomiga mos keladi. Masalan: 1.3-Jadval

Kislota va nomi	Kislota qoldig’i, nomi va valentligi	I, II, III valentli metallar bilan hosil qilgan birikmalarning kimyoviy formulasi
HCl Xlorid kislota	-Cl Xlorid	II III NaCl, CaCl2, AlCl3, FeCl2, FeCl3
HClO3 Xlorat kislota	-ClO3 Xlorat	NaClO3, Ca(ClO3)2, Al(ClO3)3
HNO3 Nitrat kislota	-NO3 Nitrat	NaNO3, Ca(NO3)2, Al(NO3)3
HMnO4 Permanganat kislota	-MnO4 Permanganat	NaMnO4, Ca(MnO4)2, Al(MnO4)3
HCNS Rodanid kislota	-CNS Rodanid	III NaCNS, Ca(CNS)2, Fe(CNS)3

Ikki asosli (ikki negizli) kislotalar gidro (nordon yoki kislotali) tuzlar (ularning tarkibida bitta vodorod atomi bo’ladi) va o’rta tuzlar (ularning tarkibida vodorod atomi bo’lmaydi) hosil qila oladi.
Ikki asos kislotalar hosil qiladigan tuzlar va ularning nomlanishi 1.4-Jadval

Kislota va uning nomi	Kislota qoldig’ining nomi va valentligi	I, II, III valentli metallar bilan hosil qilgan birikmalari
H2SO4 Sulfat kislota	–HSO4 Gidrosulfat b) = SO4 Sulfat	NaHSO4, Mg(HSO4)2, Al(HSO4)3 Na2SO4, MgSO4, Al2(SO4)3
H2CO3 Karbonat kislota	a) -HCO3 Gidrokarbonat b) =CO3 Karbonat	II III NaHCO3, Fe(HCO3)2, Fe(HCO3)3 II III Na2CO3, CuCO3, Cr2(CO3)3
H3PO3 Fosfit kislota	a) -H2PO3 Digidrofosfit b) =HPO3 Gidrofosfit ≡ PO3 Bunday bo’la olmaydi, chunki bu kislota 2 negizlidir	III NaH2PO3, Ca(H2PO3)2, Fe(H2PO3)3 Na2HPO3, CaHPO3, Al2(HPO3)3

Uch asosli (uch negizli) kislotalar 3 xil ya’ni digidro (tarkibida ikkita vodorod atomi bo’ladi), gidro (tarkibida bitta vodorod atomi bo’ladi) va o’rta (tarkibida vodorod atomi bo’lmaydi) tuzlar hosil qiladi.

Uch negizli kislotaning hosil qiladigan kislota qoldiqlarining valentligi va tuzlarining formulalari 1.5-Jadval

Kislotaning formulasi va nomi	Kislota qoldig’ining nomi va valentligi	I,II, III valentli metallar bilan hosil qiladigan tuzlarining formulasi
H3PO4	a) -H2PO4 Digidrofosfat b) = HPO4 Gidrofosfat d) ≡ PO4 Fosfat	NaH2PO4, Ca(H2PO4)2, Al(H2PO4)3 Na2HPO4; CaHPO4; Al2(HPO4)3 Na3PO4, Ca3(PO4)2, AlPO4

Normal (o’rta) tuzlarning grafik va molekulyar formulalarini tuzishda tuz tarkibidagi kislota qoldig’iga to’g’ri (mos) keladigan kislotaning vodorod atomlari metallning valentligiga muvofiq metall atomlariga to’liq almashinishini e’tiborga olish kerak.
Masalan: kalsiy sulfat va temir (III) sulfat tuzlarining grafik formulalarini tuzishni o’rganamiz. Bu tuzlar tarkibida sulfat kislota qoldig’i bor, shuning uchun avvalo ushbu kislotaning grafik formulasini yozamiz:

Kalsiy atomining valentligi ikkiga, temirning valentligi esa uchga teng. Shuning uchun bitta kalsiy atomi bilan 2 ta, bitta temir atomi bilan esa 3 ta vodorod atomlari almashinadi:


Umuman olganda metall sulfatlarining umumiy formulasi:
Metall bir valentli bo’lganda Me₂SO₄
Metall ikki valentli bo’lganda MeSO₄
Metall uch valentli bo’lganda Me₂(SO₄)₃ ko’rinishida bo’ladi.
Kislotali (nordon) tuzlarning grafik formulalarini tuzishda quyidagilarga e’tibor berish kerak: Nordon tuzlar kislota tarkibidagi vodorod atomlarining metall atomlariga to’liqmas almashinuvi natijasida hosil bo’ladi.

