Kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath

Mustaqil o‘zlashtirish uchun

Tilshunoslikda substansial-pragmatik yo‘nalish

Bugungi kunda taraqqiyot o‘zbek tilshunosligidan aniqlangan lisoniy imkoniyatlarning nutqiy voqelanishini tekshirishni, ona tili imkoniyatlaridan foydalanish samaradorligiga erishish muammosi bilan shug‘ullanishni talab qilmoqda. Yangi asr fani zimmasiga yuklatilayotgan bu ijtimoiy buyurtma tilni yangi – substansial- pragmatik (“imkoniyatdan voqelikka”) tamoyillar asosida tadqiq qilish asosida amalga oshiriladi.

Tilshunoslikning yangi yo‘nalishini ifodalovchi substansial- pragmatik terminining tarkibiga kirgan pragmatika so‘zi yunoncha pragma, pragmatos so‘zidan olingan va “ish”, “harakat” ma’nolarini bildiradi, tilshunoslikda til birliklarining qo‘llanish xususiyatlarini o‘rganishni anglatadi. Substansial-pragmatik yo‘nalish muayyan til imkoniyatlarini egallab, undan amalda foydalanuvchilarning ushbu birliklar sistemasiga ongli, amaliy munosabatini tekshiradi.

Substansial-pragmatik yondashuv – o‘zbek fanida shakllanayotgan tilshunoslikning yangi empirik yo‘nalishi. U lisoniy imkoniyatlarni so‘zlovchi, tinglovchi, ularning o‘zaro munosabati, muloqot vaziyati singari nolisoniy hodisalar bilan bog‘liq holda o‘rganadi. Shaxsning lisoniy imkoniyatlardan amaliy foydalanishi so‘zlovchi hamda tinglovchining shaxsiy sifatlari, nutq maqsadi, uning turlari (oshkora yoki yashirin), shakllari (xabar, so‘roq, buyruq, iltimos, maslahat, va’da berish, salomlashish, so‘rashish, xayrlashuv, uzr, tabrik, shikoyat kabilar), nutq strategiyasi va taktikasi, nutq odobi, muloqot madaniyati, so‘zlovchi yoki tinglovchining dunyoqarashi, bilim darajasi, qiziqishlari kabi qator nolisoniy omillar bilan mushtarak holda yuzaga chiqadi.

Substansial-pragmatik yo‘nalish Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetida shakllanmoqda.

Har bir davr o‘z fani oldiga muayyan maqsad va aniq talablarni qo‘yadi. “Fanlarning taraqqiyoti shu davrning ilg‘or falsafiy fikri, davr uchun yetakchi bo‘lgan fan sohalarining yutuqlari bilan uzviy bog‘liq. Turli fanlarning manbalari ko‘p qirrali bo‘lganligi sababli, davrning yetakchi falsafiy fikri fanlardan o‘rganish manbayining qaysi tomonlariga alohida e’tibor berish lozimligini, borliqdagi mavjud qonuniyatlarni mantiqiy kategoriyalarda qay usulda aks ettirish yo‘llarini belgilab beradi” (H.Ne’matov). Shu asosda aytish mumkinki, zamonaviy o‘zbek tilshunosligi sistem-struktur davrining ilk bosqichi bo‘lgan formal (an’anaviy) tilshunoslik dialektika nuqtayi nazaridan, tildagi zot va tajallini, UMIS va AHVOni bir-biridan izchil farqlamay tasnif etish bosqichi hisoblanadi. Chunki bu davr tilshunosligi zimmasiga ularni aniq farqlash vazifasi yuklatilmagan edi.

XX asr boshlarida Yevropa ilmiy-falsafiy ta’limotiga Fridrix Hegel dialektik usulining keng kirib borish fizikada to‘ntarish hisoblangan Albert Eynshteyn nisbiylik nazariyasining shakllanishi va rivoji tilshunoslikka ham katta ta’sir ko‘rsatdi – tildagi umumiy va xususiy jihatlarni farqlashga turtki bo‘ldi.

Tilshunoslikda lison va nutqni izchil farqlab o‘rganish, avvalo, tilshunoslar Vilhelm fon Humboldt, Boduen de Кurtene va Ferdinand de Sossyur nomi bilan bog‘liq. Lison va nutqning farqlanishi, tilga sistema sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida tub burilish sifatida baholanadi. Chunki u til ilmidagi mavjud qarashlarni tubdan o‘zgartirib yubordi.

Tilga, xususan, o‘zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning dastlabgi yillarida lison o‘rnida til atamasi qo‘llanib, bu so‘z ko‘p ma’nolilik tabiatiga ega bo‘lganligi sababli ayrim chalkashliklarni keltirib chiqarar edi. Chunonchi, insonning nutq so‘zlash qobiliyati ham, nutqi ham til atamasi bilan yuritilar edi. Shu boisdan tilshunoslar falsafiy zot (substansiya)ning tildagi ko‘rinishiga nisbatan lison atamasini qabul qildilar. Dunyodagi biror

tilshunoslikda lison va nutq hamda ularning majmuyi o‘zbek tilshunosligidagidek terminologik aniqlikda ifodalanmagan.

