Kirish i-bob. Sonning ma‘no jihatdan turlari

1.2. Miqdor sonlar
Miqdor soplar predmetlarni sanash, donalash, tats-simlab yokv taxminlab ko’rsatish uchun qo’llaiadi.
Sonnnng bu turi quyidagicha grammatik xususiyatlariga ko’-ra tartib sonlardan farqlanadi:
— Miqdor sonlar o’ziga xos morfologik ko’rsztkichlarga ega. Tartib sonlar esa -{i)ichn affiksya orqali yasaladi.
— Miqdsr sonlar hisob so’zlari (numerativlar) bilan birge qo’llanadn. Tartib soplar esa bu xil so’zlarsiz ishla- tiladi.
— Mnqdor sonlar juftlanib kela oladn, tartib sonlarda bu xususiyat yo’q.
— Miqdor sonlar birikmali holda uchdan bir, to‘rtdan uch kabi formalarda ishlatiladi, tartib soplar esa bunday qo’llanmaydi.
— Miqdor sonlar -dar affnksyaii olib ko’pincha taxmanay miqdor bnldiradi, tartib sonlar esa ba‘zan -lar affiksshsh olib otlatadi, kuvdiknn ifodalovchi ot aazmfasida keladi: Soat uchlarda yig‘ilish yoshlanadi. Qadirning yoshi 30 larda bo‘lsa kerak. Biripchilarga mukofot berildi.
Miqdor sonlar quyidagi turlarga bo’linadi:
1) sanoq sonlar;
2) chama sonlar;
3) jamlovchi sonlar;
4) kasr sonlar.
Sanoq sonlar. Sano sonlar predmetlarnn sanash, donalab ko’rsatnsh va taqsimlash ma‘nolarini bildiradi. Masalan: Har uch bola bir komanda bo‘lib, buning biri koman-dir bo‘lar. Xatni uqiyotganimda, kampir ikka Qo’lani tizzasiga tirab jimgina quloq solib o‘tirdi. SHu xatlardan ikkitasina spe yozgan bo‘lsangiz kerak. Ikki do‘st yarim tunga qadar suqbatlaishb o‘tirshidi. Soklarning bu turi boshqa so’zlarga bog’lanmay, mustaqil holda qo’llana oladi. Bu hodisa uning otga yaqinligini ko’r-satadn. Lekin sanoq son predmet ma‘nosiai emas, uning miqdorini bildiradi.
Uning birlik yoki ko’plikda ekanlngiii ko’rsatuvchi gram-matik kategoriya ham yo’q. Sonning bu turini mnqdor ma‘no-sinn ifodalashdagi maksimal abstrakt forma deb hisoblash mumkii.
Sanoq sonlar predmetlarai donalab sanash, shuningdek, bir turdagi predmetlariing taqsimini anglatish orqali ham mi^uyur bildiradi. Biror predmetni ikki, uch, besh, o‘n deb sa-nash bilan ularni ikkita, uchta, beshta, o‘nta deb donalab sa-iash orasida deyarli farq yo’q. Sanashda har ikki forma ham ko’pincha byar xil ishlatilaveradi: uch kishi — uchta kishi, o‘n besh kolxoz — o‘i beshta kolxoz.
Sanoq son o’zagiga qo’shiluvchi -ta affnksi har qanday mnq-dorvn ko’rsatuvchya sanoq sonlarga qo’shilib keladi. Bu -ta af-fvksn urg’u olmaydi, urg’u updan oldnngi bo’g’inga tushadi: byoshta kitob, ikkyta portfel, o‘n byoshta gazeta va hokazo.
