Кириш I хореографик лексика тушунчалари


Download 64.85 Kb.
Sana23.03.2023
Hajmi64.85 Kb.
#1288724
Bog'liq
Мундарижа2


Мундарижа.

Кириш........................


I Хореографик лексика тушунчалари..................

1.1Ракс санъатининг ифода воситалари...........................

1.2 Узбек ракс саньатида терминларининг шакилланиши...........................

ll.BOB. Узбек ракс мактабларидаги терминларининг узига хос хусусиятлари.

2.1. Фаргона ракс мактаби терминалари.......................

2.2. Хоразм ракс мактабидаги терминларининг узига хослиги.....................

2.3. Бухоро ракс мактаби терминаларининг генетик тартиби...............................

Хулоса.........

Фойдаланилган адабиетлар руйхати..........................
Илова.....................
Мавзунининг долзарблиги Мустакиллик йилларда кадриятларни кайта тиклаш, маънавиятни юксалтириш ,миллий гурурни пайдо килиш, адабиет ва саньатни маънавиятни негизи сифатида ривож топтириш, эркин фикр, эзгу суз ва хайрли амалларга бош булиш давлатимиз сиесатининг устувор йуналишларидан бирини ташкил килиб келмокда.
Мустакил Узбекистоннинг равнаки учун олиб борилаетган ижтимоий - иктисодий, маньавий - маърифий сохалардаги кенг куламли ишлар,жамият таракиетини таьминлаш, узлуксиз таьлим тизимини жорий этиш, шунингдек мустакил фикр эгаси эркин ва ижодкор шахсни тарбиялаб вояга етказишда алохида ахамият касиб этмокда.
Президентимиз Ш.М.Мирзиеевнинг <<фарзандларимизни мустакил фикр, замонавий билим ва касб - хунарларни эгаллаган мустакил хаётий позитцияга эга, чинакам ватанпарвар инсонлар сифатида тарбиялаш биз учун долзарб ахамиятга эга булган масала хисобланади>> - деган фикрлари хар биримиздан катта масулиятни талаб килади.

1. Мирзиеев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз.


Тошкент: Узбекистон, 2016-Б.56

1.


Таракиет шиддат билан хает тарзимизга кириб келаетган бир даврда бир биридан мураккаб техника ва технологиялар ешларимиз онг - у шуридан мустахкам урин эгалламокда.
Бундай вазиятда еш авлодга бирор янги билим бериш,уни укиш ва изланишга ургатиш учун устозлардан жуда катта махорат талаб килиниши бор габ.
Энг аввало еш авлодга уз она тилига мухаббат рухини шакиллантириш мутахасис устозларнинг асосий вазифаларидан саналади.
Еш авлод уз она тилини яхши урганиб олсагина унинг зехни онги ва умумий маданий даражаси ортади.
Уз тилининг кенг имкониятларидан огзаки ва езма нуткда бемалол фойдалана оладиган шахсгина халк яратган маданий - тарихий бойликлардан хабардор булади ва бошка фанлар асосини чукур узлаштиришга дадил кадам ташлайди.
Бунинг учун эса тилимизнинг кенг имкониятларидан фойдаланган холда ешларимизга равон нуткни шакиллантириш лозимдир.
Модомики ешларимизнинг суз бойлигини ошириш мутахассисларнинг асосий вазифаларидан бири экан уларни турли лугатлар билан таништириш ва бу лугатлардан фойдаланиш малакаларини шакиллантириш, айникса,мухим масала саналади.
Айни шу масалани хал этиш максадида терминлар, касб - хунар лексикаси ва иборалар услубини хореография буйича яратилган укув кулланмалар асосида урганиш масаласи тадкикот обекти килиб танланди.

Муаммоларнинг урганишлик даражаси.

Азал- азалдан тилшунослар ва методист олимлар таьлим жараенида лексикалогия ва унинг мавзуларини урганишга доир катор илмий ишлар монографиялар яратишган . Лексикология булими таьлимида катор мураккабликлар келтириб чикараетганлиги хам бежиз эмас.
Лексикологиянинг асосий муаммоларидан бири сузнинг мустакил тил бирлиги сифатида мавжудлиги масаласидир.
Лексикологияда сузларнинг маьно жихатдан узаро богланган,яьни тоносемия, полисемия, синонимия, антонимия суз маьноларининг эркин ёки боглик холда булиши каби масалалари хам урганилади.
Лексика муаян бир тизим сифатида курилганда, суз маьнолари ва тушунчаларининг узаро боглик холда булиши кузда тутилади.
Лексикалогия лугат таркибининг амалда ишлатилиши ва тараккиети конуниятларини, сузларнинг услубий жихатдан ТАСНИФИЙ тамойилларини ишлаб чикади.
Шунингдек, сузлашув ва адабий тилларда фойдаланиш меьерларини профессионализим, диалектизм,архаизм,неологизм, лексикалашган суз бирикмаларини меьерлаштириш каби масалаларни ташкил этади.
Хамда булар хакида муайян хулосалар чикаради.

Турсунов У.ва бошкалар, хозирги узбек адабий тили, Т.1965.

3

Тилшуносликнинг лексикани урганувчи булими, тилнинг лугат состави хакидаги фан лексикалогия деб аталади. Тилнинг лугат состави ва уни ташкил этувчи сузлар бир катор умумий хусусиятларга эгалиги билан характерланади.


Лексикология лексикани худди шу умумий хусусиятлари нуктаи назаридан урганади.
Тилнинг лугат состави, тилдаги сузлар мажмуи лексика деб юритилади.
Шу сабабли лексика сузи адабий тилнинг лугат состави маъносида хам,бирор шева ёки диалектнинг лугат составининг ифодалаш учун хам ( диалектал лексика),маьлум бир касб - хунар ва шу каби, сохага хос лугат состави маъносида хам ( терминалогик лексика, хатто айрим езувчи асарининг сузлари мажмуи маъносида хам кулланилаверади.
Лексикология лексикани урганади, лексика эса сузлардан ( сузлар мажмуидан) иборат булади.

4.

Узбек тилшунослигида хам лексикалогия булимини урганишга доир бир катор тадкикотлар илмий изланишлар олиб борилган ва бу ишлар хали хануз давом этмокда. Узбек тили лексикасини урганиш кадим - кадимдан бошланган.


Махмуд Кошгарий узининг <<Девону лугатит турк>> асарида илк лексиколог олим сифатида кузга ташланган.
Махмуд Кошгарий унинг тулик исми Махмуд ИБН - УЛ Хусайн ИБН Мухаммад -ал Кашгарийдир.
Махмуд Кошгарий тилшуносликнинг фонетист - фонолог,лексиколог,лексикограф,лингвогеограф, туркий тиллар сарф ва нахв илмининг асосчиси саналади. У лексикограф, лингвогеограф, туркий тиллар сарф ва нахв илмининг асосчиси саналади.У лексикологиянинг объекти булган маънонинг кучиши торайиши ва кенгайиши, зид маьноли сузлар ( антоними), шакилдош сузлар ( лексимонимия), маьнодош сузлар ( лексиксинонимия) бир сузни зид маьнода куллаш каби масалалар буйича маьлумот беради.

Узбек тили лексикалогиясининг назарий тахлили эса XX асрда ишлаб чикилди. Узбек адабий тили лексикалогиясини урганиш кейинги даврларда хам давом этди. Бу йиллар давомида В.В Решетов, Сулаймонов, А Хожиев, Н Каримов, Ш Рахматуллаев каби олимлар лексикалогияни урганишга доир илмий ишлар килишди. Айни шу ходисалар, аввало лугатларда акс этади.


Хозирга кадар яратилган 5 жилдли << Узбек тилининг изохли лугати>> , 12 жилдли Узбекистон энциклопедияси <<Узбек халк шевалари>> лугати.

Т.1971 Ш.Ш Абдурахманов тарихи остида нашр этилди.

5.

Узбек тилшунос олимларининг машакатли мехнатлари натижасида йигиб урганилиб нашр этилди.


Турли мавзудаги таржима изохли ва терминалогик лугатлар бугунги ижтимоий ривожланишга муносиб хисса кушиб келмокда.
Академик А. Хожиев лексикалогия, лексография сохаларини урганишга уз умрини багишлаган. маълумотлар билан бойитди.
Унинг 1981 йилда нашр этилган<< Узбек тили лексикалогияси>> илмий асари бу соха ривожидаги катта ютугидир. Ш. Рахматуллаев эса хозирги узбек адабий тили асарида лексикалогия булимини урганишга доир барча назарий билимларни умумлаштирди, янги маълумотлар билан бойитди.
Айнан шу олим томонидан Узбек тили омонимларининг лугати>> ва Этимологик лугат>>хам яратилди. Бу манбалар лексикалогия булимини урганиш ва тадкик этишда кумаклашади. Хозирги кунга келиб хам лексикалогия сохасида илмий изланишлар олиб борилмокда. Чунки жамиятдаги узгаришлар энг олдин тилшуносликнинг лексикалогия булимида намоен булади.
Хозирда тилшуносликнинг бу булими юзасидан илмий изланиш олиб бораетган, фан учун янгилик килган олимлар сони хам талайгина.
Масалан, Н.Жомолхонов, Г. Махбубова, О. Бозоров, Б.Киличев, З Юнусова сингари олимларни алохида эътироф этиш зарур.
Лексикалогия сохаси узбек тилшунослигида хам куб бора урганилган ва урганиб келинмокда.

6.

Айникса илм фанининг муайян бир сохасига доир маълумотларни туликрок камраб олиши билан ахамиятлидир.


Шу сабабли хам хозирга кадар бир катор терминалогик лугатлар, маьлумотлар тайерланиб, улардан соха мутахассислари унумли фойдаланиб келмокда.
Бирок миллий маданиятимизнинг ёркин нишонаси Миллий ракси буйича лугатлар тайерланмаган чунки узбек ракс терминалогияси махсус урганилмаган эди.
Бу долзарб муаммони хам ечими топилди.
Мазкур бушлик тулдирилди.
Миллий ракс саньати тушунчаларини акс эттирувчи узбек ракс терминлари изохли лугати филология фанлари номзоди профессор Равшан Орипович Жомонов рахбар ва бошкалар томонидан узбек ракси буйича тайерланган дастлабки лугатлардан биридир.
Лугатни яратишда муалифнинг куп йиллик илмий педагогик тажрибаси анча кул келди.
Муалифга бундай хайрли ишларида зафарлар тилайман.
Хореография терминлари изохли лугати хореография сохасининг укув - укитув ишларининг самарадорлигига ёрдам беради.
Лугатлар фан ва техниканинг, маданиятнинг таракиетини акс эттириш билан бирга халкнинг бу сохадаги талабларини колдириш учун хизмат килади.
Лугатлар жуда мухим маданий бойликдир чунки лугат нутк маданияти, сузларнинг маьноларини аник тушуниш ва уларни нуткда тугри куллаш, соводхонликка эришишнинг асосидир.

7.

Касб - хунар лексикасига оид ибораларнинг ишлатилиши ва сузларнинг кулланилиши бизга маьлумки, тилдаги мавжуд сузлар истеьмол доирасига кура хилма хил булади.


Уларнинг асосий кисмини купчилик ахоли бир хил кулласа, базиларини факат муаян касб - хунар эгалари еки маьлум худудда яшайдиган кишиларгина куллайди хололос.
Шунинг учун узбек тили лексикасини истеьмол доирасига асосан икки катламга ажиратиш мумкун.
1. Кулланиш доираси чегараланмаган, умумистебмолдаги лексика.
2. Маьлум доирадагина кулланиладиган, истеьмол доираси чегараланган лексика.
Биз маьлум доирадагина кулланиладиган, истеьмол доираси чегараланган лексика хусусида фикр юритамиз.
Кулланиш жихатдан чегараланган лексика уч хил булади:
1. ишлатилиш доираси чегараланган лексикалар диалектда.

2.Касб - хунар лексикасига ва жаргон- аргонларга хос сузлардир.

3.
Жонли сузлашувда ишлатиладиган вулгаризмлар хам кулланиши чегараланган лугавий бирликлар саналади.

8.

Биз махсус касб - хунар лексикасига тухталмокчимиз.


Касб - хунар лексикаси ижтимоий мехнатнинг у еки бу турига, ишлаб чикариш илм - фан, адабиет - саньат хоказо сохаларга оид нарса - ходиса хамда тушунча номларидир: ДЕГРЕЗ - << козон, омоч тиши ва бошка чуен асбоблар куювчи уста>> , кавшар- << металл буюм детал ва шу кабини бир - бирига улаш учун ишлатиладиган метал котишма>> каби.
Касб - хунар лексикаси професионализимлар деб хам аталиб, асосан муайян сохага оид огзаки ва езма матинларда фаол кулланилади, умум тил доирасида эса улар анча пассив булади.
Бундай катлам лексемаларнинг ишлатилиш доирасидаги чегараланиш ишлатилиш доирасидаги чегараланиш шу билан белгиланади.
Терминнинг маьноси деб езади лугатшунос С. Акобиров,- унинг номидан келиб чикади.
<<Терминус>> - чегара, чек демакдир.
Бинобарин, термин - чекли, чегараланган, аникроги, бир маъноли суз: термин маьлум бир соха ( ёки маьлум бир терминалогик системада) аник бир маьнога эга булган суздир.
Хар бир фан ва касб - хунар уз терминлари ва уз лексикасига эга.
Маьлум касб - хунар, фан терминларининг йигиндиси терминалогия дейилади.
Санъатга оид сузлар: мутриб, муганния,чолгувчи, хофиз,сурид,тачона гижжак,танбур, уд, рубоб, кобуз, чанг, барандоз.
Акобиров С. Тил ва терминалогия Т. 1968.
4- 5 бетлар.