Fanimizda til, lison, nutq va ularni tutashtiruvchi me’yor

munosabati quyidagicha tushunildi (2-jadval):

2. 
   jadval
   

TIL
LISON	ME’YOR	NUTQ

Yuqorida zot (UMIS) va tajalli (AHVO)ning tildagi aksi misolida lison va nutqning o‘zaro munosabati haqida kirish mazmunida so‘z yuritildi. Quyida unga batafsil to‘xtalamiz.

Til – tafakkurni shakllantirish va rivojlantirishga, borliq haqidagi bilimlarni xotirada qat’iy sistema sifatida saqlashga, axborot uzatish va qabul qilishga xizmat qiluvchi muhim (birlamchi) ijtimoiy-ruhiy kommunikatsiya vositasi bo‘lib, u o‘z ichiga lisoniy zot (UMIS) va tajalli (AHVO)larni ham, UMISning AHVOga o‘tish qonuniyatlarini ham qamrab oladi.

Mustaqil o‘zlashtirish uchun

Тilga zo‘rovonlik yoki mashhur lingvistik jinoyatlar

Zo‘rovon siyosat tilda ham o‘zining mash’um izlarini qoldirgan holatlar tarixda ko‘p. Ulardan eng mashhuri Buyuk Fransuz inqilobi davriga tegishli. Bu inqilobning muhim merosi, bir tomondan, erkin qomusiy fikrlashga keng yo‘l ochganligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, tilni zo‘rlik bilan sindirishga ilk urinishlarni amalga oshirganligi. Inqilob hukumati an’anaviy oy nomlari, murojaat ifodalaridan voz kechish siyosatini qo‘llagan. Masalan, rasmiy murojaat uchun sitoyen (“shaharlik”) ifodasini qo‘llash majburiyligi belgilab qo‘yilgan.

Rossiya inqilobchilari ham faranglardan qolishmadi. Ularga taqlidan Rossiyada 1917-yilgi Fevral inqilobidan keyin grajdanin so‘zi rasmiy murojaat tusini oldi. So‘ngra tovarish so‘zi ham ommalashtirildi. Eronda Islom inqilobidan keyin birodar so‘zi shunday taqdirga ega bo‘lgan. Bu so‘zlarning barchasi rasmiy bo‘yoqdor bo‘ldi, lekin jonli til xazinasidan joy olmadi.

O‘tgan asrning 60–70 yillarida grajdanin, o‘rtoq so‘zlari o‘z yo‘nalishini o‘zgartirdi – sobiq sovet rejimi davrida mahbuslar, mahkumlar huquq-tartibot xodimlarini o‘rtoq emas, balki grajdanin so‘zi bilan atash shart qilib qo‘yildi.

Buyuk Fransuz inqilobi davriga kelib, fransuz tilidagi ozodlik, shuhrat, vatan so‘zlari har doim qurbonlik talab qiladigan, qonga tashnalik mohiyati bilan yo‘g‘rildi. Xalq dushmani atamasi Fransiyadan keyin sobiq SSSRda xalqni, millatni mustaqil, ozod ko‘rishga intilganlar uchun tavqi la’nat mazmunini kasb etdi. Bunday holatni Germaniyada reyx dushmani, Eronda islom dushmani birikmalari misolida ham ko‘rish mumkin.

Germaniyadagi natsistlar hukumati 1936-yil 22-avgustda barcha rasmiy hujjatlarda o‘lgan nemis askarlarini “halok bo‘lgan” (gefallenen) deb emas, balki “o‘ldirilgan” (ermordeten) deb rasmiylashtirish haqida qaror qabul qildi. Bu “nemis askari vijdonli dushman bilan bo‘lgan urushda halok bo‘lmadi, balki vijdonsizlar tomonidan vahshiylarcha o‘ldirildi” degan g‘oyani ifodalash uchun xizmat qilishi mo‘ljallandi. Fashistik rejimda volk (“xalq”), deutsch (“nemis”), blut (“qon”), boden (“tuproq”) so‘zlari vermaxt natsional-sotsializmining asosiy tushunchalari sifatida rasmiylashtirildi.

SSSR tarixi darsliklari Rossiya imperiyasi egallagan hududlarga nisbatan tarixiy haqiqatga zid ravishda “bosib olish” so‘zi o‘rniga “qo‘shib olish” ifodasini rasmiylashtirdi.

SSSR qo‘shinlari Afg‘onistonga bostirib kirgach, sovet mafkurasi afg‘on qarshilik harakati a’zolariga nisbatan dushman so‘zini rasmiylashtirdi. Holbuki, mantiqan, bu so‘zning bostirib kirgan tomonga nisbatan istifoda qilinishi to‘g‘riroq bo‘lar edi.

Amerika Qo‘shma Shtatlari Vyetnam urushi davrida tilni suiiste’mol qilishning o‘ziga xos namunalarini ko‘rsatdi. Urush AQSH hududidan ancha yiroqda bo‘lganligi uchun mamlakat jamoatchiligini tinchlantirish maqsadida harbiy ma’muriyat qator evfemistik vositalarning OAVda qo‘llanishini rasmiylashtirgan. Masalan, appeasement (“tinchlantirish”) so‘zi “butunlay tor-mor qilish”, self protektion (“o‘zini himoya qilish”) birikmasi “bombardimon qilish”, friyendli fire (“do‘stona olov”) qurilmasi

“bilmasdan o‘z tomonidagilarni otib qo‘yish” ma’nosida evfemistik qo‘llanib, manipulyativ maqsadlarga bo‘ysundirilgan.