Kirish fan haqida tushuncha. Fanlar tizimi

 

 

 

 

 

28 

 

          Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari 

 

Odamzod jamiyati tabiiy borliqning bir bwlagi bwlib, uning borlig`i tabiatning inson 

ongiga bog`liq bwlmagan ob`ektiv qonuniyatlarga  bog`liq.    Insonlar butun umri mobaynida  

wziga  kerakli  narsalarni tabiatdan oladi va tabiatda  yashaydi.  Inson foydalanadigan va ish-

latadigan narsalarini tabiatdan wz mehnati orqali oladi. Shu mehnati orqasida tabiatdan barcha 

narsalarni  oladi  va  tabiatga  ta`sirini  kwrsatadi.  Insonning  tabiatga  ta`siri  foydali  yaki  zararli 

bwlishi  mumkin.  Bu  inson  mehnatining  qanaqa  tashkillashtirilishiga  bog`liq,  ya`ni  inson  wz 

mehnati  bilan  tabiatga  ta`sir  etganda  tabiiy  geografik  qonuniyatlarni  hisobga  olish  yaki  ol-

masliliga bog`liq. 

Bu kursning asosiy maqsadi talabalarga inson jamiyati bilan tabiiy muhit wrtasidagi 

aloqadorliklarni ochib berish, inson haeti davomida insonlarning mehnatida, insonning tabiat 

bilan  munosabatlarida  hal  qiluvchi  omillarning  biri  tabiiy  geografik  qonuniyatlari  bilan  tani-

shadi. 

Shuningdek insonning xwjalik faoliyati ta`sirida tabiatda rwy beradigan wzgarishlar 

haqida va inson mehnati tomonidan yaratilgan tabiiy xududiy kompleksler twg`risida  bilimlar 

beriladi. Tabiatdan foydalanishning qonun qoidalari tushuntiriladi.  

Kursning mazmuni. 

Tabiat  va  jamiat.  Ularning  bir  butunligi,  tabiat  bilan  jamiyat  wrtasidagi  aloqalar  in-

sonning tabiatga ta`siri haqida tushuncha. 

Insonning tabiatdan foydalanishi. Insonning tabiatga ta`siri, uning turlari. Tabiatning 

ifloslanishi,  texnogen  tabiiy  muhit.  Tabiatdan  foydalanishning  geografik  asoslari.  Geografik 

monitoring. 

Tabiatdan  foydalanishning  maqsadi  va  istiqboli.  Insoniyat  paydo  bwlganidan  beri 

wziga xos  narsalarni tabiatdan olishi.  Tabiatdan foydalanishda quyidagi maqsadlar iqtisodiy, 

sog`liqni  saqlash  va  gigena,  estetik,  ilmiy,  turizm  va  saehat  maqsadlari,  fan  va  texnikaning 

rivojlanishi bilan tabiatdan foydalanishda rwy beradigan wzgarishlar. Tabiatdan foydalanish-

ning istiqboli. Tabiiy  sharoit va tabiiy boyliklar. Ulardan foydalanishning wziga xosligi. In-

sonning tabiatga ta`siri turlari. Muvozanatni saqlash va boyitish. Tabiatni e`zozlash har bir in-

sonning vazifasi ekanligi. 

Tabiatdan foydalanishda, uni wzgartirishda hisobga olinishi zarur bwlgan qonuniyat-

larning  ob`ektiv  qonuniyat  ekanligi.  Ularni  wrganishning  zarurligi.  Ilm  va  texnikaning  rivo-

jlanishi  bilan  tabiat  qonunlari  haqida  bilimlarning  chuqurlashib  borishi.  Tabiat  rivojlanishin-

ing asosiy qonunlari. 

 

29 

Er  landshaft  qobig`ining  bir  butunligi  va    bir  muvozanatda    turishi.  Muvozanatning 

buzilishi tabiatning wzgarishiga olib keladi. Landshaft komponentlarining wzaro moda va en-

ergiya  almashinishi  orqali  bulganligi.  Landshaft  komponentlardan  va  elementlardan  tuzil-

ganligi. Ular orasida  modda va energiyaning twxtovsiz almashinishi. 

 

TABIATDAN FOYFDALANIShNING GEOGRAFIK ASOSLARI 

Kirish. 