9.
Санъатга оид терминларга А. Навоий даврида нагма сузи хам нагмасан, нагмакаш, нагмапардоз, нагмасарой, нагмасоз каби шакилларда келиб , куйловчи, хонанда, созанда, ашула айтувчи, чалгучи маьноларини беради.


Яна тарона сузи хам куйдаги маъноларда келади.
1. Ашула, оханг, маком.
2. Аруз илмида рубоий вазиннинг номи:
Тарона сурмок - куйлаб укимок: сузламок:
Тарона тушмок, тарона чекмак - ашула айтмок, хониш килмок, куйламок .
Ушбу сузларнинг маьнодошларидан яна бири, суруд булиб бу суз Навоий ижодида : ашула, кушик, куйлаш, мусика, шунингдек, суруд тортмок , куйламок: суруд ясамок - ашула килмок, куйга солмок каби маьно куламини касиб этади.
Бу суз суруд чекмок суруд чикармок шаклида келиб , ашула айтмок, куйламок маьноларини беради.
Бу ибораларнинг куп кисми бугунги кунда хам истеьмолда кенг фойдаланилади.

Абдурахманов Р. Ва бошкалар Навоий ва унинг мусикий олами Т. 2012. Б. 43.

10.

А. Навоийгача узбек ва умуман туркий халкларнинг адабиети Эрон адабиетининг зур таъсири остида яшаган.


Шу пайтгача барча шоирлар, асосан,форс тилида езган,бу хол бузилмас анъанага айланган эди. Узбек тилида езиш айиб саналар, сарой аристократ тузими узбекча асарни кабул килмас эди.Жахоннинг гузал маданият марказларидан бири булган Хиротда, Самарканд ва Бухорода форс тили давлат, узбек тили сахро, кишлок тили,кора халк тили,деб саналар эди. Кенг омма учун маънавий озик булиб, факат халкининг узи томонидан яратилган эртак ва достонлар колган эди,холос.
Шу маьнода буюк Алишер Навоийнинг чекига уз халки тили учун курашишдек жуда улкан ва масулиятли вазифа тушган. Алишер Навоий шундай бир шароитда машхур<< Мухокамат ул лугатайин>> ни езиб, уша вактда<< турк тили>> ,дейилган кадим узбек тилининг анчайин бой ва ранглар экани, форс тилидан устун булса, бордирки хеч хам колишмаслигини исботлади.
А. Навоий форс тили билан узбек тилини солиштираркан узбек адиб ва шоирлари асарлари тахлили билан чекланмади, балки форс ва узбек халклари жонли тилини таккослади.
<< Мухокамат ул - лугатайин>> китобда келтирилган мисоллар бугунги узбек жонли тилида хам амалда. Кискаси, А. Навоий узи намуна булиб, езувчи, шоирларни узбекча езишга чакирди.
11.


<<Мухокамат ул - лугатайин>>. (<< Икки тил мухокамаси>>, 1499)- Алишер Навоийнинг тилшуносликка оид асарларидан бири. Алишер Навоий узбек ва форс тиллари лексикасини киеслаш учун табиат манзаралари, уй- рузгор буюмлари,ов жараенлари, хайвон ва кушларни турлари каби жуда куп сохага оид юзлаб сузларни келтириб, бу сузларнинг мукобаласи форсчада йуклигини, форслар купинча уша узбекча сузларнинг узини ишлатишларини таькидлаб, узбек тилининг бой имкониятларини хар томонлама курсатган. Мана шундай фикрларидан айримлари :
<< Хубларнинг куз ва кошлари орасинки, кабог дерлар, форсийда узвнинг оти йуктур...>>.
Маьлумки кайси тил маънони киска йул билан олса, шу тил ривожланган тил хисобланади.
__
Навоий асарлари асосида тузилган Фазлиллахон, туркча<< Абушка>> , Эронча Мирзамахдинхон, Ризоколихон, Фатх Алимхон каби юзларча лугатлар фикримизга дадил.
Буюк шоир бобомизнинг Самаркандда олган сабоклари,айнан шу даврда унинг<<Сабъатул абхур>> номли араб тили изохли лугатини тузган.
Хуллас, Алишер Навоий тилшуносликнинг бир катор сохалари юзасидан кимматли фикрларини баен килади. Тил ва тафаккур, тилнинг ва тилларнинг пайдо булиши, тилда умумийлик ва хусусийлик каби бир канча тилшуносликнинг умумназарий масалалари юзасидан уз карашларини баен килган чогиштирма тилшуносликка асос солган буюк тилшунос алломадир.
___
Нашри: Навоий Асарлар ( 15 ж.ли).14-ж Т. 1967.
Навоий, Мукаммал асарлар туплами. ( 20 ж.ли).16 ж. Т2000.
Узбекистон миллий энциклопедияси 203 бет 2003й.
Гулстон 2019N 6.14-16бет.
Маънавий хает журнали нишона сони 2013 йил 110 бет.
Узбек тилшунослиги тарихи.
А. Нурмонов 2002.94 бет.
12.

Узбек халкининг севимли бош кийими кийимларидан бири - дуппидир.


Бу бош кийим хар бир вилоят, воха ва водийларда уз номи билан аталади. Дуппининг юздан ортик тури бор.
Биргина Фаргона водийсида ундан ортик дуппи тури бор.
Булардан энг машхури Чуст дуппидир.
Дуппининг пайдо булганига 2,5 минг йилдан ортди.
Дуппи тарихи жуда мураккаб.
Халкда тупрокдан пайдо булганмиз, деган габ бор. Шунинг учун бутун ер шаридан сув кисми<< чикариб>> юборилиб, шарнинг ярими<< олиб колинган>>, яримини инсоннинг бир умрига таккосланиб, бир йил деб олинган ва у турт фаслга, 12 ойига булинган.
Дуппидаги гуллар оддий эмас, балки у 12 ойдир.
Дуппи одогида кора чуяк булиб, бу дузах дегани, унинг уртасида нозик ок чизик бор, бу жаннатга утадиган ПУЛСИРОТ ( Куприги) дир.
Дуппининг гулида ярим ойнинг нусхаси етибди, халкимизнинг ойнинг ун беши коронги, ун беши еруг деган сузи хам дуппида акс этган.
Дуппида коронги кисми акс этмаган, факат ёруг кисми олинган, холос. Ой атрофидаги кашталар юлдузлар хисобланади.
Бу эса аелларимизнинг уз фарзандларига юлдузинг иссик булсин деган максадини гуллар оркали баен килингадир.Хуллас бу бош кийимда мардлик, жасорат,халолик,поклик каби белгилар яширин булиб, дуппини факат сузининг уддасидан чикадиган йигитларгина кийган.
Мана шундай мард йигитлар дуппини кийиб, халол ишлаб бола - чака боккан, умрининг охирида жаннатга кирса, номардлар дузахга тушишини хам билдирган белгилар мавжуд унда.

Турон тарихи 1992 йил. 08, 24 бет илк нашри.


1.

Дуппи енгил бош кийим.


Кадимдан Эрон ва туркий халклар орасида кенг таркалган.
Туркистон халклари орасида ( айникса Узбекистон ва Тожикистон худудида) миллий кийим турига айланган. Бошка халклар дуппиларидан узбек дуппилари узига хос шакли, безаги билан фаркланади. Дуппи уч кисмдан - тепа ( айлана ва турт бурчак шаклида бичилади. Кизак ( Гардуш шаклида) ва жияклар тузилган, республиканинг турли жойларида турлича куринишга эга булади. Дуппи асосан бахмал, сидирга шойи, сатинга ип,ипак,зар иплар билан кашта тикиб тайерланади. Тайерланган жойи ( чуст, Маргилон, Тошкент, Шахрисабз ва Андижон, Самарканд, Бухоро чуст дупписи тук яшил шойи ёки сатиндан 4 кажли килиб тайерланади : тепасини хар каржида калампир нусха ёки бодом шакли кизагининг хар бир каржида 4 тадан мехроб ( ярим доира) шакли кашта билан сидирга коплаб ( ип ёки ипак) ипда тикилади. Шакли куп жихатдан чуст дупписига ухшаш булган маргилон дупписи гуллари ( нисбатан ингичка ва узун калампир шакл) нинг сидирга копланмаслиги билан фаркланади.
Ироки дуппи Шахрисабзда кенг урф булган.
Кейинчалик бошка жойларга таркалиб, хар бир махаллий жойнинг узига хос безак усулида яратила бошланди.
Фаргона водийсида кенг таркалган ироки нусха дуппининг накш мужассамоти ранг - баранг гулли новдалар, улар орасидаги яшил, кук тусли кушча ( булбуллар шаклидан иборат.
Тошкентнинг ироки дупписида замонга атиргуллар тук ва оч кизил ипакларда ( базан<< Раьно>>, << Гули>>, Фаргона тонг отгунча>> ва бошка езувлар кушиб тикилади.
Бухоро зардузларининг зардузи ва зардузи - замин - духи<< Юлдуз>> , << Товус>> ва бошка дуппилари бадиий жихатдан юкори бахоланади.

Узбекистон миллий энциклопедияси 2002 й. З жилд 398 Бет.

2.

Маьлумки, дуппилар шакли, тайерланган материали, безаги, бадиий рамз белгилари, одамларнинг еши, жинси буйича фаркланади.


Турли табиий - географик хусусиятли минтакаларда тикилган дупиллар бир- биридан шу кадар фарк киладики, дупписига караб кишининг каерданлигини осонгина айтиб бериш мумкун.
Чуст дуппилари безагининг каьтийлиги>>, кизагининг баланд булиши билан ажиралиб туради.
Бу дуппилар хозирги вактда умуммиллий бош кийими хисобланиб, уни Узбекистоннинг барча вилояту шахарларида кияверишади.
Маргилон дуппилари Фаргонанинг бутун Гарбий ва Марказий кисмлари учун холос. Улар шаклан турт бурчак, бир оз конуссимон.
Маргилон эркак дупиллари саез, Фаргона водийсининг шарккий кисмида эса чукуррок килиб тикилади.
Чуст дупиллари энг чукур хисобланади.

Фан ва турмуш N 5-6 2007.


3.


БЕЛБОГ, чарси, кийикча - белга богланадиган туртбурчак шаклдаги мато, миллий кийимнинг таркибий кисми. Туркистонда эркаклар кийими ( тун, яхтак ва бошкалар) устидан белга богланади, баьзан икки ва ундан ортик белбог боглаб юриш одати бор.
Гулли, гулсиз матолар ( буз, лас, шойи, атлас ва бошка) дан тайерланиб кашта билан безатилади. Белбог боглаш кадимдан мавжуд булган, кишилар учун зеб, миллий урф - одат тусига айланган.
Ешлар безакли, рангдор белбог, кариялар эса ок матодан тикилган сидирга белбог боглайдилар. Белбог асосий вазифасидан ташкари бошка вазифаларни хам утаган: Орасига майда - чуйда нарсалар солиб богланган: узок сафарларда дастурхон ёки сочик вазифасини утаган, жойномоз вазифасини хам бажарган.

N- Узбекистон миллий энциклопедияси 2000 . 1- жилд 685 Бет.


4.

Узбекистон Вилоятлари буйлаб дала тадкикотлари давомида зардуштийлардан колган,, сидрапуштлик '' удумининг узига хос излари учиратилди.


XX аср бошларида Фаргона водийси эркаклари орасида ок кийим кийиши,белбог боглаш ва салла ураш удуми кенг таркалган эди.
Одатда белбог ва салла ураш болалик ешидан усмирлик ешига утган даврда бажарилган . Белбог дойимо уч марта тугун килиб богланган. Колаверса, халкимиз орасида бошка юртлардан келган мехмонларга никох туйида келиннинг хонадонида куевга тун дуппи кийдириш ва бошга белбог боглаш удуми кенг таркалган.
Бу удумнинг асосида бир томондан мехмонга, куевга булган хурмат, иззат - икром намоен булса бошка томондан уша мехмоннинг халкимиз сафига кабул килинганлиги ёки куевнинг келин оиласига янги аъзо булганлигини англатган.
Бизнингча, халкимиз орасидаги тун кийдириб белбог боглаш удумлари зардуштийларнинг ,, Сидрапуштлик '' маросимининг транcформацияга учираган шакли булса керак.
Зардуштийликнинг мукаддас китоби ,, Авестонинг 2700 йиллигига багишланган Халкаро илмий конференция маърузалар.
Тошкент - Урганч - 2001. ЗЗ- З4 Бет.
5.

Вохада белбог билан боглик бир канча удумлар сакланиб колган. Жумладан турмушга чикаетган кизлар сарпо сифатида куевга уз куллари билан турли накшлар солиб белбог тикишади. Бу каби нозик урф замирида иффат - иболи кизу жувонларимизнинг уз эрига айтмокчи, эзгу дуолари ИНГАН кунгил майли,сирларининг узига хос дил изхори мужассам булган.


Энг кадрли мехмонга, хуш хабар келтирган хабарчига хам белбог хадия этишади.
Туйларда куевнинг оила бошлиги булганлигининг рамзий белгиси сифатида келиннинг тогаси ёки янгаси унинг белига белбогни каттик тугуб куяди. Бойсун, Шеробод тумани узбек кунгиротларида богланган белбог тугуни белнинг бакувватлиги, кучнинг мустахкамлиги рамзи деб каралган ва куев белбогни куев журалар туй охиригача ечиришимаган.
Одатда белбог орасига пул, ширинлик солиб боглашган.
Демак унга бойлик ва севги рамзи сифатида хам каралган.
Шунингдек, мотам маросимларида аеллар хам бел боглаши одат тусига кирган. Баъзан бир неча белбогни устма- уст боглашади. Бунинг рамзий маьноси шуки, бошга тушган айрилик, гамга белни махкам боглаб, сабр килмок зарур.
Белбоглар атлас, парча, шойи,сатин каби матолардан тайерланиб, унга каштадузликнинг узига хос безак чок услублари кулланилади.
Хунарманд - чеварларнинг ижодий тажрибаси ва ижод махсули сифатида белбог кашталари учун хам ранг - баранг, жозибали нафис накшлар яратилган булиб, уз мазмунига кура накш номи баьзан жой номлари ёки кизларнинг исми билан номланади.

