Kirish i-bob. Sonning ma‘no jihatdan turlari

II-Bob. Hisob so’zlari va tartib sonlar haqida ma’lumot
2.1. Hisob suzlari(numerativlar)
Predmetnirg soniga ko’ra belgisshsh ifodalovchi sa-noq sonlar ba‘zan predmetlarning hisobini ko’rsatuvchi so’z-lar—hisob so’zlari (pumerativlar) bnlan birga qo’llanadi. Bu so’zlar sanalayotgan koikret predmetni ko’rsatmay, o’sha predmetnn hpsoblashda uning qaysi kategoriyaga, guruhga oid ekanligini anitslash uchun ishlatiladi. Bu so’zlar sanoq son bilan sanaladigan predmetni pfodalovchi so’z orasida kslnb, ullrping og’irligiga, uzunligiga, hajmiga, joylashish o’rniga va boshqa shunga o’xshash xususiyatlariga ko’ra o’lchovinya bkldi-radi. Hasob so’zlari shu predmetning qandan yo’l bilan sana-lish xususiyatiga qarab qo’llanadi.
Hisob so’zlari ko’nincha ot turkumidagi so’zlardan bo’ladn: dona, nusxa, tup, bog‘lam, sitsim, tutaya kabi. Uzbek tilida hnsob so’zlarshshng ishlatilish doirasn juda keig aa turli-tumandir.
Qadimdan predmetlarki o’lchash uchun turli idnshlar yoki boshqa o’lchop vositalari ko’plab ishlatadgan. Ularning ay-rimlarl hozirgn tilda o’lchov vositasi sifatida s butunlay qo‘lyaaoiliaYOdi, yovya ishlagilish doirasi torayib, passivla-shib so.chgan.
Keyingi vaqtda iste‘moldan chiqib borayotgan yoki juda kam ishlatnl.ayotgan hisob so’zlari o’rniga tilnmizga rus tilidan va rus gali orqali boshqa tillardan hisob so’zlari kirib kel-moqda yoki o’zbek tilining o’z imkoniyatlari asosida yangn hisob so’zlari paydo bo’lmohda:
Mehnat kuni: Boshsalar bir, bar yarim mehiat kuna ishlasa, Mallavoy deganimiz uch yarim mexiat kuni ishlapti.
Har kuni eng kamida bir yarim mehnat kuni ishlasangiz bo‘-ladi.
Gektar: ...Bahorgacha ikki yuz yigirma gektar yangi er ochi-shimiz kerak. Yuz gektar go‘za uchinchi chopitsdan chiqdi.
Kubometr: Utgan yili biz 22,6 milliard kubometr giz qazib oldik. (Gozetadan.)
Kilovatt-soat: Hozir bir kunda 33,5 million kilovatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqaradilar.
Sotix: Tong otishiga yaqin u uch sotax joyning past-balanda-ni tekislab bo‘lgandi.
Pachka: Ikki pachka choy bilan bir butilka yog‘ oldi.
Kilo: Bir kunda 200—250 kilo paxta terardi.
Minut: Vazifani bajarishga 15 minut vaqt berildi.
Gradus: Qirq gradus sovuq. Bo‘ron.
O’zbek tilida hisob so’zlari qo’llanishiga ko’ra suyidagi tur-larga bo’linadi:
1. Predmetlarnn yakkalab hnsoblash uchun vshlatiladigan suzlar:
Dona. Bu so’z donalab sanaladigan predmetlarni anglatuv-chi so’zlar oldida kelib, sanots sonlardagi -ta affiksiga yaqin funksnyaki bajaradi: Samandarov ikki dona gayka, bir dona mis parrakni ko‘rdi. (A. Q.) Sutkasiga 10 ming dona pishiq g‘isht chiqaraOigan zavod surildi. (A. Q.)
Nusxa. Bu so’z ko’pincha predmetlariing ajraladigan bel-gisiga — ius.xasiga ko’ra mshushrshsh ko’rsatadi. Nusxy so’zi odatda gazsta, jurnal, kktob va shunga o’.xshash predmstlarni hisoblash uchun ishlatiladi: Tagorning 59 marta 160000 nusxa kitobi nashr etildi.
Bosh. Bu so‘e ba‘zi hayvoplarni hisoblashda qo’llaniladi: Kolxoz chorvasij bir yuz o‘n to‘qqiz bosh soramol qo‘shildi. (A. Q.)
Bosh so’zi uzumiing hisobida ham ishlatiladk: Ikki bosh oq chillakini endigina chumchuq talay boshlagan ekan. (S. Ahm.)