  Hozirgi  vaqtda  odamzod  jamiyatining    tabiiy  sharoitt  va    resurslardan  foydalanish  

jaraeni  tezlashmoqda.  Bu  jaraen  bundan  buen  ham  davom  etadi.    Fan  va  texnikaning  tez 

sur`atlar  bilan  rivojlani  insonning  tabiatdan  foydalanishi  va  unga  ta`sir  etish  vositalari  ham 

kuchayib bormoqda.  Biroq fanning hozirgi rivojlanish darajasi jamiyatning tabiyatga  kwrsa-

taetgan  ta`sirlari  pirovard  natijada  qanday  tabiiy  wzgarishlarga  olib  keladiganligini  oldindan 

twliq kwz oldimizga keltirish hozirgacha twla mumkinchilik bermaydi. 

Tabiatdan  twg`ri  foydalanish  masalasi  shunday  murakkabki,  uni  hal  etishda  ishlab 

chiqarish  bilan  bevosita  aloqador  fanlar,      barcha  ijtimoiy  va    fundamental  tabiiy  fanlarda, 

shuningdek, meditsinada qatnashishi  zarur. 

Tabiatdan  twg`ri  foydalanish  masalasini  wrganish  va  hal  etishda  ilmiy  tadqiqot 

ob`ektining  harakteri    va  kwlamiga  kwra  geografiya  fani  wzaro  aloqadorligini  va  bir  biriga 

ta`sir etib turishini hisobga olish  va  geografik qobiqning har turli qismlirining har  turliligini 

teran wrganish kerak. 

Geografik  sistemalar-tabiiy  xududiy  komplekslarning  har  turliligi  tabiatdan  twg`ri 

foydalanishda har bir tabiiy geografik birlikka (geografik sistemaga) wziga xos turda qatnash-

ishini zarur qilib qwyadi. 

Tabiatdan  aqlga  muvofiq  foydalanish  tushunchasi-tuproqdan  suvdan  va  wsimliklar-

dan  foydalanish  kabi  maxsus  tushunchalardan  wzgacha  erning  bir  butun  georgrafik  qo-

big`idan,  tabiat  komponentlarining  hammasidan  foydalanishni  wz  ichiga  oluvchi  kompleks 

tushuncha hisoblanadi. 

Tabiatdan foydalanish tabiiy muhitning sharotiga, ya`ni bu muhitning inson yashay-

digan joyimi, ish ishlaydigan maydonimi yaki dam olish, sog`liqni saqlash joylari ekanligiga 

hamda  foydalanadigan  resurslar  harakteriga-xom-ashe,  energetika  yaki  oziq-ovqat  resursi 

ekanligiga bog`liq holda har turli bwlishi mumkin. 

Ularning ba`zi birlarini  qwriqlash lozim  bwlsa,  boshqalarini wzlashtirish  yaki tabi-

atni wzgartirish kerak bwladi. 

Tabiatdan aqlga muvofiq foydalanish uchun tabiiy  jaraenlarning  wzaro ta`siri, land-

shaft alohida wrin tutadi. 

 

30 

Hozirgi  zamon  geografiya  fani  tabiatdan  foydalanish  masalalarini  wrganish  va    bu 

masalalar  bwyicha  amalda  chora-tadbirlar  tizimini  ishlab  chiqishda  kata  ahamiyatga  ega. 

Tabiatdan foydalanishning geografik asoslarini wrganish va ishlab chiqishda kwplagan  qim-

matli ilmiy ishlar ishlanadi, tajriba twplanadi. Biroq, ilmiy  geografiya bilan geografik ta`lim 

orasida mavjud uzulish sababli keng muammo juda katta  amaliy ahamiyatga ega bwlgan fun-

damental geografik bilimlardan xursand bwla olmayapti. 

Tabiatdan  oqilona  foydalanish-juda  murakkab  masala.  U  hozirgi  zamon  geografi-

yasining asosiy  masalasi hisoblanadi. 

Tabiatdan oqilona foydalanish mavjud uch masalani wz ichiga oladi. 

Bular: 

 -  tabiatdan  ratsional  foydalanish,  ya`ni  tabiiy  sharoit  va  resurslardan    twg`ri  foy-

dalanish. 

- Atrof-muhitni muhofaza qilish,  

- tabiatni wzgartirish. 

Bu masalalarni bir-birisiz hal  etish mumkin emas. 

