Kirish i-bob. Sonning ma‘no jihatdan turlari

2.2. Tartib son
Tartib son predmetning aniq, konkret miqdorini, ketma-ketligini ifodalashi bilan sonning boshqa turlaridan farqlanadi. Tartib sonlar sifatlarga yaqin bo’lib, ular kabi predmet belgisini b1Ldiradi.
Sonping bu turi sanoq sonlarga -(i)nchi affiksiniig qo’shilishidan hosil bo’ladn. Tartib son ko’rsatkichi ba‘zan necha so’roq olmoshiga ^o’shn-lib, predmet tartibini aniqlash uchun beriladigan so’roqni anglatadi: Voy, bugun nechanchi chislo o‘zi? (A. Q.) Nechanchi yilda tug‘ilgansiz?
-(i)nchi affiksi o’rnida ba‘zai -lamchi formanti4ham ish-latiladn. Bu affiks predmetning tartibiga ko’ra belgisini emas, sanaladkgan iokea-hodisalarning tartnbi, sirasiin bil-diradi. Bunday gaplarda sanalishi lozim bo’lgan voqea-hodi-salardan oldin izohlanishi lozim bo’^tgan gap keltiriladi:— SHoshmanglar, quloq solinglar!— dedi,— birlamchi, g‘alamis odamlarning gapiga suloq solmanglar, ikkilamchi, o‘zlaring bilasizlar, mardikorlikka ketganlar ko‘pi bilan olti-etti oyga ketgan... (A. Q.) Uning ikkita aybi bor: birlamchi, jus-sadan bergan emas,... akkilamcha, xotinidan ko‘p urish eshitadi. (A. Q.)
Tartib sonlar predmetning miqdoriga ko’ra belgisini ko’r-satadi: Qalandarov uchinchi brigadaga tushib uzoq g‘o‘za orala-di. (A. Q.) Bugun respublikamiz poytaxti Toshkentda tarixiy va madaniy yodgorliklarni saqlash jamiyatining barinchi ta’-sis s’ezdi ochildi. («S. Uzb.ya) Saida birinchi partiya majli-sini o‘tkazishga tayyorlik ko‘ra ooshladi. (A. Q.)
Tartib sonlar sonning boshqa turlariga nisbatan ko’proq fe‘l-kesim bylan muposabatga kirishadi va harakatning miq-dorga ko’ra bolgisshsh ko’rsetadi: Rais o‘sha kuni rayonda bi~ rinchi bo‘lib yigirma besh kilagramm pilla topishrdi. (A. Q.) Bunaqasshsh birinchi eshitishim. (S. Ahm.) Men Eiyunni bi~ rinchi ko‘rganimda yoklirgan. edim...— dedi. (A. Q.) Tanklar jangini Ahmadjon birinchi ko‘rishi edi. Bunday ^o’llapgan tartib sonlardai so’ng ko’pincha marta (martaba), navbatda, bor kabi so’zlar birga ishlatiladi: Moskva o‘z ishchilar sinfining mamlakatda birinchi marta V. I. Lenin ishtirokida kommunistik shanbalikni o‘tkazgan-ligi bilan haqli ravishda faxrlana oladi. («S. O‘zb.») Sa-faroo bundan keyin birinchi navbatda qilipadigan ishlar to‘g‘risida gapirib,... (A. Q.) SHunda men birinchi bor do‘mbi.' raning tovushini eshitdim. (0.) Jonim bilan Jamoliddin aka,— dedi u, bir&nchi marta unga nomi bilan murojaat etib.
-(i)nchi affiksi bir soniga qo’ishlib kelganda ba‘zan «ol-dingi», «avvalgi» degan ma‘noni ifodalaydi: Gulning birin-chi g‘unchasi kuttirib ochiladi, (S. Ahm.) Birinchi kunlari uning kelishgan gavdasiga, qora mag‘izligiga besh ketgin bo‘l-sa... (SH.) Atirgullar, ko‘rkam karnaygullar, xil-xil gul-beorlar kuzning birinchi izg‘irinlarini pisand qilmaydi.
Ba‘zan ikkinchi so’zi «boshqa» degan ma‘noni ifodalaydi: Bu, shubhasiz, bizning yutug‘imiz, Lekin ikkinchi tomonini ham esdan, chiqarmaslik kerak. (A. Q. ...boshqa tomonini ham esdan chiqarmaslik kerak.) Endi gapning ikkinchi tomoniga nazar tashlaylik, (A. Q. .-.gapning boshqa tomoniga nazar tashlaylik.)
Ba‘zan predmet, hodisaning tartibiii ko’rsatishda avvel sanoq son, uldan so’ig tartibii lfodalovchi birikmalar ish-latiladn: Nkka kun shu xilda shilagan bo‘lsa ham, uchincha ku-ni tabelcha bexosdan uning nomini aytdi. (A. Q.) Jinoyatchi-lar to‘dasi fosh qilingandach keyii ikki yil ustma-ust plan to‘lmadi, uchipchi yili zo‘rg‘a to‘ldi.
Soklar uyushits bo’lak vazifasida ishlatilganda ham, oldin- gasi sanoq soi, keyingisi tartib son formasida bo’lishi mum- kik: Uqnine ham bnrn bekorgi ketib, ikkinchisi Ahmadjonning boshini yalab o‘tdi. (A. H.) ...Bir tomonda mayda va sho‘x, ak- kinchi tomondi kishining qalbini trnaydigan kotta ashula bo‘lmoqdy. (A. Q.) Rais darrov o‘rnidai turdi, bir qo‘lini or- qasiga qo‘yib, ikxnnchi qo‘lini boshi uzra kamalak qilib ik- ki-uch elka qoqdi. (A. Q.) _ "
Tartib sonlar yal, oy, kunlarning tartiba, snrasini ko’r-satib, vaqt bildiruvchi otlardai oldin keladi: Ikkancha may kuni mehmon chaqirgan zdik. (A. Q.) Tashvishli qirq byrincha yilning kuzida Saodat bilan aloqamiz uzildi. (S. Ahm.) &n birinchi shvar kuni grassasa ikki ming kiish chi^ib, ish bosh-lanib ketdi. (A, Q.)
Tartib sonlar ba‘zats predmetlarnyang turi yoki navnni ham ko’rsatadi: Tokchadagi beshanchi chiroq lshshllab yonar edi. (A. Q.) Mana shunday majlis va bayram kunlaridagana etschladigan sirqinchi osma chiroq hozirgiia yoqilgan bo‘lib, hali piligi kutarilgan emasdi.
Tartib sonlar gapda sifatlovchi annqlovchi bo’lib keladi: Barinchi masala yuzasidan Bo‘taboy ashga so‘z berildi. (A. Q.) Ikkinchi qatorning bir chekkasida o‘tirgan ayol qo‘lini ko‘tar-ganicha o‘rnidan turdi. (A. H.) Harakat belgisnni ko’rsatib, hol vazifasida ham keladi: Bunaqasini biranchi eishtyapman. (S. Atsi.) Men kolxozga birinchi yozilaman. (A. Q.) Men «Ur-fon» maktabiga birinchi borgan kunim.