Tup. Bu so’z orhali daraxt, gul va boshqa ba‘zi o’simlik-larning hisobn ko’rsitiladi: CHorvoqcha katta bo‘lmisa ham, ik~ ki tup olcha, bir tup shaftoli, bir-ikki tup sizil gul bor ekan. (A. Q.) Ariq bo‘yida ikki tup gulsapsar ochildi. (S. Ahm.) Nafar. Bu so’z ko’pikcha kishilarnipg ayrim guruhpni yakka-lab hisoblashda qo’llaniladi: Ikki nafar qizil askar ko‘z o‘n-gida. (Oydin.) Uch pafar yosh ofitser gulni olishga iitilardi, (Voynich.)
2. Butunniig, guruhning yoki to’daiing qismini hisoblash uchun ishlatiladigan so’zlar:
Burda, Bu so’z ko‘pincha nonning qismini bildiradi: Har ex-timolga sarish qopqonga bir burda non ham sistirib Qo‘ydi. (S. Ahm.) Jamoliddin dasturxondan bir burda non oldi. (M. Ism.) Bir burda non bir-birisiz tomog‘idan utmaydi. (S. Ahm.) Ba‘zan burda so’zi ko’chma ma‘noda son bilan birga aft-bashara, yuzga nisbatan (ozg’in, horg’in goz degan ma‘noda) ham ishlatiladi: Mamarayim afandiniig ajin bosgan, surish-gan bir burda yuzida iljayganga o‘xshagan bir narsa ko‘rindi. (M- Ism.)
Parcha. Bu so’z parsa-predmetlarning qismini hisoblashda qo’llapiladi. Ko’piicha kichik degap ma‘ioni ham bildiradi: Onam bir parcha erini sottirib otamning o‘ligini ko‘mdi. (Oy-din.) Erda bir parcha eski namat ustida kir ko‘rpacha, xolos. (O.) Otangizdan bir parcha er qolganda, o‘sha qiyinchiliklarni ko‘r-mas ediigiz. (A. Q.)
Varaq (sahifa). Bu so’z ko’proq yozilgan yoki yozishga mo’ljal-langan qog’ozlarning qismnpi hisoblash uchun ishlatiladi: SHu niyatda o‘rnidan turib bir vara.% qog‘ozni olda. (S. Ahm.) Saida o‘n to‘rt sahifadan iborat qo‘l yozma nutqini ko‘rib chiqdi. (A. Q.)
Og’iz. Bu so’z juda qisqa vaqt davssh etuvchi kutq protsessi hisobini anglatadi: Bir og‘iz gapimiz bor, shuni sizga aytga-ni keldik. (A, D.) Unsinning yuragiga quvvat bo‘ladigan bir-ikki og‘iz so‘z aytmoqchi bo‘ldi. (A. Q.) Bu hisob so’zi ba‘zan fs‘l oldida kelib, harakat-holat ifodalaydi: Uzim ham siz-larni pig‘ib, ikki ogiz gaplaishoqchi zdim, (A. Q.) Bu haqda bir og‘iz aytib qo‘yishimni lozim topmabdi. (Mirm.)
Luqma. Bu so’z ba‘zai oshning qismi, ba‘zan ko’chma ma‘poda so’zlashish protsessining qismini hisoblash uchun ishlatiladi: Gapiga bir-ikki luqma qushmoqchi bo‘libdi. (Oydin.) CHandir chaynagan kampirdek, bir luqma oshni og‘zida aylaitira be-ribdi. (Oydin.)
Siqim. Bu hisob so’zi aslida siqmoq fe‘lidap yasalgan bo’-lib, to’dadan malum qismini ajratvb olish ma‘nosini ang-latadi. U faqat siqnmlab ajratish mumkin -bo’lgan iredmet-larni aiglatuvchi otlar oldida keladi: Ziyodaxon bir saqam tuz tashlab chayqadi. (A. Q.) Bir siqim chaqa tanga olib unga uzatdi. (A. Q.) Kulala ...oldiga bir siqim jiyda qo‘ydi. (A. Q.). Bir sitsim. palov qilib berarmikin debman. (0.)
Siqim so’zi o’rpida uning sinonimi sifatida qisim so’zi hyak ishlatiladi: bir siqim tuproq — bir qisim tuproq, bir siqim jiyda — bir qisim jiyda va hokazo.