6.


Уларнинг " БОДОМЧА,, ,
" ШАХАРИ ", ,,ХУНОБА", ,,КАЙЧИ" , ,, ШОХЧА", " келин - куев,, , ,, БАХОР" , ,, КАЛДИРГОЧ ", ,, Арра" каби куплаб нусхалари янада сайкалланиб, мукаммалиги, кашта чокининг жозибадорлиги билан хар кандай юксак дид сохибининг- да эътиборини тортади.
Йигитларимизнинг белбогни белига боглаш усуллари хам хар бир худудда узига хос куриниши билан бир - биридан ажиралиб туради.Сурхондареда белбогни " белкарс" хам деб атайлилар. Бу хам бежизга эмас, чунки сурхондарелик йигитлар белбогни аввал хавода,,Карс " эткизиб кокиб, сунгра белга махкам боглайдилар.
Бу одат маьлум маьнода эркак, яъни марднинг белини тутиб турувчи белбогнинг сифатли, мустахкам эканлигини билдиради.
Улар белбогни куп катламай, икки томони, яьни авра ва астар томонидаги кашта гулини хиел курсатиб, бурчагини бир - биридан киялатиб боглайдилар.
Бунда белбогнинг унгу чапидаги каштаси кузга бирдай ташланиб туради. Чунки, Сурхондареда белбокка кашта тикишда узига хос чоки усули мавжуд булиб, унда кашта чоки белбог матосининг унг ва чап томонига бир хил килиб тикилади. Йигитлар белбогининг икки тарафини курсатиб боглаши, белбог тиккан чеварнинг санъатини намойиш килишга ишорадир.

7.


Халк усталарининг айтишига кура белбогнинг кандай богланганлиги, уз сохиби тугрисида маьлумот бериб туради.
Масалан, полвонлар ва давлатманд инсонлар белига белбогни бураб боглашса, узига ишонган, гайрат - шижоатли йигитлар белбогни боглашдан олдин карсиллатиб, кокиб, сунгра белини махкам сикиб богланган булса, эгасининг серхаракат, чаккон, жиддий эканлигини билдиради. Аксинча, белдаги белбог буш булса, сохибининг бегам, кенгфетллигидан дарак беради. Белбогининг учини кимтиб, яшириб боглайдиганлар эса огзи махкам, сирини хар кимга айтмайдиган, эхтиеткор инсон дея коралади.
Белбог сохиби богланган белбогининг ранги, матоси, кашта чок усулларига кура унинг кайси максадда, туй- тантана ёки бирор маросим муносабати билан боглаганини билса хам булади. Халк огзида шундай кушиклар бор:
Белбог тикдим ёрга деб, белига боглаб олсин.
Биздан узгани деса,
Калби догланиб колсин.

Сурхон каштадузлари уз ички удумларига кура, куз илгамас бир жойини чала колдиради.


Бунинг маьноси шуки, гуе бу билан чеварнинг иши шу жойда тугалланмаган, хали бардавомлигига ишорадир.

Саодат 2019N2. З2 Бет.


8
Кукон хонлигида маданий хает.

XlX асрда Кукон хонлигида тарихнавислик сезиларди равшда усиб борганлигини курамиз. Олдинлари езилган бир неча тарихий асарлар форс ва араб тиллардан узбек тилига таржима килишди ва Кукон хонлигига оид янги китоблар езилди.
Бу янги асарларнинг узига хос хусусиятлари хам бор эди уларнинг айримлари шеърий ёки кисман шеьрий шеьрий йулда езилди.
Бу эса Куконлик тарихчиларнинг адабиетни яхши билибгина колмай,узлари хам шеьриятда калам тебратканликларини курсатади.
Айримлари эса уз даврининг машхур шоирларидан булган.
Кукон хукумдорларининг катор намоендалари темурийлар анънанасини давом эттириб, узлари хам илм- маърифат билан шугилланиб, бу сохани равнок топтиришга катта саъи - харакат боглаганлар. Айникса бунда Кукон хонларидан Умархон ( 1810-1822) ва Мухаммад Алихон ( 1822-1841) даврлари яккол ажиралиб туради, чунки булар хам шоир булганлар.
Айникса Умархон ва унинг рафикаси.......?, Мухаммад Алихоннинг онаси Нодирабегим машхур булган.
Кукон адабий мухитининг яна бир мухим характерли жихати шундаки, бу даврда узбек шоирлари истеъдоди кенг ривож топди.
Масалан, Дилшод, Зебинисо,Зийнат,Мохзода Бегим,Махзуна,Муштарий,
Нодира ( Мохларойим) , Нозукхоним,Увайсий ( Жахон - отин) ларнинг ижоди айрича ахамиятга моликдур.
Кукон адабий мухитининг самарали таъсири уларок бу саховатли юрт багридан кейинчалик Мовлоно Мукимий, , Зокиржон Фуркат ва бошка етук бадиий суз саньатколари етишиб чикдилар ва уз халкининг эрки, хурлиги ва озодлиги учун хизмат килдилар. Бу хонликларда рассомчилик ва хаттотлик хам уз урнига эгадир. Бу даврининг маданий хаетида дорбозлик, аския, кунгирок театри, масхарабозлик ва айникса бастакорлик хам бир мунча ривожланади ва хаттоки, шарк малакаларида машхур булди.

Турон тарихи 2008 йил 10 Бет.


9.
Феруз XlX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошларидаги узбек адабиетида узига муносиб уринга эга булган адиблардан биридир.
У шоир, мусикашунос, давлат арбоби ва феодал хукумдор эди.
Феруз Мухаммад Рахим 1863 йилда отаси Саид Мухаммадхон вафот этганидан кейин унинг урнига Хива хонлиги тахтига утиради.
Бу вокеага багишлаб Огахий томонидан битилган тарих ва езилган касида алохида ахамият касб этади.
Огахийнинг ушбу касидаси йирик панд - насихат хакидаги асар булиб, мамлакатни бошкаришда Феруз фаолиятида унга берилган йул - йурик хам эди.
Феруз бу вактда эндигина ун туккиз бахорни курган йигит булиб,ун йилча мустакил равишда хонлик килди.
Аммо Русия ипериясининг Хива хонлигини босиб олиши натижасида, колган даврда унинг вассали сифатида давлатни бошкарди.
Феруз ташаббуси билан Хива шахрида тошбосма ташкил этилди.
Унда Феруз фармони билан Алишер Навоийнинг " Чор девон", ,, Хамса" сингари асарлари илк бор чоп этилди.
Феруз таржима килиниши керак булган асарларнинг руйхатини туздириб, турли таржимонларни бу жалб этган. Натижада Феруз даврида ,, Хоразм таржима" мактаби вужудга келди.
Бу давр таржимонлари томонидан узбек тилига угирилган катор тарихий, бадиий, илмий - фалсафий асарлар маданиятимизнинг нодир дурдоналари булиб колди.
Феруз мусикашунос сифатида шоир ва бастакор Пахлавон Ниез Мирзо боши Комилни Хоразм шашмакомини танбурга мослаб нота езишга ундади. Комил " Хоразм танбур нотаси" деб юритиладиган " Танбур чизиги" ни яратди. Комилдан кейин эса бу ишни унинг угли Мирзо Феруз талаби асосида Хоразм шошмакомини етти макомда танбурга мослаб нота езди.
Ферузнинг узи хам бир канча шеьрларга мусика басталаган.
Шоир Комилнинг ташвики билан бутун шашмаком куйларини мукаммал урганган ,, Наво", ,,Сегох" ва " Дугох" макомларига боглаб куйлар яратган эди. Бу куйлар Хоразм мусикачилари орасида машхурдир. Фикримизнинг далили сифатида Ферузнинг 1882 йилдаги махсус " Фармони Олий" ини келтирсак булади.
" Хоразм макомлари хакнинг дахлсиз мулки деб эълон килинсин. ...макомларни камситган,ейинки уни бузиб ижро этган кимсалар каттик жазолансин!" Булардан куриниб тупибдики,халкимиз азалдан мусикани хос саньат тури сифатида улуглаб келган. Шу билан бирга 47 йилу саккиз ойу 20 кун Хоразмда хукумронлик килганлигининг узи хам унинг адолат парвар хукумдор халкпарвар шоир, маьрифатпарвар буюк шахс булганлигидан далолат беради.
___
Мухаммад Рахимхон Соний Феруз
Н. Кобулов, профессор маколаси тенгдошлар ижоди журнали N1. 2012 . 19 Бет.
10.

1913-1914 йилларда Бухорода Амир Ахадхон томонидан Ситораи Мохи- Хоса курилди. У нас уймакорлиги билан безатилди. Айникса ок уй мехмонхона уша даврдаги ганч уймакорлигининг ажойиб намунаси деса булади. Бунда ойна заминида ганч уймакорлиги бажарилган. У узининг нозиклиги, жимжимадор килиб безатилиши билан ажиралиб туради. Мазкур саройниннг безак ишларини Уста Ширин бажарган.


Уйма заминини кузгу ташкил этган ганч уймакорлигининг ойнавандлик турини XlX асрда Бухоролик Уста Ширин Муродов яратган.
У биринчи булиб Бухоро хони Ахадхонинг " Ситораи Мохи-Хоса ёзги саройдаги ,, Ок уй" ( Хонам Сафед) ни безашда ( 1913-1914) йилларда куллаган.
У ердаги замини булган кузгу уйма ганч ажойиб нафис куринишга эга.

1.

Амр Ахадхон вафотидан кейин урнига угли Олимхоннинг подшо булди.


У узига бир неча уйлар, боглар яратди. Олимхон узига сарой курдирмокчи булади.
Усталар танлар экан Уста Ширин Муродовнинг хам номини тилга олади. Уша куни Олимхон хузурига Уста Ширинни чакиртиради ва эрталабгача токчасидаги синган панжараларни тузатишни буюради, акс холда уни жазога тортишини айтади. Уста Ширин кулида факат бир дона ганчкорлик асбоби бор эди.
Уша вазиятда эрталабгача бу панжарани уз холидай килиб тузатади, аввал панжара кисмини уйиб олиб кейин синган жойига улайди. Шундай киладики, уланган жойи билинмайди. Амрир Олимхон Уста Ширинниг ишини куриб, унинг айибимни топа олмайди, аксинча, унга койил колади. Уста Ширинга Ситораи Мохи-Хосани безатишни топширади. Олимхон Уста Ширинга Ситораи Мохи-Хосанинг хомаки нусхасини тузиб келишини буюради. Уста Ширин сарой хеч бир бойнинг уй безагига ухшамаслиги ва ажойиб чикиши учун куп изланади.
Нихоят 2 ой деганда уйнинг ойна заминли ганч уймакорлиги билан безамокчи булган хомаки нусхасини чизиб битиради.
1911 йили Уста Ширин Муродов Олимхонга чизган режасини ва уйманинг хомаки нусхасини олиб келиб курсатади.
Хонга маъкул тушади ва ишни дархол бошлашни буюради.
Уста Ширин узи учта уста ва шогиртлари билан ишни бошлайди.
2.

Накш композицияларини чизиб ахтасини узи килади.


Саройни безашда уста бутун тажриба ва билимини ишга солади. Ганчкорлик санъатининг энг юксак койидаларига амал килган холда бажаради. Нихоят Ситораи Мохи-Хоса Ок уй 1912 йилда бошланиб 1914 йилда битказилади.Амир Олимхон хукумронлиги даврида Бухорода Олимхон мадрасаси курилган.
Ситораи Мохи-Хоса саройини куриш якунланган.
1915- 1917 йилларда хон аркининг карама - каршисидаги БОЛОХОВУЗ масжиди олдига баланд минора курдиради. Бу минора безагини Курбон Юлдашев бажаради.
Амир Олимхоннинг хотиралари Парижда француз тилида (1929)й, кейинчалик Гарбда форс тилида Узбекистонда узбек ва рус тилларида (1991), Тожикистонда тожик тилида ( (1992)й.алохида китоб сифатида чоп килинган.
___
1. Фитрат Амир Олимхоннинг хукумронлик даври Т.1992.

2. Узбекистон миллий энциклопедияси 2003. 509 бет.

3. С Булатов Узбек халк амалий безак саньати. Тошкент,, Мехнат " 1991, 27-28 бет
23-24 Бет.
3.
ГАНЧКОРЛИК.

Узбек халкининг куп асрлик тарихда халк амалий безак саньати турлари бой ва ранг - баранг маданий меросимизнинг энг ажойиб ва оммавий кисмини ташкил этади. Узбек амалий безак саньати турлари шох илдизлари ибтидойи жамиятга бориб такалишининг гувохи буламиз.