Shuning  uchun  tabiatdan  twg`ri  foydalanishni  tashkillashtirish  uchun  barcha  tabiiy 

komplekslarning  komponentlari,  ularning  orasidagi  wzaro  aloqadorlikni,  hamda  muvozanat 

twg`risidagi nazariy bilimlar juda zarur. Tabiatdan twg`ri foydalanish uchun vaqti-vaqti bilan 

yuz  berib  turadigan  tabiiy  jaraenlarni  (quruqlik,  suv  tanqisligi,  toshqinlar)  oldini  olish  zarur. 

Bunday  hodisalar  ritmlik  (davriylik)  tafovutiga  ega  bwlishi,  ba`zida  bir  qancha  geografik 

komplekslarni wz ichiga olishi mumkin. 

Tabiatdan  foydalanish  masalasi-  ijtimoiy  masala.  Sababi,  u  yuqorida  atab  wtgani-

mizdek, jamiyat bilan tabiatning wzaro ta`siri masalasining bir qismi. Tabiatdan twg`ri  foy-

dalanish  inson  ehtiejini    kwrsatadi.  Tabiat  bilan  jamiyatdan  iborat  bir  butun  sistemaning 

taqdiri. Tabiatdan qay  darajada twg`ri foydalanishiga bog`liq. 

Tabiatdan  foydalanishning  twg`ri  yaki  notwg`riligini  belgilovchi  mezonini  aniqlash  

juda murakkab masala. 

Sababi  geografik  kompleksning  hohlagan  bir    komponentiga  qilingan  ijobiy  ta`sir 

boshqa komponentga nisbatan salbiy bwlishi mumkin. 

Yaki  hohlagan  bir  geografik  kompleksga  kwrsatilgan  ijobiy  ta`sir  kuchini  kom-

pleksda salbiy rolni wynashi ehtimoldan holi emas. Bundan tashqari, inson kundalikli xwjalik 

faoliyatining bir turi uchun ijobiy bwlgan ta`sir, boshqa turi uchun salbiy bwlishi mumkin. 

Masalan,  konlarni  ochiq  usulda  qazib  olish  ba`zida  yuzlab  km  kv  maydonda  er  osti 

suvining sathini pasaytirib, wsimliklarning qovjirab qolishiga sabab bwlishi mumkin va h.k. 

 

31 

Tabiatdan  foydalanishni  twg`ri amalga oshirishda, avval umumiy  geografik qonuni-

yatlarga asoslangan zarur. 

Tabiat va jamiyat. 

Tabiat butun koinotni wz ichiga olgan moddiy dunening, olamning bir qismi. U erni, 

uni wrab  turgan ya`ni atrof muhitni wz ichiga oladi va bir butun tabiiy sistemani tashkil etadi. 

Inson  esa  shu  bir  butun  sistemadan  iborat  tabiatning  bir  qismi  bwlgan,  uning  ya-

shashi,  uning  eng  muhim  sharti  atrof  muhit  bilan  inson  wrtasida    moddiy    almashinishning 

mavjudligi.  Tabiat  odamlarning  barcha  moddiy  madeniy  ehtiejlarini  qondirish  manbai 

sanaladi. 

Tabiat bilan jamiyat wzaro uzviy aloqadorlikda bwlib, ular bir butun moddiy borliqn-

ing ikki qismi, ikki tur kwrinishi. 

Jamiyat tabiat qwynida yashaydi, uni tabiiy muhit wrab olgan. Bu ikki sistema wrta-

sida twxtovsiz hamda har turli wzaro ta`sir yuz berib turadi. 

Inson  yashashi  uchun  zarur  bwlgan  hamma  narsani  -  suv,  havo,  oziq-ovqat,  kiyim 

kechak, va  h.k. tabiatdan oladi. 

Ortiqcha, keraksiz barcha narsalarni tabiiy muhitga chiqaradi. 

Tabiatda  modda  almashinuvining  epiq,  aylanma  harakati  yuz  bergan.  Bu  tabiiy 

jaraen uzoq geologik davr (taxminan 2 mlrd,  yil) davomida tabiiy muvozanatni saqlab keldi. 

Odamzod  jamiyatining  dastlabki  boshqaruvlarida  tabiiy  muvozanat  saqlanib  qolgan  desak 

bwladi. 