Tilim (karch). Bu so’z tilimlvmoq fe‘lidan olingan bo’lib, pichoq bilan uzunligiga sarab ma‘lum formada bo’laklarga ajratilgan prsdmet sismlarini hisoblashda qo’llaniladi: Qa~ rasam, qo‘lida bir talim xandalak. (0.) Dasturxondan ikki tilim qovun olib bizga uzatdi. Bir tilim go‘sht topiladimi sizdan, Oynisa? Qovun, hakdalak, tarvuzlarni yirik qismlar-ga bo’lib, keyin eniga qarab ajratilgan qismlari karch so’zi bilan hisoblanadi: Jamilaxon bir karch sovunii olib ko‘cha-ga yugurdi. (M, Ism.)
CHimdim. Predmetlar to’dasini (quruq choy va boshqa shunga o’xshash narsalarni) barmoqlab olish o’lchovi chimdim so’zi bk-lan ifodalanadi: Ikromjon bir chimdim choyni belbog‘ining uchidan olib choynakka tashladi. (S. Ahm.) Bobom bir chimdam nosvoyni olib hidladi. (0.)
Qultum suyuq predmstning (ko’proq suvnipg) qismini ifo-dalashda ishlatllzdigap hisob so’zidir. Qultum va ho‘plam so‘zlarn bir-biriga sinonim bo’lib ishlatiladi: Kennoyim si-girining bir qultum sutini ko‘zi qiymaydi. (0.) ...Bir sultum. suvga zor bo‘lib. (A. Q.) Bir ho‘plam suv olib chetga purkadi. (Oydin.) Bu uyda bir yutum suv ham yo‘q. («Ertakadan.)
Tomchi, qatra. Bu hisob so’zi qultum, ho‘plam so’zlaridan ko’-ra ham oz bo’lgan suyuqlik miqdorini hisoblash uchun ishlati-ladi: Uch kun, to‘rt kun sahroda yurasiz, bir qatra suv y§Q. (0.) Po‘latjonning kipriklari orasidan ikki tomchi yosh sizib chiq~ di. (Oydin.) Ko‘zida bir satra yosh yo‘q edi,
CHaqmoq. Bu so’z yirik narsaning maydalangan qksmipi hi-soblashda qo’llaniladi: Atigi bir-iksh chatsmots qandni qo‘lim-ga tutqazdi. (0.) U oldidagi dasturxondan bir chatsmots qand oldi-da, chetidan bir tishlab choy xo‘pladi. (Oydip.)
Nimta. Bu so’z qismnipg yarmini ifodalovchi (so’ynlgan han-vonning yarmiai bildnruvchn) hisob so’zidir: Ulbo‘lsin bir yaimta eo‘shtni Turashga berdi. (Qrraqalpoq hikoyalari.)
To’g’ram. To’g’ralgan narsalarning (ko’proq go’shtni) qismshga hisoblash uchuts to‘g‘ram so’zidan foydalaniladi: Otam ikki to‘g‘-ram go‘shtni otashkurakda cho‘qqa tutib kabob qildi. (A. D.) Bir to‘g‘ram nonni og‘ziga solib, choyni ho‘plada. (S. A.)
Poy. Bu so’z ba‘zi juft predmetlarpipg qismpni hisob-lashda qo’llaniladi: Un to‘kilib, unda bir poy Katta kavush.1 ning izi qolibdi. («Ertak»dan.) Poy so’zi ko‘pnncha oyoq kiyim-larining, paypoq, qo’lqop yoii juft bezak asboblarining qis-mipi (bnrini) ifodalaydi: Tuproq ichidan bir poy zirak, bir poy bilaguzuk topildi. Bu hisob so’zi birdan ortiq sonlar bilan qo’llanganda ham birdan ortiq juftlarning qisminn bildiradi. Juft bezak asboblarining bir poyiga pnsbatan toqa so’zinn qo’llash mumkin: bir poy zarak — bir toqa zirak.
Bo’lak. Bu so’z bo‘lmok, fe‘lidan kolib chiqsan bo‘lib, pred-netlarning qismyni hisoblab ko‘reatadi: Xaltaning ichidan qirq bir bo‘lak yog‘ochdan ishlangan cholg‘u asbobshi qo‘liga oldi. («Ming bir kecha») Bir bo‘lak go‘sht, bir bo‘lak non oldi.