Амалий безак саньати турларининг фазилатлари узига хос бадиий, хам амалий вазифаларни бажара олиши уларнинг халк орасида кенг таркалишига сабаб булган.
Узбек амалий безак саньатининг энг ривожланган ГАНЧКОРЛИК, НАККОШЛИК, пичокчилик, заргарлик, каштачилик, зардустлик, гиламчилик, кигизчилик каби турларининг узига хос бажариш техналогиялари, хакикий миллий номлари уларга хос атамалар шу сохаларда ном козонган усталар саньат асарларини кенг таргиб килишдан иборат.
ХИВАЛИК КАДИМИЙ ГАНЧ УЙМАКОР УСТАЛАР ФАКАТ ГАНЧ УЙИШ, НАКШ ЧИЗИШНИ БИЛИБ КОЛМАЙ БАЛКИ УЛАР МУСИКА, ШЕЬРИЯТНИ, ТАРИХИНИ ЯХШИ БИЛГАНЛАР.
УЛАР МУЗИКАДАГИ РИТМ, ОХАНГ, НОЗИКЛИК, ЁРКИНЛИК ВА БОШКАЛАРНИ УЙМА ГАНЧЛАР ОРКАЛИ КУРСАТА БИЛГАНЛАР.
1946 йили Рузимат Машарипов Тошкентаги А. Навоий номли опера ва балет Катта театрининг ганч уймакорлиги безагида катнашади.

1.
БУХОРО ГАНЧ уймакорлиги мактаби. Ганч уймакорлигининг энг ривожланган учоги Бухоро булган.


Бухоро, усталаридан бири академик Установки Ширин Муродов. Тошкентга 1947 йилда галабага багашлаб меьмор Мухамедиши бошчилигида Кураит биноси курилди.
Бу курилишни безашда Уста Ширин Муродов катнашди.
1943 йили Уста Ширин Тошкентдаги Мукимий номли театр биноси безагини бажаришга таклиф этилади. У факат бинони безатишда эмас, балки куришга хам ёрдам беради. Уста Ширин бу театра шарфаларни ва бошкаларни бажаради.
1947 йили Мукимий номли театрни иккинчи марта безашда катнашади. 1946 йили меьмор академик Шусев лойхаси буйича Алишер Навоий ноиидаги опера ва балет театри биносини куришада катнашади.
Тошкентдаги Собир Рахимов номли кино театрининг уйма ганч ишларини Установки Ширин бажаради.
Хозирги Алишер Навоий ноиидаги адабиет музейнинг ганч уймакорлиги адабиет музейнинг ганч уймакорлиги ишларини Уста Ширин Муродов бажарган.
____
С. Булатов халк амалий безак саньати Тошкент,, Мехнат " 1991 йил 14 бет- 18 бет - 26- 28-29 Бет.

2.
НАККОШЛИК.

Урта Осие НАККОШЛИК саньати кадимдан дунега машхур Миллий накшларимиз гоятда бой мазмунга. Оддий кошик,лаган, кутича, сандик, беланчак, чолгу асбоблари, уй- рузгор буюмларидан тортиб турар жой ва жамоат биноларининг девор хамда шифтларига солинган накшлар инсонни хайратга солади.
Накш - арабча тасвир, гул деган маьнони англатади.
Куш хайвон, усмлик, геометрик ва бошка элеменларни маълум тартибда такрорланишидан хосил килинган безакдир.
Ганчкорлик, кандакорлик, каштадузликда, зардузлик, кулолчилик, заргарлик, гилам тукиш, тукимачилик, панжаралар хоказоларда хар - хил йуллар билан накшлар ишланади.
Маданиятнинг ривожланиши натижасида рассомлик ва наккошлик ажиралиб чикди хамда ривожланди.
НАККОШЛИК хар бир давлатнинг узига хос мухитига географик урнига, улканинг устимлик дунесига кура ривож топди. Масалан, арман ва грузинларда узум ва узум барги, шимол халкларида арча ва хар хил хайаонлар, киргиз ва козиокларда мол шохи,тожик ва узбек халкларининг накшларига карасак АНОР, БОДОМ, гуллар калампир ва бошкаларни рамзий накш тарикасида ишлатилганлигини курасиз.
Аноргул - наккошчилигда ,кулолчиликда, мисгарчилик, каштачилик ва шу сингари турларида ишлатиладиган усимликсимон накшдир.
Аноргул накши кадимдан ишлатилиб келинаетган накш тури булиб, купинча фаргона накшларида айникса куп ишлатилади.

З.

Бу накш тури хаетдаги тукчилик ва тукин- сочинлик рамзи ифодаланган.


Анор гул накш композициясида анорни икки хил яъни натуралистик, яъни табиатда кандай булса шундай тасвирлайдилар, гохида стиллаштирилган накш услубида тасвирланади.
Анор тасвирланган бу накшда анорнинг купинча ички кисмини хам курсатиб тасвирлайдилар.
Ноккошлик саньатини ривожлантиришда ажойиб халк устаси Саидмахмуд Норкузиев - талантли наккош, янгилик яратувчи рассомдир.
XVl -XVlll асрлар орасида узаро ички урушлар ва низолар маданиятнинг ривожланишига салбий таьсир этди. Бу эса миллий наккошлик санъатининг ривожланишига хам таьсир этди.
Бухоро, Хива, Кукон хонликлари вужудга келиши билан санъаткорлар бу шахарларга йигила бошлади.
Хивадаги Тош ховли, Кукондаги Худоерхон урдаси Бухородаги Ситораи Мохи-Хоса сингари йирик бинолар ажойиб накшлар билан безатилди.
XX асрнинг урталарида наккошлик санъати янада ривож топди.Деворларга манзарали монументал тасвирларнинг машхур устаси Чингиз Ахмаров Шарк миниатюрасининг энг яхши намуналаридан хамда урта осие халкларининг бадиий меросидан илхомланиб ажойиб деворий расмлар яратди.

С. Булатов.


Узбек халк амалий безак саньати ,,Мехнат" 1991. 142 бет - 150 Бет.

4.


КУЛОЛЧИЛИК.

КУЛОЛЧИЛИК кора лойдан муъжизакор гузаллик яратиш шаркнинг энг кадимий хамда навкирон саньатдир.


Бу кора лой, саховат, халолик, эзгулик тимсолидир.
Тупрок инсонларнинг барча эхтиежини уз зиммасига олган фаровонлик тукинлик, ризк - руз гузалликнинг энг олий куриниши саньатнинг заминидир.
Кулолчилик билан дунедаги барча халклар шугилланади.
Улар узига хос томонлари билан бир - биридан фарк килади.
Узбек кулолчилиги узок тарихга, ажойиб анъаналар, шакл, мазмун, ижодий жараен ва узига хос услубга эга.
Кулолчилик хунари лойдан, пиела,коса, товок, куза, лаган,хурмача, тогора, хум тандир, буюм, уйинчоклар, курилиш материаллари ва бошкалар тайерлайдиган соха булиб у узок тарихга эга. Сопол буюмлари содда булсада унинг куриниши кисмларининг аниклиги, мутаносиблиги сакланиши, накшларнинг бадиий жойлашиши, шакл ва мазмунинг бирлиги,уйгунлиги узбек кулолларини жахонга танитиб келмокда. XlX асрда Урта осиеда Тожик ва Узбек халклари уртасида кулолчилик жуда кенг ривожланиб Гиждивон, Панжикент, Самарканд , Шахрисабз, Тошкент, Риштонда кулолчилик марказлари пайдо булди.
Улар сопол идишдарини сирлаб безатишнинг узига хос услубларини вужудга келтирдилар.
Айникса кулолчиликни татбик этишда Узбекистон ССЖ Халк рассоми, санъатшунослик номзоди Мухиддин Рахимов самарали мехнат килди.

С. Булатов . Узбек халк амалий безак саньати ,,Мехнат" 1991.284, 286 Бет.


5.
КАШТАЧИЛИК.


Узбек миллий КАШТАЧИЛИГИ (каштадузлик) амалий саньатнинг энг кадимий турларидан булиб, у халкининг уз турмушини гузал килиш истаги натижасида юзага келган.Каштачилик саньати нафакат мамлакатимизда, балки чет элларда хам шухрат козонган. Узбек халк усталари куллари билан тикилган кирпеч, сузана, зардевор, гулкурпа, чойшаб кабилар хорижий шунингдек мамлакатимизнинг Фаргона водийсида факат хонадонларда эмас балки музейларда дойимий экспозицияга айланиб колган.
Каштачиликда безак буюмларининг тури жуда куп масалан, сузана, кирпич, чойшаб, ойна халта, чой халта, зиравор,палак, гул курпа, дарпеч,бугжома,парда, белбог такяпуш ( естик устига епиладиган), дуппи, куйлак, даст - румол, хамен ,жойномоз, сумка, нимча, махси - кавуш, халтача ва бошкалар бадиий дид билан безатилган.
Кашта - турли рангдаги ипак, мумина, зар ип билан игна, илмокли бизда хар хил матога машинада гул тикишдир.
Кашта хар хил кийимларга , рузгор буюмларига тикилади.
Каштачиликда маил, кикиз, чарм, картон, зигир, жун, ипак, сунъий иплар, зар иплар, майин сим, хом чармдан тайерланган тасмалар , мунчок маржон, метал пулакча, кимматбахо табиий ва суньий тошлар, шишадан тайерланган мунчоклар ва бошка материаллар ишлатилади.
Каштачиликда узига хос иш куроллари мавжуд булиб, улар игналар, илмокли ва илмоксиз бигизлар, тугнагич , ангишвона, кайчи хамда чамбараклар ишлатилади.
Кулда кашта тикишнинг икки тури мавжуд:
Биринчиси. Матонинг аркок хамда урим ипларини санаб кашта тикиш,
Иккинчиси эса матога гул тасвири контурини чизиб эркин кашта тикиш турлари Узбек каштачилигида йурма, илма, ирок, босиб хомдузи, чамак, чипта хаел, бахя чоклар кенг таркалган.
Бадиий кашталарда турли жойдан турли чоклар ишлатилади.
Чунончи Шахрисабзда йурма, кандахаел, ироки, Тошкентда купрок босма чоки, Бухоро,Нурота, Самарканд йурма чоки билан тикилади.
С. Булатов. Узбек халк амалий безак саньати ,, Мехнат " 1991. 312-323 бетлар. 316 бет. 318 Бет. 6.
Узбек халк амалий саньатни турлари ичида ЗЕБ - ЗИЙНАТ санъати булмиш заргарлик алохида урин эгаллайди.
Мусулмонларда Феруза, марварид, зумрад ва бошка тошли заргарлик буюмлари нихоятда кадирланган.
Чунки улар инсон учун факат безак буюмлари булиб колмай, балки соглик учун, инсон рухияти учун таьсир этган XlX аср ва XX аср. бошларида урта Осие хонликлари уртасида бадиий хунармандчилик ривожланди, шулар катори заргарлик хам тез сурьатлар билан ривожланди.
Купкина шахарларда масалан, Хива, Бухоро, Кукон, Самарканд, Карши, Шахрисабз, Тошкент, Андижон,Ургенч,Нурота, Китоб, Чуст, Асака, Гиждувон, Маргилон, ва бошка жойларда уста заргарлар булиб, улар махсус махалла- махалла булиб яшаганлар.
Шунинг учун заргар ( заргарон) махалла деб юритилган.
Заргарлик буюмлари безакллар аеллар либосининг куп кисмини эгаллайди.
Бош, буйин, пешона, кукрак, бел, бурун, кулок,чакка ва бошка такинчокларнинг бутун бутун бир комплексини ишгол этади.
Буларнинг хаммаси келин - куевлар либосини тулдириб хонадонда туй, байрам ва бошкаларда такилади.
Бази бир зеб - Зийнатлар бир умр такиб юрилади.
Заргарлик буюмлари турли- туман булиб улар узига хос номланади.
Пешонага такиладиганлари тиллакош, болиабру, баргак, куллокка зирак, бошка такдузи, санчок, олтин тумор кукрак безагига мургак, зеби гардон, туморча соч безаклари, соч попук, зулфи тилла,осма безак, гажжак, бурун безаги, арабак, юз безаги холбинни, буйин безаги буйин тумор, боз бонд, бел безаги камар, кул безаги билагузук, бармок безаклари узук ва бошкалар бор.
7.

ТИЛЛА КОШ- заргарликда пешона безак турларидан бири аеллар пешонасига такиладиган безак.


Уни Фаргонада тиллабаргон деб юритилади.
ТИЛЛ КОШ юпка тилла хал юритилган кумуш пластинкалардан ясалади.
Тузилиши жихатидан икки кисмдан иборат булиб жуда чиройли килиб безалади.
Уларни туташган жойида ЛАЬЛ ( ЕКУТ) булиб кейинчилик шакли бироз узгариб кетган.
Унга хаво ранг мунчок ( маржон) хамда хар хил тошлар урнатилади.
Тиллакошнинг пастки кисмларига донача шигилилишлар зирак хамда марваридлар осилган булади.
ЗЕБИГАРДОН халкача садаф, мунчок, маржонларни бир - бирига бириктириб ясалади.
Хуккалар ( медальон) кимматбахо тошлар билан безатилган булади.
Заргарлик иши анча нозик ва мураккаб.
Заргарликда кумуш, тилла, мис, калай, жез ва бошкалар асосий хом аше хисобланади.
С. Булатов. Узбек халк амалий безак саньати ,,Мехнат " 1991 й. 302- ЗОЗ - ЗО5- ЗО6 - 308 бетлар.

8.

ЗАРДУЗЛИК.