 Lekin ijtimoiy ishlab  chiqarishning wsishi kwproq resurslarni talab etadi. Inson bi-

lan  tabiat wrtasidagi aloqalar murakkablashib, har turli kwrinishga ega bwlib boradi. 

Inson tabiatning stixiyali kuchlaridan qwriqlash vositalarini yasab,  istiqomat qiladi-

gan  joy,    pechler  qurib,  wzlariga  yashash  uchun  sun`iy  muhit  yaratib,  uning  bevosita  ta`siri 

natijasidan bwlmoqda. 

Lekin  bu  holat  insonning  tabiat  ta`siridan  butunlay  xolos  bwlaetganligini  kwrsat-

maydi. Balki, jamiyatning tabiatga aloqadorligini yanada oshiradi. 

Sababi, inson wzi yaratgan sun`iy muhit uchun zarur materialning barchasini tabiat-

dan oladi. 

XX  asrning  50-yillaridan  boshlangan  ilm-texnika  inqilobi  insonni  yana  yangi 

bosqichga kwtardi. Jamiyatning tabiatga ta`sirining shu vaqtga  kelib, faqat son jihatidangina 

emas balki sifat jihatidan ham  beqies wzgaradi. 

Hozirgi  vaqtda  texnika  chiqindilari  tabiatni  ifloslab,  tirik  organizmlarning  bundan 

bueg`iga haetini xavf ostida  qoldirmoqda. Insonning tabiatga ta`siri ostida yana bir murakkab 

masala shundan  iboratki, inson tabiatdagi murakkab aloqalarni hali etarli bilib olgani ywq. 

 

32 

Er yuzida qancha wsimlik yaki hayvonot dunesi ywq qilinsa, iqtisodiy vaziyat inson 

haeti  uchun  yaroqsiz  bwlib  qolishi  yaki  atmosferadagi  gazlar  nisbati  qanday  wzgarganda 

halokat yuz berishi hali aniqlangan emas. 

Shuning  uchun  ham  hozirgi  asosiy  vazifalardan  biri  odamzod  jamiyatining  atrof-

muhitga ta`siri tabiatdan twg`ri foydalanish masalalarini aniq tahlil qilishdan iborat. 

 

Insonning  tabiatdan foydalanishi. 

Insonning tabiatga ta`siri odam paydo bwlgan vaqtdan boshlangan. 

Lekin,  insoniyat  jamiyati  dastlabki    davrlarda  tabiatga  kuchli  ta`sir  etishga  kuchi 

kelmas  edi.  Lekin  wttan,  ayrim  vositalardan  (wq  joy,  nayza,  bolta  va  boshq.)  foydalanishni 

wrganib olgandan  keyin  insonning tabiatga salbiy ta`siri kuchaya boshlagan. Shuning bilan 

birga inson  ayrim wsimliklarni madaniylashtirib dehqonchilikni, ba`zi bir hayvonlarni qwlga 

wrgatib chorvachilikni wrganadi. Yangi erlar ochib dehqonchilik qilish maqsadida wrmonlar 

ywq qilina boshladi.   

Wrmonlarning  ywq qilinishi bilan birga er usti va er osti suvlarining  rejimida, mik-

roiqlim, hayvonot dunesining ekologik sharoitida, tabiiy-geografik jaraenlarning ywnalishi va 

(sur`ati) tezligi ham wzgaradi. Lekin shu vaqtdagi odamlar buni, wylab ham kwrmagan. 

Bu davrdae ba`zi bir  erlar chwlga aylangan bwlsa, boshqa  erlarda kanallar qaziladi, 

katta-katta erlar haydalib, suv chiqarilib vohalar paydo etiladi. 

Hozirgi  vaqtda  texnikaning  rivojlanishi  tabiatdagi  muvozanatni  buzmoqda.  Sanoat 

chiqindilari tirik  organizmlarning bundan bueg`iga haetini xavf ostida  qoldirmoqda. 

Tabiatga  wylanmay  ta`sir  etishning  yana  bir  xavfli  tomoni  shundaki,  inson    tabiat-

dagi  murakkab aloqalarni hali etarli bilmaydi. 

Lekin, inson ta`sirida bir  necha wnlab wsimlik va hayvon turlari er yuzidan butunlay 

ywq bwlib ketdi. 

Keyingi 1000  yil davomida er  yuzidagi (wsimliklarning) wrmonlarning 40 foizi ke-

silib, qirqib yuborildi. 