SHingil. Bu so’z ko’proq bir bosh uzumshshg eng kichik qis-mivi ifodalaydi va ba‘eap ko’chma ma‘ioda ishlatiladi: Oila
Butunning, guruhning yoki to’daiing qnsmyni hisoblash uchun ishlatiladigan so’zlar:
Burda. Bu so’z ko’pincha nonning qismini bildiradi: Har ex~ timilga qarshi qopsonga bir burda non ham qistirib qo‘yda. (S. Ahm.) Jomoliddin dasturxondan bir burda non oldi. (M. Ism.) Bir burda non bir-birisiz tomog‘idan o‘tmaydi. (S. Ahm.) Ba‘zan burda so’zi ko’chma ma‘noda son bilan birga aft-bashara, yuzga nisbatan (ozg’in, horg’in yuz degan na‘noda) ham ishlatiladi: Mamarayim afandining ajin bosgan, qurish-gan bir burda yuzida iljayginga o‘xshagan bir narsa ko‘rindi. (M. Ism.)
Parcha. Bu so’z narsa-predmetlarning qismini hisoblashda qo’llaniladi. Ko’pincha kichik degan ma‘noni ham bildiradi: Onam bir parcha erini sottirib otamning o‘ligini ko‘mdi. (Oy-din.) Erda bir parcha essh namat ustida kir ko‘rpacha, xolos. (0.) Otangizdap bir parcha er qolganda, o‘sha qiyinchiliklarni ko‘r-mas edingiz. (A. Q.)
Varaq (sahifa). Bu so’z ko’proq yozilgan yoki yozishga mo’ljal-langan qog’ozlarning qismipi hisoblash uchun ishlatiladi: SHu niyatda o‘rnidan turib bir earats sog‘ozni oldi. (S. Axm.) Saida o‘n to‘rt saxifadan iborat qo‘l yozma nutqshsh ko‘rib chiqdi. (A. Q.)
Og’iz. Bu so’z juda qisqa vaqt davom etuvchi kutq protsessi hisobini apglatadi: Bir og‘iz gapimiz bor, shuni sizga aytga-ni keldik. (A. D.) Unsinning yuragiga suvvat bo‘yaadigan bir-ikki og‘iz so‘z aytmoqchi bo‘ldi. (A. Q.) Bu hisob eo‘zn ba’zaya fe‘l oldida kelib, harakat-holat ifodalaydi: O‘zim ham siz-larni pig‘ib, ikki og‘iz gaplashmoqchi edim. (A. Q.) Bu haqda bir og‘az aygib qo‘yishimni lozim topmabda. (Mirm.)
Luqma. Bu so’z ba‘zal oshning qismi, ba‘zan ko’chma ma‘poda so’zlashksh protsessishng hismini hisoblash uchup ishlatiladi: Gapiga bir-iksh luqma qo‘shmoqchi bo‘libdi. CHandir chaynagan kampirdek, bir luqma oshni og‘zida aylaitira be-ribdi.
Siqim. Bu hisob so’zi aslida siqmoq fe‘lidan yasalgan bo’-lib, to’dadan ma‘lum qismini ajratib olish ma‘posini ang-latadi. U faqat siqimlab ajratish mumkin 'bo’lgan predmet-larki aiglatuvchi otlar oldida keladi: Ziyodaxon bir siqim tuz tashlab chayqadi. Bir siqim chaqa tanga olib unga uzatdi. Kulala ...oldiga bir siqim jiyda so‘ydi. Bir sitsim palov qilib berarmikin debman.
Siqim so’zi o’riida uning sinonimi sifatida sisim so’zi ham ishlatyladi: bir siqim tuproq — bir qisim tuproq, bir siqim jiyda — bir qisim jiyda va hokazo.
Tilim (karch). Bu so’z tilimlamoq fe‘lidan olingan bo’lib, pichoq bilan uzunligiga qarab ma‘lum formada bo’laklarga ajratilgan prsdmet sismlarini hisoblashda qo’llaniladi: Qa-rasam, qo‘lida bir tilim xandalak. (0.) Dasturxondan ikki tilim qovun olib bizga uzatdi. Bir tilim go‘sht topiladimi. ' sizdan, Oynisa? Qovun, handalak, tarvuzlarni yirik qismlar-ga bo’lib, keyin eniga qarab ajratilgan qismlari karch so’zi bilan hiooblanadi: Jamilaxon bir karch sovunni olib ko‘cha-ga yugurda. (M, Ism.)
CHimdim. Predmetlar to’dasini (quruq choy va boshqa shunga o’xshash narsalarni) barmoqlab olish o’lchovi chimdam so’zi bi-lan ifodalanadi: Ikromjon bir chimdim choyni belbog‘ining uchidan olib choynakka tashladi. (S. Axm.) Bobom bir chimdim nosvoypi olib xidladi, (0.)