Sanoq sonning bu turi chiqish kelishigi formasida ham predmetlarni sanash uchun ishlztiladi. Lekin bu holda sanash bnlan birga bo’lish, taqsimlash ma‘nolari ham ifodalanadi: beshtadan, o‘ntadan kabi. Ko’pgina manbalar va darsliklarda -ta affiksini olgaya sonlar dinamik son, -ta + dan affiksla-rini olgan son taqsnm son, bo’lim soya, ulush son deb nomlab kelingan. Bnz ularni sanoq son gruppasiga kiritamiz. CHupkn bunday sonlar asosap predmetlarni sanash ma‘nosyann angla-tadi, donzlab ko’rsatish va taqsimlash ma‘nolarn esa, qo’shimcha ottekkalar, xolos.
Sanoq sonlarnnng bu tiplarini alohida izohlaymnz: Sanoq sonlarga qo’shalib keladigan -ta affiksi predmet-lariing mnqdorini donalab ko’rsatish uchuya ishlatiladn: -Qurt egan bitta bargni uzib Zokir otaga uzatdi. Bir yuz yoki fe‘l oldida kelishi mumkin. Bu holda ular predmet va harakatning mshuyur belgisini ko’rsatzdi. -ta + -dan affiksi-ni olgan so’zlar oldida ko’p miqdor, guruh yoki to’da bildi-ruvchi so’zlar keladi. Mardikorlar javzoning boshlarida bittadan, ikkitadan bo‘lib kela boshladi. Hammamiz bittadan non olsak bas. Biqinib, nafaslarimizni yutib turib, hayajon. bilan bittadan tosh otamiz.
Sonnnng bu turi numerativlar bilan ham qo’llaiishi mum-knn. Numerativlar sanoq son o’zagi + numerativ + chiqnsh keli-shigi qo’shimchasi shaklida ho’llanadi: Dilafruz har qo‘lida ikka donadan gul bilan kelardi. Farruxning kitob javoni-da besh nusxadan sport gazetalari saqlanardi.
-tadan affiksini olgan syaaots sonlar ba‘zan sismni bnl-diruvchi son+yig’indipi ko’rsatuvchi son tigshda birnkmali xolda ham qo’llanadi. Masalan: Opamnang qo‘lida ikkitadan to‘rtta kitob.
«Sanoq son + ot» birikmasi o’zaro sintaktik munosabatga knrishganda quyidagn xususiyatga zga bo’ladi: a) birikmaniig ot sismi ega bo’lib, kesim bilan shaxs va sonda moslashadi. Sa-noq son unnyag (eganing) aniklovchisi bo’lnb keladn: Besh ki-shi so‘zladi; b) sapoq son eganing sostaviga kiradi: Un-o‘n besh student kelishdi.
Sanoq sonlar qo’shma sifat sostavida keladi. Buiday bi-rikma ko’pincha -li affiksishg qabul qilzdn: tuqqiz qavatli uy, besh yasharli bola, uch kiyaometrli yo‘l. SHu birkkma -li affiksisiz o’llanishi ham mumkiya: besh. yashar bola, un qavat bino, ikki kilometr yo‘l.
Bunday ko’shma sifatlar ichida ke.1gan sanots son bevosita keyingi aniqlanmishga (o’rniga ko’ra uchinchi so’zga) bog’lanmay, o’zidan keyingi so’zga tobe bo’lnb, ular bnrgalikda birnkmali aniqlovchi holida keyingi otga bog’lapib keladi. Bunday bi-rikmalarnnng ikkinchi elemepti ko’pincha numeratnv so’zlardan bo’ladi. Lekln har qanday numsrativlar ham -li affiksini qabul qilib. qo’shma sifat holida kela bermaydi.
Bar so’zi qo’llanishn, vazifasn va ma‘nosiga ko’ra ayrim hollarda boshha. sanoq sonlardan farqlankb turadi; Bu so’z tub so’z shaklida, znrKM affikslarni qabul qklgan holda yokn juft holde qo’llanadn.