Natijada tuproq eroziyasi kucheyib ketdi. Keyingi 100 yil ichida 2 mlrd. ga unumdor 

er  yaroqsiz bwlib qoldi. Sanotning tez wsishi bilan suv havzalariga  neft` chiqindilari va za-

harli  ximikatlar  kwplab  tashlanadigan  bwladi,  atmosferaga  zaharli  gaz  va  aerozollar    twpla-

nadigan bwladi. 

Katta  sanoat  shaharlarida  korxonalar  va  transportdan  havoga  kwp  miqdorda  tutun, 

turli gaz va changlarning chiqarilishi natijasida havoda iflos qalpoq (g`ubor) yuzaga keldi. 

 

33 

Bunday  shaharlarda  quyashdan  keladigan  nurning  tarkibi  wzgarib,  ul`trabinafsha 

nurlarining  30 foizga  yaqin  qismi    havoda  qolib  qwyadi.  Bu  holat  ba`zi  kasalliklarning 

kwpayishiga sabab bwladi. 

Tuman vaqtida havodagi ifloslovchi moddalar suv tomchilari Bilan qwshilib, zaharli 

eritma paydo etadi. 

 Qishloq  xwjaligida  kwplab  azotli  wg`itlarning  har  turli  gerbitsidlarning,  defolyant-

larning ishlatilishi tuproq, strukturasini buzadi, tuproq jaraenlariga zien keltiradi. 

Insonning  tabiatga kwrsatadigan ta`sirini ikki kata guruhga ajratish mumkin. 

1. Maqsadli ta`sir. Insonning avvaldan wylab va hohlagan bir maqsad bilan  tabiatga 

kwrsatgan ta`siri maqsadli ta`sir deyiladi. 

Bunda odamlar tabiatdan yaki uning resurslaridan foydalanish maqsadida unga ta`sir 

kwrsatadi. 

Masalan, er osti boyliklaridan qazib olish, eg`och  tayerlash uchun wrmonda eg`och  

kesish, ekin ekish uchun erlarni surish, baliq,  junli hayvonlar ovlash va h.k. 

2.  Maqsadsiz  ta`sir.  Insonning    tabiatga  ta`siri  ba`zan  maqsadsiz,  stixiyali  bwlishi 

ham  mumkin. Bunday ta`sir kwpincha avval arzimagan bwlib kwrinsada, kata  salbiy oqibat-

larga olib kelishi mumkin. 

Bundan  boshqa,  insonning    tabiatga  va  uning  ayrim  komponentlariga  kwrsatadigan 

ta`siri bevosita  yaki bilvosita bwladi. 

Tabiatga  kwrsatiladigan  bevosita  ta`siriga  konlarni  qazib  olish,  wrmonlarni    kesish, 

hayvonlarni ovlash, wsimlik ekish, er haydash, damba qurish va h.k. kwrsatish mumkin. 

Bevosita  ta`sir maqsadli bwlishi ham, maqsadsiz bwlishi ham mumkin. 

Lekin ikkovida ham  natija kwrinib turadi.  

Sabab  ham,  oqibatidan    aniq,  uni  boshqarish  rejali  amalga  oshirish  ta`sir  kwrsatishi 

odamlarning wz qwlida. 

Insonning  tabiatga  kwrsatadigan  bilvosita  ta`sirida  odam  tabiatning  bir  ob`ektiga 

ta`sir etsa, bu ta`sir uning boshqa bir ob`ektida (komponentida) ham kwrinadi. 

Hayvonot  dunesi  uchun  bevosita    ta`sirdan  kwra  bilvosita  ta`sir  kwproq  rol`  wy-

naydi. 

Masalan, qunduzni qwriqlash uchun kedr eng`og`ini qwriqlash kerak bwladi. 

Suvni  ifloslanishdan    saqlash  bilan  baliq  qwriqlanadi.  Tog`lardagi  wrmonlarni 

saqlash  va  kwpaytirish  selni  kamaytiradi,  eroziyani  susaytiradi.  Buloq  va  soylarning  suvini 

kwpaytiradi.  

 

34 

Tabiatdan foydalanishning maqsadi, ahamiyati va istiqboli. 