Qultum suyuq predmstning (ko’proq suvping) qismini ifo-dalashda ishlatiladigap hisob so’zidir. Qultum va ho‘plam so’zlari bir-biriga snnonnm bo’lib ishlatiladi: Kennoyim si-girining bir sultum sutsni ko‘zi qiymaydi. (0.) ...Bir qultum suvga zor bo‘lib. (A. Q.) Bir xo‘plam suv olib chetga purkadi. (Oydin.) Bu uyda bir yutum suv xam yo‘q. («Ertak»din.)
Tomchi, qatra. Bu hisob so’zi sultum, ho‘plam so’zlaridan ko’-ra ham oz bo’lgan suyuqlik miqdorini hisoblash uchun ishlati-ladi: Uch kun, to‘rt kun saxroda yurasiz. Po‘latjonning kipriklari orasidan ikki tomchi yosh sizib chits~ di. Ko‘zida bir satra yosh yo‘q edi.
CHaqmoq. Bu so’z yirik iarsaning maydalangan qismini hi-soblashda qo‘llannladi: Atigi bir-ikki chatsmots qandni so‘lim-ga tutqazdi. U oldidagi dasturxondan bir cha%mo% qand oldi-da, chetidan bir tiiglab choy ho‘pladi.
Nimta. Bu so’z qismning yarmini ifodalovchi (so’yilgan hay-vonnnng yarmini bildiruvchi) hisob so’zidir: Ulbo‘lsin bir nimta go‘shtni Turashga bsrdi. (Qoraqalpoq hikoyalari.)
To’g’ram. To’g’ralgan narsalarning (ko’proq go’shtni) qismshga hisoblash uchup to‘g‘ram so’zidan foydalaniladi: Otam ikki to‘g‘-ram go‘shtni otashkurakda cho‘qqa tutib kabob qildi. (A. D.) Bir to‘g‘ram nonni og‘ziga solib, choyni xo‘pladi.
Poy. Bu so’z ba‘zi juft predmetlartgipg qismpni hisob-lashda qo’llaniladi: Un to‘kilib, unda bir poy katta kavush.1 ning izi qolibdi. («Ertakyadan.) Poy so’zi ko‘pincha oyoq kiyim-larining, paypoq, qo’lqop ski juft bezak asboblarining qis-mipi (birini) ifodalaydi: Tuproq ichidan bir poy zirak, bir poy bilaguzuk topildi. Bu hisob so’zi birdan ortiq sonlar bilan qo’llanganda ham birdan ortiq juftlarning qisminn bildnradn. Juft bezak asboblarining bir poyiga pnsbatan toqa so‘znni qo’llash mumkin: bir poy zirak— bir toqa, zirak.
Bo’lak. Bu so’z bo‘lmoq fe‘lidan kelib chiqqak bo’lnb, pred-metlarning qismini hisoblab ko’rsatadi: Xaltaning ichidan qirq bir bo‘lak yog‘ochdan shilangan cholg‘u asbobini qo‘liga oldi. («Ming bir kecha») Bir bo‘lak go‘sht, bir bo‘lak non oldi.
SHingil. Bu so’z ko’proq bir bosh uzumshshg eng kichik qis-mini ifodalaydi pa ba‘zan ko’chma ma‘noda ishlatiladi: Oila a’zolari Oir shangid uzum uzishdan mahrumlar. (S. L.) Bir shingil hazil eshiting.
YUqorpda sanab o’tilgak gfedmetlarning qismvni, bo’lagi-1€p ifodalaydigan hisob so’zlari odatda kam miqdor bildn-ruvchi sonlar bilan bkrga keladi.
3. To’dalab, guruhlab ko’rsatuvchi hisob so’zlari: Bu gruppadagi hisob so’zlari predmet yoki shaxslarni to’da-lab, butunlab, guruhlab hisoblash uchun nshlatnladn. Odatda bunday hissb so’zlari oldnda eng kam mshushr bildiruvchi bir so’zi qo’llansa ham, u- so’z ko’p dsgan ma‘poni ifodalaydi. Qi-yoslang: bir gala sush — bir necha qush, bir to‘p odam — bir ne-cha odam va hokazo.
Bu gruppadagi hisob so’zlariga quyidagilar knradi: Gala. Bu so’z asosan qushlar, parrandalar to’dasini hisob-lash uchui ishlatiladi: Olisdan bir gila o‘rdak uchib kelayotgan edi. (S, Axm.) Hovlilshz tgpasida bir gala turna charx urib aylapayotibdi.