Umuman olganda
I valentli metall gidrosulfatlarining umumiy formulasi MeHSO₄;
metall II valentli bo’lganda Me(HSO₄)₂;
metall III valentli bo’lganda metall gidrosulfatlarining umumiy formulasi Me(HSO₄)₃ ko’rinishida bo’ladi.
Ortofosfat kislota uch negizli bo’lganligi uchun uch xil: digidro tuz (tarkibida 2 ta vodorod atomi bo’ladi), gidro tuz (tarkibida 1 ta vodorod atomi bo’ladi) va o’rta tuz (tarkibida vodorod atomi bo’lmaydi) hosil qiladi.

Umuman olganda, metall I valentli bo’lganda digidrofosfatlarining umumiy formulasi MeH₂PO₄;

metall II valentli bo’lganda Me(H₂PO₄)₂ ;
metall III valentli bo’lganda digidrofosfatlarining umumiy formulasi Me(H₂PO₄)₃ shaklida bo’ladi.
Gidrofosfatlarning umumiy formulasi:
Metall I valentli bo’lganda Me₂HPO₄;
Metall II valentli bo’lganda MeHPO₄;
Metall (III) valentli bo’lganda Me₂(HPO₄)₃ ko’rinishida bo’ladi.
Fosfatlarnig umumiy formulasi:
Metall I valentli bo’lganda Me₃PO₄;
Metall II valentli bo’lganda Me₃(PO₄)₂;
Metall III valentli bo’lganda MePO₄ ko’rinishida bo’ladi.
Agar kislota qoldig’i I valentli bo’lsa, masalan, HCl, HNO₃, HClO₄, HMnO₄, HCN va h.z tuzlarining umumiy formulalari, HNO₃ va HCl misolida
Metall I valentli bo’lganda MeNO₃ yoki MeCl;
Metall II valentli bo’lganda Me(NO₃)₂ yoki MeCl₂;
Metall III valentli bo’lganda Me(NO₃)₃ yoki MeCl₃ ko’rinishida bo’ladi.
Asosli (gidrokso) tuzlarning molekulyar va tuzilish formulalarini tuzishda quyidagilarga e’tiborni qarating:
Ikki negizli asoslar gidrokso (tarkibida bitta OH guruh bo’ladi) va o’rta (tarkibida OH guruh bo’lmaydi) tuzlar, uch negizli asoslar digidrokso (tarkibida 2 ta OH guruh boladi), gidrokso (tarkibida bitta OH guruh bo’ladi) va o’rta tuzlar (tarkibida OH guruh bo’lmaydi) hosil qiladi.
Asosli tuzlar (ko’p negizli tarkibidagi gidroksil guruh kislota qoldig’iga to’liq almashmagan bo’ladi.

Umuman olganda ikki negizli asoslar hosil qilgan gidrokso tuzlar umumiy formulasi (HNO₃, H₂SO₄, H₃PO₄ lar misolida):
Kislota qoldig’i I valentli bo’lganda Me(OH)NO₃;
Kislota qoldig’i II valentli bo’lganda [MeOH]₂SO₄;
Kislota qoldig’i (III) valentli bo’lganda [MeOH]₃PO₄ shaklida bo’ladi.
Uch negizli asoslar hosil qilgan digidrokso tuzlarning umumiy formulasi (HNO₃, H₂SO₄ va H₃PO₄ misolida):
Kislota qoldig’i I valentli bo’lganda Me(OH)₂NO₃;
Kislota qoldig’i II valentli bo’lganda [Me(OH)₂]SO₄;
Kislota qoldig’i III valentli bo’lganda [Me(OH)₂]₃PO_4.