I. Bir so’zi tub so’z shaklida qo’llanganda:
a) sanoq ma‘nosini anglatnb, predmetning miqdorili bil- dnradi: YAna bir masalani gaplashib olishimiz kerak ;
b) ot oldida noanihlikni ko’rsatuvchi formapt bo’lib ke- ladi. Bu vaqtda u ma‘lum miqdor ma‘nosi bilan bog’laimay- di: Keng yagrinli bir o‘zbek yigiti so‘zlay boshladi. (0.) Bu misoldagi bir so’zl ham miqdor, ham noanitslikni ko’rsatishi mumkin. Jopli tilda bunday birikma farqlanib turadi: bir so’zi miqdorni ko’rsatsa, logik urg’u oladi (bir kitob); noaniq formapt bulnb kelsa, urg’u olmaydi (bir kitob).
Bunday hollarda bir so’znning aniq oki noaniq miqdor ifodalashinn aniq-lash uchun yuqoridlgi tipli birikmani saratqkchli barnkmaga aylantirkb ko’rksh kerak. Agar saratqichli birikmaga aylanti-rib bo’lsa, aniq miqdorsh; qaratqichli birikmaga aylantirib bo’lmasa, noaniq miqdorpi bnldiradi: bir o‘quvchi-o‘quvchilarning biri. (Bunda annq miqdor ifodalangan.) Bir so’zidan ks-yingi so’z egalik qo’shkmchasnni olgan ot ski ko’rsatish olmoshla-ridan bo’lsa, u donm anpq miqdorni ifodalaydi: bir kitobim; Bu erda bir shu uy qoldi. Noaniqlikni bildiruvchi formant bo’-dib kelganda ba‘zai sifat bilan birga birikmaln annqlovchinn tashkil etishi mumkin. Masalan: qiziq bir kitob;
v) harakatning belgisini bildirib, gapda hol bo’lib kela- di: Maishna bir lapingladi-da, yana ilgariladi. (S. Ahm.) Ba‘zan ma‘ioni kuchaytirish uchun shu xildagn gaplarda kssim takrorlznib keladi: bir urshidi, bir urishdi...;
g’) mazmunidan istak apglashilgai gaplsfda biror voqea-hodisaning bejarilishi mo’ljal qilingapligiin Oildiradn: ertaga bir dam olsam;
d) predmetnnng bir turda yoki jinsdosh ekanlig’nii ifoda- lab, «bir xnl» degan ma‘nopi bildiradi. Masalan: Uning di- rektor Nishonxo‘jaev bilan tili, dili, qilig‘i bar. (Gizeta- dan.) Tiling bilin ko‘nglingni bir tut. Karima bilan Ershn- ning yoshi bir;
e) ma‘noni kuchaytirish uchun qo’llaniladn. Bunday vaqtda bir so’zi kuchli nktonetsnya bilap aytiladn: Oqsoydan o‘tgana- mizda bir (ham) yomgir yog‘di! (S. Ai.);
f) aniqlovchils birikmaga noaniqlik ottenkasipi qo’shadn: Safarov uii xunuk bir xabar bilan qarshi oldi. (A. Q.) Ularning yuzida bir chiroyli tabassum porlaydi. (S, Ahm.);
j) navbatma-navbat yuzaga keladigai voqealarnn ifoda- lab, ayiruv bog’lovchilark vazifasida so’llanadn. Masalan; Bola bar bizga ^araydi, bir otasiga qarayda.
Ba‘zan egalsh; affikslarini olib, o’lshashlik ma‘posini bildnrishi mumkin: U ham mening birnm (u xam menga o‘xshash).