ЗАРДУЗЛИК - хунармандчиликнинг кадимий турларидан бири зар ип билан накш ( кашта) тикиш касби. У форсча зар ( тилла) дузи ( тикмок) сузини англатади.
Зардустлик саньати узок тарихга эга.
Зардуштийликнинг ватани Вавильон булиб, Рим империясига карашли булгач, зар, ипак ва жун ип кушиб тикилган.
Ранг -баранг каштачилиги билан бутун дунега машхур булган.
Византияда зардузи кийим - кечакларни факат император аъенлари, асилзодалар кийишган.
Византия билан мунтазам маданият хамда сиесий хамкорлик килиши туфайли зардузлик саньати Эрон подшолиги саройида хам ривож топган.
Эронда зардузлик санъатининг ривожланганлигига XV-XVll асрда ишланган зардузлик намуналари мисол була олади.
Византиядан Кадимги русга хам зардузлик саньати кириб келди.
Хуллас Византия каерга таьсирини утказган булса уша ерда зардузлик ривожланган.
Урта осиеда зардузлик жуда кадимдан ривожланиб келаетган халк амалий саньати турларидан биридир.
Археолог топилмалар ва тарихий манбалардан маълумки, Урта осие халклари орасида кадимдан l -ll асарларда ЗАРБОФ кийимлар, бадиий буюмлар кенг таркалган.
Абдураззок Самаркандий<<Хиндистон сафар>> номаси асарида 1442 йили Шохрух замонида шииолий Хиндистон билан Хирот уртасида турган элчиларнинг совгалари орасида ЗАРБОФ кийимлар булганлигини айтиб утган. 1465 йили<< Ашратхона>> макбараси хакидаги хужжатларда ЗАБОФ кийимлар хакида баен этиб утган.
Хиротда яшаб ижод этган Васфий узининг рисолаларида ЗАРБОФ кийимлар ва зардузлик касби тугрисида баен этган.

9.
XV асрда яшаган Самаркандлик шоир Фитратнинг асосий касби зардузлик булган, у матоларга зардан ажойиб кашталар тиккан.


XlX -XX аср бошларида Бухорода хукумронлик килган мангитларнинг охири сулоласига талукли ЗАРБОФ кийимлар ягона едгорликлари нусхаси хисобланади.
1800-1826йилларда Хайдархон подшо замонасида ишланган зардузи махси (1810 йилда ишланган) сакланиб колган.
1827-1860 йилларда Амир Насриллахондан жуда куп зарбоф кийимлар сакланиб колган. 1895 йилдан 1911 йилгача хуккмронлик килган.
Абдулахадхонга мансуб жуда куп зардузлик кийимлар куп сакланиб, уша давр зардустлик саньати Гуглаб яшаган давр хисобланади.
У матоларга зардузлик устахоналари булиб улар аркда, подшохлик биноларида, олий давлат амалдорларнинг ховлиларида жойлашган булиб, амир хозяина томонидан таьминланиб турилган
1894 йили Амир Абдулахаднинг Карманага бутунлай кучиб утиши сарой устахонаси фаолиятини тухтатди.
1915йили Олимхон даврида Бухорода Кушбеги Мирзо Урган жийнинг уйида подшохлик устахонаси ташкил этилган.
1920йилда амирлик агдарилиб Бухорода совет хокимияти урнатилгач зардузлик санъати хам халк кулига утди.
Зардузлик санъати билан амирлик замонида факат эркаклар шугилланишган, чунки аел кули текса зар хирра тортади деб уларни бу ишга жалб килинмас экан.
Уша даврда талантли рассом Олимжон Мажидов ,талантли зардуз Файзулло Гайбуллаев, Умар Хаетов. Улар янги услубда тикиш, янги шакиллар топиш устида ижодий изланиб турли буюмлар тикишарди. Чунончи миллий кийимлар уй - рузгор буюмлари, совгалар ва махсус буюртмаларни бажаришарди. Миллий кийимлар ичида энг кенг таркалгани зардузи дупиллар булади. ЗАР ДУППИЛАР факат Бухорода тикилади.
Айникса хотин -кизлар паранжи ташлашларидан сунг улар чиройли дуппилар кия бошладилар.
Бухородаги зардуз усталар дуппиларнинг янги ажойиб нусхаларини яратдилар, айникса кизлар,келинчаклар 10
Киядиган екут олмосдек чараклаган<< Гулноз>> , "Бахор,, , " Навруз ", "Дилором", ,,Гулбахор" ,, Дилафруз" , ,, Раъно", ,, Фестиваль ", ,,Куш бодом",ва ,, Бахт" деб номланган дуппилар тикилди.
Зардузлик санъатининг йирик номоендаларидан бири Бухоролик зардуз уста Нуъмон Аминовдир.
У бухоро шахрида 1908 йилда зардузлар оиласида дунега келди, отаси Олимжон Мажидов Бухоро амирлиги устахонасида 12 йил ишланган эди.
Нуьманжон Аминов уз хамкасиблари билан 1947 йили А. Навоий номидаги опера ва балет катта театри учун хажми 7x 27 булган сахна пардаси таерлади. В Столяров бу парданинг эскизини чизди.
Унда узунлиги 2..90 м ли еттита мажнунтол бажарилди. Бу бубртмани бажариш анча кийин булди.
Унда 45 та уста тинимсиз ишлади. Н. Аминовнинг купгина асарлари хар хил музейларда дойимий экспозицияга айланиб колган.
Тошкентдаги халк амалий саньати музейидаги халк амалий саньати музейидаги<< Гури Амир>> тасвири жуда чиройли ва таъсирчан чиккан.
Намоен Самарканднинг 2500 йиллигига багишланган эди.
Узбек халк амалий безак саньати хам саньат хам хунар. У асрлар мобойнида ота - боболаримиз томонидан куз корачигидек асраб - авайлаб келинган халк амалий безак саньати дурдонасидир.
__
С. Булатов. Узбек халк амалий безак саньати,, Мехнат " 1991.

11.

ЖИЯК, зех - энсиз тасма.
Кийимларнинг олдига, ека,енг,чунтак,этак четларига, дуппининг кизагига, каштали безак буюмларига тикилади.
Урта осие, жумладан Узбекистон худудида кенг таркалган.
Бухоро, Самаркандда зех.
Сурхондареда шерози ва бошка номлар билан юритилади.
Тайерлаш усулига кура бир неча турларга булинади.
Кулда тукиладиган содда жияк бир неча киши томонидан тукиладиган рангдор, гул- ли мураккаб жияк, махсус ( дастгох жияк дукон)да тукиладиган жияк.
Мато кашта тикиб тайерланадиган жияк ва бошкалар.
Жияк каштаси анъанавий хандасий, ислимий накшлар ва уларнинг уйгунлигидан иборат булиб, баъзан накш мжассоматига рузгор буюмлари,асбоб ва бошка буюмларининг шакиллари, езувлар киритилади.
Хозир хам жияк тайерлаш ва тикиш кенг таркалган.

Узбекистон миллий энциклопедияси 2002. З жилдли 616 Бет.


1.

МАХСИ.


Махси, масси майин, пишик куй ёки эчки терисидан тайерланадиган пошнасиз, баланд кунжли пойавзал.


Хозир калта кунжли тури хам мавжуд.
Таг чарми яланг кават ва юмшок булгани учун калиш ёки ковуш билан кийиладиган миллий оек кийими.
Махси мусулмон халклари орасида кадимдан кенг таркалган.
Оекни совукдан асрайди.
Болдирни иссик тутади.
Махсига ухшаш оек кийимлари тасвирини Афросиеб деворий расмлари (5-8- асрларга оид) да куриш мумкун.
Махси асосан, 3 кисмда: кунж, бошлик ( бетлик) ва тогчаримдан иборат. Кунж териси калинрок олинади, юпка теридан тикилса,калин, каттик матодан астар тикилади. Терининг хилларига кура, амиркон махси, бедана махси, густпанди махси ( куй терисидан), хиром махси, булгори махси, ( мол терисидан) ва бошка турлари бор. Махси одатда кора тусли булади, лекин Хоразмнинг баъзи районларида аеллар туйга кизил махси кийишган.
Кунжининг юкори кисмига ранг иплар билан майда машина чокларида гул тикиб безатилади.
Амир кон- чарм тури мол ёки куй терисидан ошлаб, пишириб, юзига кора лок суртиб тайерланган майин ялтирок чарм.
285 бет. Узбек миллий энциклопедияси 1 жилд.
__
Узбек миллий энциклопедияси 5 жилд 561 Бет.

2.

Маданий мерос объектлари- моддий - ва номоддий маданий мерос объектларига булинади.


Моддий маданий мерос объектлари деганда тарихий, илмий, бадиий ёки бошка маданий кимматга эга ансамбллар, диккатга созовор жойлар ва едгорликлар тушинилади.
НОМОДДИЙ маданий мерос объектлари, деганда тарихий, илмий, бадиий ёки бошка маданий кимматга эга урф - одатлар, халк ижодиети ( суз,ракс, мусика томоша саньати) халк бадиий хунармандлиги ва амалий саньати билан боглик билимлар, куникмалар, асбоб - анжомлар, артефактлар маданий маконлар тушинилади.
Якинда миллий тукимачилигимизнинг ажойиб тури сифатида атлас, адрас тукиш саньати ЮНЕСКО репрезентатив руйхатидан урин олди.
Узбекистон замини куп асрлик<< ИКАТ>> услубидаги тукувчилик мактаби билан дунега танилган.
<< ИКАТ>> мато тукиш саньати халкимизнинг авлоддан - авлодга мерос булиб келаетган ноеб маданий бойлигидир.
Узбек тукувчилари азалдан ушбу кадимий хунарнинг бадиий ва ишлов бериш услублари буйича мохир уста хисобланиб, гузалликда бетакрор матолар яратиб келадилар.
Атлас, Адрас,бекасам каби матолардан замонавий кийимлар тайерлаш либосининг эстетик талабига жавоб беради.
Буюк ипак йули карвонлари элларни бир бирига боглаб, савдо - сотик билан шугилланишдан ташкари хунармандлик ва урф - одатларни хам ташиган.
Бу карвонлар бизнинг юртиимиздан хам утиб - кайтган.
Диеримиздан гилам тукиш, кулолчилик буюмлари ясаш, пилла етиштириш билан шугилланувчи худудлардан турфа махсулатлар, шойи,ипак ва бошка матоларни олиб кетишган.
Пилла - тилла. Ипак курти тут барги билан озикланиб хосилга айланади.
Халкона таъбир билан айтганда<< беш уйку>> дан сунг махсулот кайта ишлаш жараенига утказилади.
Табиийлиги, майинлиги билан тан олинган ипак махсулоти.

1.
Матосозликнинг шакилланиши тарихи узок утмишга бориб такалади.


<< АБР>> форсча суз булиб булут демакдир. Накш номи сифатида XVll асрга оид адабий маьлумотларда учирайди.
Бир афсонада Абр накш ховузда акс этган булутга, бошкасида эса сувга тукилган егнинг ейилган догига киеслашади.
Яна бир афсонада бир хунарманд йулда кетаетиб, дам олгани сой буйида тухтайди.
Кум - Кук осмон, оппок булутлар хамда камалак жилосининг акси сувда тулкинланиб мавж уради.
Ушбу манзарадан, хосил булган екимли ранглардан хайратга тушган хунарманд дарров мос буеклар тайерлаб, мато худди юзида кургандек гул чизади ва тайер махсулотни хонга олиб боради.
Ранг -баранглиги,бемисл чиройини курган ХОН матони АТЛАС деб номлайди.
Шундан кейин факат хон саройидагиларгина ранг -баранг матодан кийим кия бошлайди, бошкалар эса ок тус атласдан фойдаланишади. Рангли атлас эса ХОН атлас номини олади ва оммалашади.
Маргилонлик тукувчи М.Мирзокировнинг айтишича ХОН атлас Кукон хони Худоерхоннинг буйругига биноан ихтиро этилган ва унинг шарафига ХОН атлас, деб номланган.

2.

ХОНАТЛАС матони тайерлашда иш кетма кетликда бажарилади: Аввало калава холидаги хом ипак галтакка уралади.


Кейин танда ва аркокка ишлатиладиган ипнинг мустахкамлигини ошириш максадида бир нечта ип бирлаштирилиб кушиб эшиш дастигохида пишитилади.
Мато юмшок силик ва ялтирок чикиши учун ипни кайнатиб пиширилади.
Пишган ип сикиб, куритилиб, тукув дастигохига териш учун катта гардишли чархга уралади. Сунг абр бандланади ва накш контури гули чизилади.
Кейин ГУЛАБАРДОРЛИК жараени бошланади.
Тукув дастигохига ип урамлари жойлаштирилади ва шойи мато тукилади. Шойига кадимдан турли - туман усуллар билан безак берилган.
Кадимда ипак ранги ок ёки саргимтир, бундай матодан тикилган кийим хам ок булган.
Абр усулида буяш Фаргона водийси, Бухоро, Самарканд ва бошка бир катор худудларда кадимдан тайерлаб келинган енгил бош румоли - << Калагай>> урф булган вактларда пайдо булган, деган тахминлар бор.

3.
Уша пайтлар румол<< Бандан>> - тугунчали батик усулида буялган.


Сидирга шойи румолнинг айрим жойлари тугун килиниб пахта ипи билан захираланган ва буялган.
Бу жараен ранг турига караб бир неча марта такрорланиб узига хос тасвирлар хосил килган.
Накшлар ейсимон, доира, юлдуз,ромб, йул - йул шакилларда ишланган.
АБР усули мураккаб ва сермехнат булгани боис, факат шойи ва нимшойи газлама тайерлашда кулланилган.
Ип газламанинг факат юкори навларида ишлатилган.
Масалан Нуротада йул - йул накшли ип газламага мураккаб булмаган захира ердамида солинган.
Адрас, бахмал, атлас, шойи газламалари, асосан, Фаргона ва Бухоро усулида тайерланган.
Фаргона усули оддий, ейма накшли булган, Бухорода эса аввал майда кейин йирик аник чегара накшлар солинган.
Накш ранг -баранг чикиши учун танда ипи кетма -кет пахта ип билан захираланади ва буялади.