Wsib boraetgan aholining moddiy  ma`naviy va  estetik ehtiejlarini qondirish masal-

asi  hozirgi  davrning  asosiy  masalasi  bwlib  qoldi.  Bu  masalaning  hal  etilishi  tabiatdan 

qanchalik twg`ri foydalanishga bog`liq. Tabiiy sharoit va  resurslardan pala partish foydalan-

aetganligi sababli, insoniyat aniq ekologik buhronga boraetganligini sezmoqda. 

Insonning  tabiatga ta`siri milliy chegaradan chiqib ketdi. 

Chunonchi tabiatning ifloslanishiga, resurslarning ywq bwlaetganligiga asosiy sabab 

insonlarning  tabiat  qonuniyatlarini  yaxshi  bilmasligi  va  ba`zilari  bilsada,  wzining  ishlab 

chiqarish faoliyatini amalda foydalanmasligida bwlib hisoblanadi. 

Tabiatdan foydalanish masalasida bir-birini inkor etadigan ikki  turli qarash mavjud.  

Bir  tomondan,  insonning  sog`lom  bwlishi,  bundan    keyingi  wsib  rivojlanishi, 

ma`naviy ehtiejlarini qondirish uchun tabiatni saqlash, uni qwriqlash zarur. 

Ikkinchi tomondan-jamiyatning yanada rivojlanib, borishi uchun tabiiy sharoit va re-

surslardan tobora kwproq  foydalanish zarur. 

Shuning  uchun  ishlab  chiqarishni  twxtatishning  hatto  qisqartirishning  imkoniyati 

ywq. Bu masalani echishning faqat bir ywli bor. 

Ya`ni tabiatdan foydalanishdagi stixiyali jaraenni twxtatish, ya`ni tabiat bilan jamiyat 

orasidagi  wzaro  ta`sirini  va  modda  almashinuvini  qat`i  nazorat  etib,  ilmiy  asosda  kwchirish 

kerak. 

Tabiat  bilan  jamiyat  orasidagi  qattiq  nazorat  qilib,  boshqarib  turadigan  moda  al-

mashinuvida uch narsani, ya`ni  tabiiy resurslardan foydalanishni, tabiatni muhofaza qilishni, 

tabiiy jaraenlarga faol  ta`sir kwrsatishni wz ichiga oladi. 

Tabiiy resurslardan foydalanish. 

Inson yashashi uchun tabiatdan oladigan barcha moddiy ne`matlar er osti boyliklari, 

wrmon, hayvonot dunesi, suv, havo va boshqalar tabiiy resurslar hisoblanadi. 

Ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanishi  bilan  foydalaniladigan  resurslarning 

kwlami  va  turi  ortib  boradi.  Tabiiy  resurslardan  twg`ri  foydalanishda  ularning  miqdoriga, 

ularning twliqtirilib borishiga kwra guruhlarga ajratish kata ahamiyatga ega. 

Shu nuqtai nazardan tabiiy resurslar, uch turga - tugaydigan, tugamaydigan va  tikla-

nadigan resurslarga bwlinadi. 

Tabiatni  muhofaza  qilish    deganda  ayrim  tabiiy  ob`ektlar  (tabiat  esdaliklarini) 

saqlashni,  hohlagan  bir  erni  xwjalikda  foydalanishdan  ajratib  olib,  saqlab  qwyishni  tushun-

maslik kerak. 

Sababi  butun  er  yuzi  yaki  uning  kata  bir  qismini  qwriqxonaga  aylantirishi  mumkin 

emas.  

 

35 

Qwriqxonalar tabiiy muhitning mezoni hisoblanadi. Rekul`tivatsiya ishlarida ulardan 

namuna (obrazets) sifatida foydalaniladi. 

Shuning  bilan  birga  qwriqxonalar  er  yuzining  tabiatini  ilmiy  jihatdan  wrganishda 

kompleks ob`ektler bwlib xizmat qiladi. 

Qwriqxonalarda  wsimlik  va  hayvonlar  tabiiy  holda  saqlanib,  ularni  tarqatishda, 

Yangi turlarni yaratishda asosiy manba hisoblanadi. Lekin qwriqxonalar qancha katta ahami-

yatga  ega  bwlishiga    qaramasdan,  jamiyatlik  qishloq    xwjaligi  erlariga,  sanoat  ob`ektlariga, 

shaharlarni    qurishga,  rekreatsiya  erlariga  bwgg`an  talabi  tobora  oshib  boraetgan  sharoitda 

qwriqxonalarni  kengaytirish imkoniyati kamayib bormoqda. 