2. Bir so’zi ba‘zi affikslar skn yuklamalar bilan birga qo’llanadi:
a) jo’nalish kelishnk ko’shimchasini qabul qilib, bnrgalnk ma‘nosnii ifodalovchi holat ravishiga ko’chadya: Studenglar bilan birga ishladik;
b) chiqish kelishik qo’shimchasi bilan bnrga kelib, to’satdam bo’ladkgan oqsani ifodalovchi holat raanshiga ko’chadi: Bola birdan kpchqirib yuborvi, Bir so’ziga qo’shilib kolgan jo’nalish kelishik qo’shimchalari hozirgi tilda qotib qolgan morfemalar saialadi;
a) -day yasog.chyasini SHshb, ravish vazifasida keladi: Be-morning akeoli birday. Uqituvchi qammamizga birday qarayda;
g) -ov afflksnm olnb, noaniq shaxs ma‘nosipi biddiradi: baroa choqiryapti. Ba‘zi dnalektlarda birov so’zi annch shaxsnn ko’rsatadi: Kelmasa, taqdirimvan ko‘rayin, sungra men ham birovingman bo‘layin. (E. Jumanbulbul.);
d) -or(-on) affiksi qo’shilib keladi: Biror voqea yuz ber^ dimikin? Ba‘zan bu so’zdan keyin -ta affiksi qo‘llayaadi: Bu uyni bironta odamga topshiraman. (S. Ahm.);
e) -gina yuklamasini olib, chegaralash ma‘nosini ifoda- laydi. Bu vaqtda -gnna affiksy bir soniga ho’shilsa ham, shu so’z emas, koyingi so’z chegaralab ko’rsatiladi. SHunilg uchun ham birgina so’zi faqat so’ziga teng keladi. Masalan: Majlisga birgina siz kelmadingiz. SHuni ta‘kidlash lozimki, -gina yuk- lamasi bir so’ziga yoki bu so’z tomonidan aniqlanayotgan so’zga qo’shilishidan qat‘i iazar chegaralash ma‘nosi aniqlanmish so’zga oid bo’ladi: Majlisga bargina siz kelmadingiz — Maj- lisga faqat (bir) sizgana kglmadingiz;
yo) fonetik jihatdan o’zgargai ham yuklamasi bilan qo’l-lapganda belginiig ortiqligini ko’rsatadi: Ko‘zi biram o‘tkir akanki... (S. Ahm.) Tog‘ tizmalari biram ajoyib... (S, Axm.);
j) -ots elementishshg qo’shilishi bilan boglovchiga aylana- di: Havo bulut bo‘ldi, birots yomg‘ir yog‘madi;
z) bir so’ziga -(a)kay affiksi qo’shilib kelib, «butun- lay» yoki «tamoman» ma‘nolarini bildiruvchi ravish bo’lib keladi: Suv birakay to‘xtaydi.
3. Bir so’zi quyidagi so’zlar bilan qo’shilib keladi:
a) rov, pas (nafas), zum, payt, yil, vaqt, oy, kun kabi so’zlar bilan birga qo’llapib gapda payt holi bo’lib keladi. Masalan: Men sizni bar kuni kolxoz idorasida uchratdim. (A. D.) Mehmonlyr birrov kelib ketishdi. O‘rmonjonni bir- pas kutib turdik. (A. Q.) Yil, kun so’zlari bir so’zi bilan birga kelganda, III shaxs birlikdagi eg‘alik affiksi bilan bnrga ham so’llanadi: Bar yili biz shu erda uchrashgan edik. Bir kuni rois meni kolxoz idorasiga chvQirib qoladi, (A. Q.).