4.

Кадимий газламалар руян, испарак, анор пусти, тухумак, гулхайри,нил,кирмизи сингари усимликлар буеги билан буялган.


Бундай ранглар офтобда куймайди, сувда ювилмайди.
Табиий буек ердамида рангнинг хар кандай тури ёки тусини хосил килиш мумкин.
Хакикий уйгунлик учмайди.
Атлас урилиш грухига соф ипакдан тукилган газламалар киради.
Масалан турт тепкили атлас, саккиз ва ун икки тепкили хонатлас, нимшойи, якруя сингари. Тепки канча куп булса, абр газлама шунча башанг куринади.
Абрнинг номидан хам билинадики уста накшни яратишда турли буюмлар куринишидан фойдаланган: барги карам, номозшом гул, дарахт, тувак гул, бодом, нок шох, анорча каби.
Хонатлас гули, буяшда ишлатилган ранглар сони, хунармандлар атамаларидан келиб чикиб, турлича аталгган!
,, Саккиз тепки ", ,, Сайкал" , ,,Пахта ой", ,,Кумуш Биби" ,, Яхудий", ,, Келинчак", ,,Кора гулли ", ,,Сарик гулли", шахмат нусха ва хоказо.
Хон атлас ранги ок ва корадан тортиб 14 хилгача булиши мумкин.
XX асрда замонага яраша накш ва ранглар яратилган ,, Победа ", ,, Узбекистон", ,, Кремль ", ,, Спутник", ,, Тунгу егду" , ,,Ипак йули", ,, Индра", ,, Самарканд дарвоза", ,,Узук кузи", ,,Гулнора",, Чархпалак", ,,Томчи ", ,, Фаргона тонг отгунча ", ,, Навруз капалаги", ,, Байналменал" ва хоказо.
Пилладан олинадиган хом ипак пишиклиги буйича уз йугонлигидаги пулатдан мустахкам булиб,гегиеник хусусиятлари билан табиий толалар ичида етакчи хисобланади.

5
ДОИРА.


Доира,чилдирма,чирманда- юмалок шаклдаги узбек ва тожик урма мусика чолгуси.


Унинг асосий кисми ( гардиши) ток занги, сунгги йилларда клён ( заранг), акация ,лулиларда тол дарахтларидан ишланади.
Гардишнинг ташки томонига бузок, той ёки эчкининг ошланган териси копланади.
Ички томонига эса маъдандан ишланган халкачалар осилади ( халка сизлари хам булади.
Гардиш диаметри 400-510 мм ни ташкил этади.
Доирада товуш икки кул бармоклари ёрдамида хосил килинади. Ундан якка ижрода, йирик туркум асарларда хамда турли хил миллий чолгу ансамблларида журнавоз чолгу сифатида фойдаланилади.
Доира кадимий мусика чолгуларидан хисобланади.
Доира ва унга якин урма мусика чолгулари тожик, арман, озор, уйгурларда - дап, дапп, дафф, дэф деб номланади.

Узбек миллий энциклопедияси 3 жилд. ЗЗ9 бет 2002й


Узбек доирачилик мактаби XX асрнинг 20-30 йиллардан янги давр ривожига юз тутганлиги амалиетда узини номоен этган. Бунга мохир уста Уста Олим Комилов асос солган.


Хасос созанда Уста Олим узбек доирачилик саньати мактаби даргаларидан бири булган.
Давр такозоси билан созанда узбек усулларини доирада ижро этишини ривожлантириш хамда уни журнавоз чолгу - дан якка навоз даражасига кутара олган.
Халк мусикасини намойиш этиш ва кутаришда хам, уни жахон халклари мусикаси даражасига олиб чикиш учун хам катта мехнат талаб килинган.
Улар аввало,халк ижодиетидан олинган. Олинган усуллар кайта ишланиб янги куринишда халкка такдим этилган.
Кайта ишланган усулларни Уста Олим Комилов<< Халк терма усуллари>> деб номлаган.
Халк терма усулларининг мураккаб куринишлари, Фаргона водийсида азалдан расм булган<< Чакирик>> маросимлари билан боглик холда юзага келган.
Халк усулларини рамзий маьнода уч кисмга булиш мумкин.
Асл халк хаети билан боглик холда юзага келган ва миллиий кадриятлар билан сугорилган хакикий усуллар: Мумтоз усуллар:
Ижод этилган усуллар.
Асл халк усуллари деб, хар бир халкнинг уз миллий анънаналаридан келиб чиккан холда юзага келган усулларга айтилади. Бизнинг,, ёр - ёр усулимиз, ,, Ногора бает " кабилар.
Мумтоз туркумига кирадиган усуллар мураккаб хамда мукаммал усулларни ташкил этади.

1.

Маком саньатида кулланиладиган усулларнинг барчаси муайян гояларга таянган узининг таркибий жихатидан мукаммал булган усуллар мумтоз усуллар деб юритилади.


Ижод этилган усуллар деб рамзий номланган усуллар халк ижодкорлари томонидан яратилган.
Оддий халк усулларининг турланиши, асосан РАКС саньати билан богликдир.
Созанданинг доира усулларини йигиш, такомиллаштириш ва янги- янги намуналарини топиб, амалиетда куллаши натижасида усулларининг мажмуами бунёдга келган.
Бу усуллар халк ижрочилик амалиетида алохида усуллар сифатида мусика амалиетида кулланиб келинган.
Уста Олим Комилов халк мусика меросида мовжут булган усулларни, мусика меросида чолгу мусикаси, ашула йуллари, ракс усуллари, чакирик усуллари, туй маросим усуллари билан бошка ранг -баранг усулларнинг узига хос ритмик тизимларини таргиб килган.
Натижада Хореография санъатининг миллий йуналиш. эхтиежларини назарга олган холда, давр ракс саньати усуллари юзага келди.
Уста Олим Комилов ракс санъатининг йирик номоендалари Тамарахоним, Мукаррамахоним, Гавхархонимлар билан ижодий хамкорликда ишлаган. Усулларни ракс оркали жонлаштиришда янги образларга мослаб ранг -баранг 47 усул яратган.
Узбек миллий мусика саньати,хусусан, доирачилик саньати Уста Олим Комилов яратган мактаб таъсирида кенг кулоч ейди. Таникли доирачилар Туйчи Инагомов, Рахим Исахужаев, Гофур Азимов, Гофур Солихов, Дадахужа Соттихужаев, Убай Хужаев, Гофур Иногомов, Жалил Мирхоликов.
Гулистон 2021 N3.45 Бет.

2.

БОЛТА Шарипов Уста Олим Комиловнинг шогирдлари, узбек доирачилик саньатига муносиб хисса кушган санъаткорлардир.


Кейинчалик бу авлод сафини янги авлод тулдирди ва доирачилик анъаналарини давом эттирди.
Уста Олим Комиловдан кейин унинг шогирди туйчи Иногомов куплаб доирачи созандаларни етиштирди .
Жумладан,ака - ука Элмурод ва Дилмурод Исломовлар, Рахматилла Самадов, Илхом Икрамов, Аббос Косимов ва бошкалар.
Туйчи Иногомовдан доира усулларини хам эшитиш, хам езиб олишга ( нотага туширишга) мувафак булди.
Узбекистон халк артистлари Кахрамон Дадаев,Талъат Сайфуддинов бу саньат ривожига муносиб хиссса кушди, куплаб шогирдлар тайерлади.
,,Бахор " ракс ансамбли ( 1957-97) да созанда мазкур ансамбль ташкилотчиларидан М. Тургунбоева, И. Окилов, Кундуз Миркаримовалар билан<< Учирашув>> , << Хаваскор>>, << Салом>> каби хореографик композициялар хамда << Пилла>> , << Занг>>,<<Чупон >> , << Фаргонача>> , << Бухороча>>, << Хоразмча>> каби унлаб раксларни сахнага куйиш ва яратишга катта хисса кушган. Айникса узига хос тарзда, бир йула 2-3 доирада якка ижро этган.
<< Узбек доира усуллари>> туркуми, катта артистик махорат билан ижро этган доира уйин ( << Хаваскор>> , << Кугирчок>> каби) лари машхур.

Узбек миллий энциклопедияси.172 бет 3 жилд. 2002 йил.


3

КИРИШ.
Инсон тафаккури ва тасаввури бойиши, унда маьлум билимлар мажмуи шакилланиши ва ривожланишида саньатнинг урни ва ахамияти улкандир.


Бу узок утмиш ва тарихий манбаларда уз аксини топган.
Кишилик Жамиятининг хар бир даври тадкик этилганда саньат ижтимоий- маданий хаетнинг ажралмас кисми сифатида мухим ахамият касб этиб келган.
Маьлумки, саньатнинг турлари куп, бинобарин, уларнинг инсон калбига таъсири хам турли-туман.
Назаримизда, инсон рухиятига кучли таъсир курсатиб, уларда олижаноб хис - туйгулар уйгота оладиган саньат турларидан бири - раксдир.
Хуш ракснинг узи нима?
Ракс аслида арабча суз булиб, Узбек тилининг изохли лугатида изохланишга кура, раккос ( а ) нинг гармоник харакати ва холатлари, пластик ифодавийлиги, юз имо- ишоралари ва бошкалар оркали образ яратишдан иборат саньат тури; турли макомлар билан бажариладиган ритмик харакат.
Ракс санъати энг кадимги саньат турларидан бири булиб, кишиларнинг кундалик турмуш тарзи, орзу- умидлари, уй ва хаеллари билан биргаликда ривожланиб келган.
Умуман олганда, ракс инсон ички оламини номоен этадиган кузгу сифатида маънавий бойлик, номоддий маданий мерос саналади.

1.

Марказий Осие, жумладан Узбекистон худудида топилган коя тош тасвирлари археологик топилмалар бу ерда ракс жуда кадимлигидан гувохлик беради.


Узбек ракс санъатининг кадимийлиги, шакл ва турларининг бойлиги аждодларимиз асосан дехкончилик ва хунармандчилик билан боглик булганидан келиб чиккан. Зардуштийларнинг Мукаддас китоби " Авесто" давридаек ракс саньати шакилланиб, халк ва профессионал ракс - икки йуналишида ривожланишига киришган эди.
Юнон - Бактирия подшолиги даврида ( мил.ав.4-3 асрлар) Турон ракс санъатининг даражаси Юнонистон, Византия, Хиндистон ва Хитой ракслари билан бахслашишга имкон берган.
IV- Vlll асарларга келиб Узбекистоннинг Самарканд ,Бухоро, Шахрисабз ва Тошкент каби шахарлардан ракс усталари Буюк ипак йуллари буйлаб Рум, Миср,Гарб, улкаларигача, Шаркда Хитой, Корея ва хатто Япониягача бориб, уз санъатларини номойиш этганлар.

2.

Бухоро амирлиги, Хива ва Кукон хонликлари вужудга келгач, ракс саньатида хам узига хос услублар майдонга келди. Бу даврда жахолат, мутаассиблик кучайгани сабабли ракс саньатида усмир болалар ва йигитлар еткачилик килган.Раккослар Хоразмда "Углон бола", Бухоро амрлигида " Бачча" деб аталган ва улар ижросидаги ракслар шу номларга кура " Углон бола ракси", " Баччалар ракси" номлари билан юритилган.


Аеллар ракси эса созанда ( Бухоро амирлиги),
Халфа ( Хива хонлиги) ва Яллачи ( Фаргона водийсида) деб юритилган аел санъаткорлардан иборат ичхам тудаларнинг театрлашган дастурларида ривожланиб, ичкариларида уюштириладиган зиефат ва базимларда курсатиб келинган.
Эркакларнинг йигинларида раккосалар хуфиена катнашганлар.
Бу даврларда аел раккосалар факат хон Саройи татбирларида фаол булишган.
20- а.да миллий ракс фаолияти огир ва зиддияти кечди. Айникса, собик совет даврида ракс саньати эркин ривожланмади.
Бухоро, Кукон, Хива каби унлаб шахарларда истикомат килган юзлаб ракс усталари баччалар ва углонлар таькиб ва тазйикка учираб, тахкирланиб, шогирд тайерлай олмай, мактаб тузолмай утдилар.

3.

Мумтоз ракc созанда, халфа ва яллачилар репертуаридагина сакланиб колди, холос.


Шу билан бирга айнан шу даврда узбек халк сахнавий раксини яратиш бошланди.
Бу ишни дастлаб Хамдамхон Хайдаралиев бошлади.
1920 йиллардан Мухиддин Кори - Екубов ташаббуси, Юсуфжон кизик Шакаржонов, Уста Олим Комилов ва уларнинг шогирдлари Тамарахоним давом эттириб, гурух - гурух булиб ижро этиладиган сахнавий ракслар яратилди.
Бунда 1926й.ташкил этилган Узбек давлат концерт - этнографик ансамблнинг ( 1929й.да Узбек давлат мусикали театрига айлантирилган) урни катта булди.
20- а узбек анъанавий раксининг мохир ижрочилари ва хореографлари: Юсуфжон Кизик Шакаржонов, Уста Олим Комилов, Отахужа Саидазимов ( Фаргона водийси).
Шарофат Сатанг Тураева ( Наманган), Михалхоним Хаимова, Бакажон Саъдуллаев, Туфа Пинхасова (Бухоро), Онаш чулок, Хожи Болтаев ( Сурхондаре), Тамарохоним, М. Тургунбоева, Исохор, Вилоят Окиловлар ва бошкалар.
Г. Измайлова, Е. Барановский, Г. Маваева, К Юсупова, Х, Камилова, К Миркаримова замонавий узбек сахна ракслари ижрочилари ва хореографларидир.
Т. Юнусова, О. Соатова, В Романова,Р Низомова, М Эргашева, Д Жаббарова, К Дустмухамедова, К. Муминов, Ю. Исматова 60- 80- йилларнинг таникли раккос (а) лари ва хореографларидир.