Shuning  uchun    qwriqxonalarni  tashkil  etib,  tabiatni  qwriqlash  masalasini  hal  etish 

mumkin emas. 

Tabiatni  qwriqlash  va  tabiatdan  foydalanish  bir-biriga  qarama-qarshi,  jaraen  emas. 

Balki wzaro uzviy bog`liq bir butun jaraendir. 

Tabiatni  yaxshilash  va  boyitish  uchun  tabiiy  jaraenlarga  faol  turda  ta`sir  etish.  Har 

bir erning tabiiy sharoiti, inson nuqtai nazaridan qanday bwlishidan qat`i nazar, tabiat kompo-

nentlarining,  ya`ni tog` jinslari rel`ef va iqlimning muayyan rejimida ob`ektiv tabiiy qonuni-

yatlar asosida tarkib  topgan birligidan, uyg`unligidan iborat. 

Tabiat uchun bu birlik eng qulay birlik hisoblanadi. Sababi, Wrta Osiening tekislik-

laridagi  chwllarning  landshafti  bu  erdagi  muayyan  sharoitga  qurilgan.  Shunday  sharotga  bu 

landshaftlar tabiat uchun eng qulay landshaftlar bwlib sanaladi.  

Lekin  inson  uchun  ular  eng  qulay  tabiiy  muhit  emas  Shuning  uchun  insonlar  wzi 

uchun noqulay tabiiy sharoitni yaxshilashga, ya`ni insonning yashashi hamda ishlab chiqarishi 

uchun tabiatni qulaylashtirishga intiladi va bunga insonlarda muayyan miqdorda imkoniyatlar 

mavjud. 

Bunday imkoniyatni amalga oshirish, insonlarning tabiat qonuniyatlarini qancha yax-

shi bilishiga va ularga qay darajada amal qilishlariga, hamda texnik vositalariga bog`liq. 

Shunday  qilib,  tabiatdan  twg`ri  foydalanish  aholining  wsib  boraetgan  moddiy  va 

ma`naviy ehtiejlarini twliq ta`minlash, tabiiy muhitni toza saqlash, kelajak avlod uchun tabi-

atni hozirgiga kwra, boy,  gwzal qilib qoldirish uchun tabiiy resurslardan ilmiy asosda va tex-

nologik  jihatdan  mukammal,  isrofgarchilikka  ywl  qwymay  foydalanishdan,  tabiiy  komplek-

slarni texnogen ta`sirdan muhofaza qilish, ayrim tabiiy komplekslarni qwriqxonalarga aylanti-

rishdan  hamda  tabiiy  sharoitni  yaxshilash  maqsadida,  tabiiy  jaraenlarni  tabiatning  ob`ektiv 

qonuniyatlari asosida boshqarish, ya`ni melioratsiya qilishdan  iborat. 

Tabiatdan foydalanishning geografik asoslari. 

 

36 

Hozirgi vaqtda insonlarning mehnati bilan olib boriladigan, ya`ni jamiyat bilan tabiat 

orasidagi aloqalar yuz  beradigan muhit har turli mualliflar tomonidan har xil terminlar bilan 

eritilmoqda. Sababi, tabiat, tabiiy muhit, geografik muhit, landshaft qobig`i, geografik qobiq, 

geografik sistema, va boshq. 

Darhaqiqat bu terminlarning mazmuni birdek kwrinsada, ular bir-biridan farq qiladi. 

Tabiat-tushunchasi,  umumiy  ilmiy  va  falsafiy  tushuncha  bwlib,  butun  borliqni, 

koinotni, wz ichiga oladi. Tor ma`noda olganda, barcha tabiiy fanlarning wrganish  ob`ekti. 

Tabiiy  muhit-tushunchasi,  tabiatning  jamiyatga  bevosita  aloqada  bwlgan  qismini 

kwrsatadi.  Insonning  fan  va  texnika  imkoniyatlari  ortib  borgan  sari  tabiiy  muhitda  eniga  va 

uzunasiga kengayib boradi. 

Geografik muhit tushunchasi-Er (geo) bilan bog`liq tushuncha bwlib, erning  yuza 

qismi Bilan uning yaqin atrofini wz ichiga oladi.