Xulosa
Sonlar ma'no va grammatik xususiyatlariga ko'ra ikkiga bo'linadi: sanoq sonlar, tartib sonlar. Predmetning son- sanog'i va umumiy miqdorini bildiradigan sonlar sanoq sonlar deyiladi: uch uy, o'ttiz kishi.
Sanoq sonlar asosan otga bog'lanib uning miqdoriy belgisini bildiradi va gapda aniqlovchi vazifasida keladi: besh o'quvchi, o'n bog'.
Sanoq sonlar sanoq so'zlar (numerativlar) bilan ham qo'llaniladi. Sanoq so'zlar predmetning miqdorini donalab sanash uchun ishlatiladigan so'zlardir. Sanoq so'zlar sanoq sonlar bilan birga otga bog'lanib, uning miqdorini bildiradi:
Sanoq so'zlar quyidagicha ma'nolarni ifodalaydi.

1. 
   Predmetning miqdorini bildiradigan sanoq so'zlar: dona,nusxa, nafar, tup. Masalan, besh tup olma kabi.
   
2. 
   Predmetning uzunligini, masofasini bildiradi: metr, kilometr,qarich, qadam.
   
3. 
   Predmetning maydonini bildiradi: sotix, tanob, gektar.
   
4. 
   Suyuqlikning o'lchovini bildiradi: litr, chelak, flak, stakan,choynak. Masalan, bir choynak choy kabi.
   

5. 
   Og'irlikning o'lchovini bildiradi: gramm, kilogramm,santimetr, tonna.
   

5. 
   Predmetning qiymatini bildiradi: so'm, pul, tanga, tiyin.
   
6. 
   Vaqtni bildiradi: minut, sutka, soat, yil.
   

Miqdor sonlar predmetning umumiy miqdorini bildiradi va barcha xususiyatlari jihatidan sanoq songa mos keladi: ikki kishi, uch oy, o'n yil kabi. Dona sonlar predmetning donalab sanaladigan miqdorini bildiradi. Sanoq sonlarga -ta qo'shimchasini qo'shish bilan hosil bo'ladi: uch +ta kishi, o'nta kitob.
Dona sonlar sanoq so'zlar: nafar, dona, bet, bosh, nusxa kabilar bilan ham hosil bo'ladi: uch nafar, o'n dona, yuz bet, ming bosh, besh yuz nusxa kabi.
Tartib sonlar so'z bilan yozilganda -nchi -(inchi) qo'shimchalari so'zga qo'shib yoziladi: birinchi, ikkinchi kabi. Tartib sonlar arab raqami bilan ifodalanganda -nchi, -(inchi) qo'shimchalari o'rnida chiziqcha qo'yiladi: 2- sinf, 15-xonadan kabi. Yil, oy chislolarda esa chiziqcha qo'yilmaydi: 1999 yil, 10 sentabr. Tartib son rim raqami bilan ifodalanganda hech qanday belgi qo'yilmaydi: XXI asr, XV sessiya kabi.
Tartib sonlar otlashganda gapda ega vazifasida keladi. Tavakkal qilib saharda bir chovut solamiz, ulfatlar o'likday qotadi, shunda ishni boshlaymiz, - shivirladi, ikkinchisi. Tartib sonlar gapda asosan aniqlovchi: Kelganidan beri bu taraflarda birinchi marta mashina ovozi eshitilishi edi. (S.A.) Chiqish kelishigida tartib- sonlar gapda kirish so'z vazifasida kelib, fikrni ifodalanish tartibini bildiradi: birinchidan, ikkinchidan. Sonlar qo'llanilishiga ko'ra ikki xil: butun va kasr sonlarga bo'linadi. Butun sonlar predmetning butunligicha, qismlarga ajratmagan holda ifodalaydi: besh, o'n, bir yuz ellik.