4.
Тамарахоним узбек миллий ракс саньатини саньат тури сифатида турли тан олинишига замин яратган булса, унинг суюкли шогирди М. Тургунбоева ракс саньатини сайкаллаб, унда маьно ва мазмун касб этишида тарихий шакилларини тикланишида , шаркона урф одат ва анъаналар давомийлигини саклашда жонбозлик курсатди.


,,Бахор ансамблини ташкил этиб, миллий ракс намуналаримизни жахон сахналарига олиб чикишди.
Уз урнида халкаро тажрибаларни миллий ракс саньатига олиб киришди.
Р. Каримова асрлар давомида катта муаммо булиб келаетган ракс саньати сакланиши масаласини хал этди, бир неча китоблар, кулланмалар езиб ракс саньати мероси ва педагогикасини когозга кучирди. XXасрга келиб миллий ракс саньатлари хам илмий - назарий, хам амалий жихатдан уз асосини топди.

1. Узбекистон давлат саньати ва маданияти институти хабарлари 1/2017.68-69 бет.


2. Узбекистон миллий энциклопедияси 12 жилд 2006 й. 576-577-678 б.

3. Узбекистон миллий энциклопедияси 7 жилд 2004й 277 Бет.

4. Узбекистонда ракс саньати ривожи ва истикболлари:


Ижодий республика илмий - амалий канференцияси материал 2019 й. 174 бет.

5.

МАМЛАКАТИМИЗНИНГ давлат суверентетига эга булиши Узбекистон тарихида янги даврининг бошланишни кайд этди.



Узбекистон Республикасининг биринчи президенти И. А. КАРИМОВ рахнамолигида маданият ва санъат сохасини янада ривожлантиришга каратилган катор тадбирлар ишланди.
Узбекистон Республикаси биринчи президенти И.А.Каримовнинг Узбекистонда миллий ракс ва хореография саньатини ривожлантириш хакида" ги 1997 йил 8 январдаги ПК 1695 фармони алохида ахамиятга моликдур.
Фармонда<< Миллий ракс ва хореография саньатини янада ривожлантириш, узбек ракс саньатини тарихий ананаларини ва услубларини кайта тиклаш авайлаб саклаш ва бойитиш максадида бизнинг миллатимизга хос булган шаркона хусусиятлар, узида юксак маънавиятни мужассамлаштирган раксларни таргиб килиш учун зарур шароит яратиш халкимизнинг юксак маънавияти ва нозик дидига карама- карши булган номаълум харакат ва либосларда номоен буладиган юзакилик ва таклидчиликдан саньатни саклаган холда миллий ракснинг турли йуналишларини ривожлантириш буйича узок муддатга максадли дастурлар тузиш лозим>> лиги таькидлаб утилди.

1.


2.
Мазкур фармонни бажариш юзасидан Вазирлар Махкамасининг уша йили 25 февралда 101- карори чикди.
Шу асосида М. Тургунбоева номидаги ,, Узбек ракс " ижодий бирлашмаси ташкил топди.
Узбекистон Республикаси президенти Ш. М. Мирзиеевнинг 2017 йил 15 февралдаги " маданият ва спорт сохасида бошкарув тузимини янада такомиллаштириш чора - тадбирлари тугрисидаги ПФ- 4956 сонли фармони 4- бандига асосан<< Узбек наво>> эстрада бирлашмаси ва <<Узбек ракс>> миллий ракс бирлашмаси негизида<< Узбек концерт>> давлат муассаси ташкил этилиб, Муассаса таркибида янги булим - ракс ва хореография саньати фаолиятини ривожлантириш ва ташкил этиш булими фаолияти йулга куйилди.
Унинг максад ва вазифалари, келажакда амалга ошириладиган ишлари белгилаб олинди.

Ундан ташкари Узбекистон республикаси президентининг 2018 йил 28 ноябрдаги " Узбекистон республикаси миллий маданиятини янада ривожлантириш Канцепциясини тасдиклаш тугрисида" ги фармонида мамлакатимизда миллий санъатимизнинг барча турлари ва жанрларини ривожлантириш учун комплексли вазифаларни амалга ошириш режалаштирлиган.


Шу билан бирга 2019 йилдан бошлаб, хар икки йилда Мукаррама Тургунбоева номидаги " Миллий ракс ижрочилари" республика курик танловини утказиш белгиланган.

Санъат умуминсоний манфатлар ва интилишларнинг тугридан тугри ифода воситасидир.


Бадиий маданият мураккаб тизимдан иборат булиб, унда санъат турлари мухим урин тутади. Саньатнинг айрим турларига булиниб кетганлиги узок давом этган тарихий тараккиет хосиласи булиб кадимда бадиий фаолият сохаларига турларга булинмаган эди.
Кейинчалик саньатнинг бир неча турлари карор топди.
Санъатни хозир фазоли-вактли куринишларига булиб урганиш таомилга кирган.
1) Фазоли куринишга тасавирий санъат, хайкалтарошлик, амалий саньат ва меьморчилик:
2) Вактли куринишига бадиий адабийет ва мусика.
3) Фазоли - вактли куринишга эса театр, хореография, кино, телевидения, эстрада ва цирк киради.

1.


Санъат турлари хам хар хил куринишларга булинади: улар куз билан куриладиган асарлар булиб томоша санъат турлари деб аталади.
Буларга тасвирий саньат, хайкалтарошлик, меьморчилик, бадиий фото асарлари киради.

2) Театр саньати эса томошали, хам эштиладиган санъат туридир.

3) Саньат турлари хусусий - бадиий бурч - вазифалари билан бирга фойдали - амалий бурч вазифаларни хам бажаради.

А) Меьморчилик, амалий саньат,


Б) Халк хунармандлиги, тадбикий бурч куринишига эга.

2.

Бадиий ижод драматургиянинг турли жанрлари - драма, комедия, хатто адабиетнинг традегия жанри.



Адабий жараенда хар бир жанрнинг уз урни бор.
Бадиий адабиетни урганувчи фан адабиетшунослик деб аталади.
Драматургия театрда жонланиб томошабин нигохида, туйгусида ва тасаввурида яшай бошлайди.
Драматург ёзганларини театр сахналаштириб, ундаги мухим гояни ва тугал вокеани бадиий яхлит шаклда ифодалаб , томошабинни ишонтиради, ишора килади, англатади ва уз ечимини исботлайди.
Драматургия гояни очишга интилган характерларнинг кураши ва туйгуларидир.
Чунки драматург инсон хаетидаги коронгу, нукталарни калбидаги муаммоларни еритишга интилади ва мухим вокеалар билан боглик, хиссий туйгулар хамда жушкин фикрлар сабабини очиб беради.
Драма хаетни харакатда ифодалаб беради муаллиф нутки иштирок этмайди.

М. Умаров Уз. Д. С. М.И. хабарлар 2017.1 сон 41 бет.


Драма хаетни харакатда ифодалаб беради муаллиф нутки иштирок этмайди.

З.


Жадид драматурги Абдурауф Фитрат узининг " Саньатнинг манбаи ( келиб чикиши)" номли маколасида " кино хам театр сингари олтита ажойиб саньат: ракс, мусика, адабиет, рангтасвир, хайкалтарошлик, меьморликдан келиб чиккан: ёки бошкача килиб айтганда: кино - олтита кадимий ажойиб саньатнинг Самараси мевасидир " деб езган эди.
4. ✓

ТЕАТРШУНОСЛИК - театр тарихини ва назариясини урганувчи фан. Мустакил илмий йуналиш сифатида театр санъатининг умумий таракиети билан боглик 20 асрда шакилланган.


Театршунослик дастлаб, асосан драма театрлари фаолияти билан богланган булса, кейинчалик опера ва балет, оперетта, мусикали драма, болалар театри, кугирчок театри, театр таълими, сахна нутки, декорация саньати, театр либоси ва пардози , сахна харакати, хаваскорлик театри сохалари ва йуналишларини уз ичига олади.
___
Киношунослик - кино санъати хакидаги фан, санъатшунослик сохаси: кино санъати назарияси ва амалиетни, тарихи, унинг тараккиет йулларини, шунингдек, актёр ижоди, режессура, кинодраматургия муаммолари, киномусика, операторлик санъати ва бошкаларни урганади ва тадкик этади.
Мусикашунослик - санъатшунослик сохаси,мусика хакидаги фан.
Мусика назарияси, мусика тарихи, мусика фольклористика ( Этномусикашунослик) , мусий танкид ва мусикий журналистика каби асосий хамда бошка фанларга алокадор ( мусикий акустика, мусикий психология, мусикий полеография, мусикий эстетика, мусикий социалогия, мусикий шаркшунослик, мусикий библиография ва нотография ва бошка сохаларни уз ичига олади.
Масалан. Мусикали филъм - кино ва телевидение асари: унда мусика асосий уринни эгаллаб филъмнинг жанри ва драматик куринишини белгилайди.

4.

Сюжет ривожланиши, асар гояси ва кахрамонлари ички дунесини очишга хизмат килади.


Мусикали драма мусика ( вокал ва чолгу) хамда суз санъатига асосланган сахна асари, мусикали театр жанри.
Мусикада асарларнинг хаетдаги урни, ижро этилиши жойи ва шароитига кура, маиший, маросим, базм ва байрам, харбий, мусика, концер, камер мусикаси каби: ижро хусусиятларига караб, вокал ва чолгу мусикаси, шунингдек,якка ансамбль,хор, оркестр мусикаси ва бошка гурухлар ажратилади.
Мазмун ва бадиий мохияти нуктаи назаридан мусикада хам эпик ( масалан, китобхонлик йуллари, достон термалари, баллада ва бошкалар), лирик ( ашула, ария, мадхия, поэма ва бошкалар.) Хамда драматик ( мусикий томоша, мусикали драма,опера ва симфония каби) турларини белгилаш мумкун.
Музейшунослик - музейлар тарихи, уларнинг ижтимоий вазифалари, музей иши назарияси ва методикаси масалаларини урганадиган фан тармоги . Музейшунослик тизимига музей иши назарияси, музей манбашунослиги, музейлар ва музей тадкикотлари фаолиятига доир барча узига хос томонларни урганувчи илмий метолика киради.

5.