Kun, vaqt, payt, yil so’zlari ko’plskii ifodalovchi -lar affiksini qabul qilishv ham mumkin. Masalan, bir kunlari, bir vatstlari, bir paytlari, bir yillari...;
b) necha, qancha, sidir(g)a, oz, muncha, qadar so’zlari bilan qo’shilib, hol yoki aniqlovchi vazifasida keladi: bir necha stu- dent, bir qancha kitob, birmuncha (bir qadar) qarab chiqdim, bir oz ishladik, bir sidir(g)a ko‘rib chiqdim;
v) bir so’zi nima, narsa so’zlari bilai birga kelib po- aniqlik ma‘nosiii bildiradya. Bu vazifada kelgan nima va narsa so’zlari o’zaro sinonim bo’ladi: Unda kutilmagan bir narsa paydo bo‘ldi. (S. Ahm.) ...unga bir nimalarni ko‘rsatdi;
g) qitor, talay so’zlari bilan birikib, predmetniyag bel- gisini ko’rsatadi: Majburiyatni o‘z vaqtida bajarshi uchun bir sator tadbirlar belgilab chitsdim, («Qizil O‘zbekiston» gaz.) Traktor bir yarim kunda bir talay qo‘riq er onipti. (A. Q.);
d) xil so’zi bilan birikib kelganda ikki .xil: «bir tur- dagi» yoki «g’alati» kabi ma‘nolarni bildnradi; CHorbozordagibog‘imni pullashpi uchini chiqarganimdayos vajohati bir xal bo‘lib, tutuni osmonga chiquvdi. (As. M.) Bir xil kitoblarna oldim;
e) bir so’zi bari, ba’zi, har, qay(si) so’zlaridap kenin ke-lib, qo’shma so’zni tashkil etadi: ba’zi bir, qay(si) bir so’z-lari sifat vazifasida, har bir — olmosh vazifasida, bari-bir (aslv ega + kesim muposabatidan kelib chiqsan)— kirnsh so’z ski so’z-gap funksiyasida qo‘llanadv: Bu odamlarning saysi birini ishontiradi! (A. Q.) Petrov har bir so‘zni aniq-lab gapirardi. (0.) Io‘q, barabir kutmaydi. (M. Ism.)
Bulardan tashqari bir so’zi juftlapib kela oladi. Bun-day vaqtda ular kelishik (qotib qolgan kelnshik affikslari) va egalik affikslarini oladi: bir-biri, birdan-bir, birma-bir, bir-biriga, biri-biriga kabi. SHuningdek, bu so’z birin-sirin, birip-ketin kabi juft so’zlarnshtg oldipgi komponsnti bo’lib ham keladi. Bir so‘ziying juftlanishida o’ziga xos xu-susiyatlar ham mavjud: Bir so’zi juftlapsa, ravishga ko’chadi: ...ipak namunalariga bir-bir qarab chiqdi.
Juftlangan bir so’zining oldingisi chiqish kelishik for-masida kelsa, yagopa, yakka kabi ma‘nolarni bvldnradi: Bu mushtiparning birdan-bir orzusi shu-ku! (M. Ism.)
Juftlangan bir so‘ziiing har ikkisi egalik, kelishik va ko’plik affikslarini olib kelgan bo‘lsa, keyingi bir so’zi «ikkinchisi» yoki «boshqasi» degai ma‘noni bildiradi: Biri-biriniig davomchisi, bari-biriga ustoz. (G‘. G‘.) Biri-baridan alomat gullarni o‘stirdi. (M. Ism.) Uloqchilar biridan-biri uloqni olib qochadi. (0.) Oldingi so’z egalik affiksini ol-magan bo’lsa, bu holat ko’rinmaydi: O‘lar bir-birlariga mam-nun qarab qo‘yishdi.
Uzbek tilida bir so’zi o’rnida ilk so’zi ishlatilishn mum-kin. Bu so’z birinchi ma‘nosida tartibni ko’rsatadi: Quyoshning ilk nuridan olam uyg‘oigandek. (H. G‘.) O‘ktam yugurib bordi-yu, go‘yo ularni ilk marta ko‘rayotgandek qiziqish va hayajon bi-lan kutib oldi.
SHuningdek, bir so’zi manosida yakka, yagona, yolgiz so‘zlari ham nshlatiladi. Bir o‘zim keldim — yolgiz o‘zim keldim. Uning bitta o‘g‘li bor—^uning yagona (yakkayu yagona) o‘g‘li bor va h. k. Lekin bu so’zlar son turkumiga kirmaydya, chuiki ular o’rnida ma‘lum raqampi qo’llab bo’lmaydi.