МУСАВВИР ( араб - рассом) - турли тасвирлар ишловчи,расм чизувчи ижодкор, тасвирий саньат сохасидаги ижодкор. Санъатшуносликда Урта Осие тасвирий саньатида урта асрларда ижод килган санъаткор ( рассомларга) нисбатан кулланилган.
Узбек ранг тасвири саньатида миллий ракс ифодаси.
Мухаббатни, орзулар ва илхомни ижодкорлар уз хаелоти оркали рамз ёки тимсоллар мисолида тасаввур этганлар ва асарларида ишлатгандар.
Кунгил кечинмаларини тасвир ва ранг ёрдамида шаклга солиш осон иш эмас.
Рассом Чингиз Ахмаров асарларида айнан ана шу туйгулар тасвирининг аник шакли ва рангини топиш мумкин. Унинг асарларида хакикий узбекона халк эртакларидаги маликаи хурликолар, ботир ва зукко шахзодаларни учиратиш мумкун. Атокли узбек рассоми, машхур муйкалам сохиби Чингиз Ахмаров фавкулодда нозик дид, миллий кадриятларни чукур хис киладиган нозик калб эгаси эди. У кадимий миниатюра санъатимиз услубида эзгуликни, инсон хис - туйгуларини ва калб манзараларини самовий хилкат билан уйгунлаштирган холда, фаришта образини яратишни уз олдига максад килиб олади. Бундай нозик ва баркамол образни яратишга прототип излайди ва унга муносиб равишда Кизлархон Дустмухамедовани танлайди. Буюк рассомнинг<< Етти гузал>> деб номлаган бетакрор асарлари туркуми айни ана шу раккосанинг сахнадаги холатлари, ижро лагзалари, ижрочи рухиятининг самовий рухият билан уйгунлашиб кетган сирли, синоатли, муъжизакор лиризимини рангларда ифода этади.
Бу холатни буюк рассом хайратланарли даражада тасвирлайди.
Чингиз Ахмаров 1952 йилда Мукаррама Тургунбоева портретини чизди. Бундан ташкари майиший лавхалар<< Бухороча ракс>> , <<Хоразмча ракс>> 1971 йилда чизилган расмлар. Айникса<< Ракс (1974), <<Фаргонача ракс (1976) каби айнан раккосалар ва уларнинг ички кечинмаларини харакатлари, мимикалари оркали ифода этаетганини махорат билан очиб берган. Рассом рангларни узбекона сузана, дуппи, кашта, палак...лардаги ранглар ритми уйнокилиги, халконалиги умумий куринишидан олади ва айнан бир рангнинг жилвасини бутун композиция рангларига таратади. Чингиз Ахмаров асарларидаги раккосалар либослари шу кадар юкори дид билан ишланганки, ундаги миллий аксессуарлар: туморлар, тилла кош, маржон, мунчок, зебигардон гажак...лар уз урнида кулланилганлиги ва уларни шу кадар мехр ила аник шакли курсатилганлиги асарнинг тула конли булишни таьминлайди.
Узбекистон халк рассоми Баходир Жалолов, Чингиз Ахмаров билан бирга ишлашида ранг -тасвир йуналиши буйича Мукаррама Тургунбоева ва<< Бахор>> ансамблига багишлаб<< ракснинг тугилиши>> асарини ишлади.
Узб.миллий энг. 1 жилд 2000й. 559-560бет.
Гулистон 2020/6. З6 бет.
Республика илмий - амалий анжумани материаллар туплами2012 йил 27 март 58-59-60 бет.
Гулистон 2022 N1.30-31 бет.
6.
Узбекистонда XlX аср ва XX аср бошида мехнат хамда маросимлар билан боглик булган халк профессионал ракс санъати мавжуд булиб, купгина хусусиятлари билан бир - биридан кескин фарк килувчи Фаргона, Бухоро, Хоразм ракс мактаблари карор топди.
Узбек якка ракслари XXасрнинг бошларига келиб замонавий куриниш ола бошлади. Бу энди сахнанинг пайдо булиши ва куядиган талаблар билан боглик эди.
Ракс саньати усталари энди раксларни сахналаштира бошладилар, оммавий ракс композицияларни яратдилар раксларни сахнага куйувчи, унинг мумтоз нусхасини яратувчи саньатколар- хореографлар пайдо булди. Уста Олим Комилов, Юсуфжон кизик Шакаржонов, Отахужа Эшон, улар шогирдлари ва издоши- Тамарохоним халк орасидан чиккан илк хореографлардир.
Узбек ракс саньатининг ривожида Мукаррама Тургунбоеванинг хизмати бикиесдир.
Бу саньаткор халк ва мумтоз раксларни асраб - авайлаш билан бирга, уларни замонавий мазмун ва шакл билан тулдирди.
Унинг сайи харакатининг мантикли давоми сифатида 1957 йилда узбек маданияти ва санъатида учмас из колдирган ,, Бахор" ансамбли тузилди.
Ансамблда Мукаррама Тургунбоева куйган ракслар хакикий санъат нафаси уфириб турадиган, бадиий юксак, бетакрор жилоларга бой асарларидир.
Мукаррама Тургунбоева,, Бахор" ансамблини ракс дастасидан Узбекистонда хизмат курсатган давлат халк ракс ансамбли даражасига етказди.
1.
Мукаррама Тургунбоева хар бир шогирдига алохида эътибор каратар, унинг имкониятидан келиб чикиб, муайян максад сари йуналтира биларди.
Уни нафакат лирик ёки ижродаги айни чогда ватанпарварлик мавзусидаги ракслар хам кизиктирарди , натижада " Пилла", " Пахта" ," Рохат", сингари улмас ракслар яратилди.
Хар бир кизининг характеридан, харакатга мойиллигидан келиб чикиб яккахон раккосалар тайерлашга куп ахамият берган.
1) Узбекистон халк артисти Валентина Ромоновага << Кунгирчок>> ракси.
2) Узбекистонда хизмат курсатган артист Ноила Баширова учун Зебинисо ракси.
3) Узбекистон халк артисти Раьно Низомовага<< Шабодалар>> раксни.
4) Узбекистон халк артисти Тамара Юнусовага<< Помир>> раксни.
5) Узбекистонда хизмат курсатган артист Равшаной Шариповага<< Чупон>> раксини.
6) Узбекистонда хизмат курсатган артист Эркиной Расулхужаевага Шух киз раксини.
7)Муътабар Йулдошева , Флорида Низомиддинова, Дамира Сагировалар маком раксини.
8) Мамура Эргашева<< Нозанин>>
9) Гулчехра Фозилжоновага " Бухоро" раксини.
10) Угилой Мухамедовага<< Шабодалар>> раксларни тайерлаган эди.

2.


Бундан ташкари 80- йиллар сахнасида М. Эргашева, Кизлархон Дустмухамедова, Дилафруз Жаббарова, Малика Ахмедова, Рушана Султанова, Феруза Солихова сингари раккосаларнинг хар бири уз ижро махоратлари билан бир - бирларидан ажиралиб турганлар.
Масалан, Кизлархон Дустмухамедовага ута майин ва нафис харакатлар узбек аелининг хае ва андишага йугирилган маънавий киефасини номоен этса,
Дилафруз Жаббаровадаги тезкор ва чаккон харакатлар шахдам ва кувнок кизларимизнинг киефасини куз олдимизда гавдалантирилган Маъмура Эргашевадаги мусиканинг холатига кириш, ракскинг мазмун - мохиятини юрак - юракдан хис этиб ижро этиш яккол сезилари . Буларнинг хар бирининг узига хос ижро йули, услуби, бир - бирини такрорламайдиган жихатлар бор.
Чунки бу раккосалар турли устозлар мактабини утаганлар.
Дилафруз Жаббарова ва Малика Ахмедова Узбекистон халк артисти Исохор Окилов, Маргарита Окиловалар кулида,
Кизлархон Дустмухамедова Узбекистон халк артисти Розия Каримова кулида тахсил олишган.
Маъмура Эргашева махоратли раккоса Мукаррама Тургунбоеванинг шогирди.
Бу мактабда куплаб узбек мумтоз ва замонавий раккслар яратилган.

З.
Исохор Окилов хореографик композиция, ёркин ракслар муалифидир.


Узбекистон халк артисти Исохор Окилов сахналаштирган ракслар хамон унинг шогирдлари томонидан ижро этиб келинмокда. Исохор Окилов узининг ижодий фаолияти давомида сахналаштирган якка ракслардан куйдагиларни санаб утиш мумкун.
- << Лаган ракси>>- Н. Шерматов.
- << Тонг маликаси>>-К. Дустмухамедова.
- << Дил куйласин>> - Дилафруз Жаббарова.
- << Гулрух>> - Дилафруз Жаббарова.
-<< Узум узувчи киз>> - Л. Окилова.
- << Нозик табассум>> - Светлана Турсунова.
- << Ором>> - Дилором Шерова.
- << Уфори чилаки>> - Клара Юсупова.
- << Ларзон>> - Кундуз Миркаримова.
- << Шодиена>> - М. Окилова.
- <<Уфори каламанди>>- Гулчехра Азимова.
- << Помирча ракс>> - Галия Измайлова.
- <<Духтару нола>>- Т. Юсупова.
<< Санами>> - В. Окилова.
- << Сухайл ва мехри>> - З. Окилова.
- << Эй дилбари жоним>>- М. Ахмедова.

4.
Ракс мусика билан боглик, мусика мазмунини образлар воситасида очиб беради.


Халк раксларида ритм мухим булиб, у мусикада уз ифодасини топади.
Оек, кул, бош, ва тана харакатлари умумий ритимга булинади, бир - бири билан богланади.
Узбек ракслари мазмунини ифодалашда ижрочилар тепки, карсак, зангдан хам фойдаланади.
Айрим ракслар румол, пиела, кадах каби буюм билан ижро этилади, баъзан ижрочи халк чолгу асбоблари ( кайрок, доира, ногора, ва х.к) да узига узи жур булади.
Тарихда ракс санъати бир нечта боскичларни босиб утди ва хар бир даврда узига хос тарзда ижро этилди.
Айникса хар даврда хам дуненинг кай четида булмасин эркаклар ракси олгирлик килиб келди.
Нега-ки эркаклар томонидан ижро этилган ракслар шиддаткор инсонни завкини уйготади эркак раккослар ижросидаги ракслар бамисоли олов,у инсонни тетикликка олга юришга, мудрокликдан уйгонишга ундайди.
Аелларнинг ракси эса купрок назокатли булиб, табиат яратган нозик хилкат сабабли инсонни жонлантиради.
Шунинг учун хам халк эркаклар ва аеллар ижросидаги раксларни берилиб томоша килади.
Узбек эркаклар ракси усталари, хусусан Юсуфжон кизик Шакаржонов, Уста Олим Комилов, Исохор Окилов, Хамдамхон, Учкун Ганиев, Абдугаффор Муминов, Акабар Муминов.
Кодир Муминов, Нарзиддин Шерматов, Эркин Каххоров ижоди бугунги кунда уз ижод намунасини йукотмаган.

5.


Биз таниган ракс усталари орасида энг биринчилардан булиб, Юсуфжон кизик Шакаржонов " Катта уйин" раксини сахналаштиришда хиссаси бекиесдир.
Бу раксни узбек эркаклар ракснинг мохир ижрочиси Хамдамхон яка ижрода 1896 йил Николай подшо хузурида ижро этади. Бу ракснинг харакатлари у даврда мураккаб даражада булмаган кейинчалик эса " катта уйин" ракси М. Тургунбоева томонидан мураккаблаштирилди ва 12 нафар раккоса кизларга сахналаштирди.
Биз билган раккослар орасидан энг биринчилардан булган Юсуфжон кизик Шакаржонов шу билан бир каторда уз даврининг машхур раккосаларидан булган Отахужа раккос биргаликда фаолияти давом этди.
Юсуфжон кизик Шакаржонов узбек эркаклар ракси анъаналарини узмасдан узидан кейинги авлод Уста Олим Комиловга етказди. Уста Олим Комилов уз билимини ракс сирларини истеъдодли раккос Исохор Окиловга мерос килиб колдирди.
Юсуфжон кизик Шакаржонов ва Уста Олим Комиловлар купрок Фаргона раксларини ривожига хисса кушган булса Исохор Окилов Бухоро ракс мактабини ривожлантирли.
Бу эса ракс узбек эркаклар ракс саньатини янада юксалишига сабаб булди.
Узбек эркаклар ракси аньанасини бузмаган холда раккос Учкун Ганиевга узининг ноеб саньат сирларини мерос килиб колдирди.

6.
Раккоснинг дунега танитган машхур ракслари" Чупон" ," Баликчи" ва " Хиндча" , " Уйгурская", " Андижонча" ," Хаваскор" раксларидир.


Учкун Ганиевдан сунг анъанани давом эттирган раккос Агбар Муминовдир.
Айникса ижодкор томонидан сахналаштирилган " йигитлар ракси"тахсинга лойикдир.
Истеъдодли раккослардан бири Андижонлик Абдугаффор Кодиров асли мохир доирачи булиб, уз даврининг машхур созандачиси Ориф Гармон Тошматовдан таълим олган.У доира чалиш билан бир каторда ракс сирларини хам урганди ва бир канча раксларни сахналаштирди.
У сахналаштирган ракслар ичида "Дилхирож" якка ракс тарзида жуда машхур булди.
Мохир устозлар издан шакилланиб борган шогирдлардан бири Шокир Ахмедов Узбек эркаклар раксига кушган энг катта хиссаси " Эркаклар катта ракси" ва "Олов йигитлар раксини сахналаштиргани булди.
Бу анънани давомчиси бегунда янгидан янги раксларни сахналаштириш билан машгул булиб келаетган ижодкор Кодир Муминовдир.
Раккос сифатида" Чупон" , " Андижонча " , " Лаган " , " Хоразмча " , каби раксларни ижро этган.
Кодир Муминов узбек эркаклар раксини аслича саклаб ажойиб раккос Нарзиддин Шерматов узбек эркаклар раксини энг юкори чуккига олиб чиккан раккослардандир. Нарзиддин Шерматов " Лаган", " Дилхирож", " Андижон полкаси", " Чупон " ракси ва "Дашнобод" каби бир катор ноеб ракс дурдоналарини махорат билан ижро этган.
Хозирги кунда Нарзиддин Шерматовни шогирди раккос Эркин Каххоров "Суворийлар" раккос йигитлар ансамблини ташкил этди. Раккос йигитлар ансамбли катта концертларда, давлат татбирларида, халкининг хурматида.

Республика илмий - амалий конференцияси материаллари.


1) Т. 2018. 107- 108-109 бетлар.
2) Республика илмий - амалий конференцияси материаллари.
Т. 2019. 129- 130-131-132 бетлар.
3. Ватанпарвар газета 2022.09. 23.N 38.
Юкорида айтганимиздек, замонавий узбек ракси бой меросга эга.
Узбек миллий ракси асосан гавданинг нафис харакатларининг турли хил уйгунлигида, турлича усулдаги одимлар, йургалаш, турлича усулдаги одимлар, йургалаш, харакатда ва бир жойда туриб гир - гир ( чарх) айланишлар, гавдани бир холатда тутиб туриш, енгил сакраш ва бошка харакатларда ифода этилади.
Тана харакати ва унинг аъзолари холатлари оркали образ яратдиган саньат тури ракс инсоннинг мехнат жараени ва борликдан олган эмоционал тасуротлари билан боглик холда юзага келган.
Хар бир саньат турининг узига хос ва узига мос ифода воситалари булганидек, ракс саньатининг хам уз ифода воситалари булади.
Бу ифода воситалари каторига тана ва унинг аъзоларининг харакат ва холатлари, пластик ифодавийлик ва юз, куз имо - ишоралари, ритм,темп, композиция киради.
Узбек миллий ракс саньат турининг тили хисобланган, шу саньатга оид тушунча, харакат ва жараенларнинг номи булган ва бу соха кишиларининг узаро муомиласида кулланиладиган терминалогияси юзасидан тадкикот узбек тилшунослигида мавжуд эмас еки булса хам уз ифодасини топмаган?
9.

Педагогик тажрибадан маьлумки хар кандай фанни узлаштиришда уша фанга тегишли атамалар - терминларини пухта узлаштириб олиш мухим ахамият касб этади.


Шу жумладан, ракс терминалогиясини узлаштириш машгулотлар самарадорлигини оширувчи асосий омил саналади.
Бирок хозирга кадар куплаб ракс терминларининг изохи яхши очиб берилмаган.
Кайд этиш уринлики,хар бир тил терминалогиясига оид лексик бирликларнинг шакилланиши мазкур тилнинг конун - коидалари ва лексик бирликлари асосида шакиллантирилади.
Бизнинг ушбу битирув малакавий ишимиз мазкур бушликни тулдириш йулидаги изланиш булади деган умиддамиз.

10.



Download 64.85 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling