Kirish I. Mobilizm va fiksizm o'rtasidagi qarama-qarshilik doirasida kontinental siljish nazariyasi

5. Sovet geologiyasida fiksizm va mobilizm, SSSRda plitalar tektonikasi nazariyasi

Sovet geologiyasida plitalar tektonikasini idrok etish Sovet olimlari astenolit gipotezasini bir ovozdan qo'llab-quvvatlaganliklari va chet el geologiyasining empirik tabiati ularning orqasida turgani sababli murakkablashdi. Bundan tashqari, SSSRda mobilizmni umuman, butunlay yo'q qilishga jiddiy urinishlar qilindi. Keling, bu qanday sodir bo'lganini ko'rib chiqaylik.

Asrimizning boshlarida geologiyada mobilistik gipotezalar ustunlik qildi, bu tabiiy ravishda Yerning siqilishi haqidagi o'sha paytdagi hukmron gipotezadan kelib chiqdi. Biroq, bu gipoteza o'z faoliyatini to'xtatdi va nazariy geologlarning asosiy harakatlari geosinklinal nazariyani yanada rivojlantirishga qaratilgan edi. Aksincha, geosinklinal nazariya tabiiy ravishda fiksizm tomon tortiladi. Geosinklinalda yuzaga keladigan asosiy hodisalar - cho'kish, keyin ko'tarilish (inversiya) va magmaning kirib borishi vertikal harakatlar bilan bog'liq. Har birining o'ziga xos murakkab, uzoq, ko'p bosqichli tarixiga ega bo'lgan ko'plab muntazam joylashgan elementlardan tashkil topgan geosinklinal maydon tushunchasi bu elementlarning bir-biriga nisbatan gorizontal harakatsizligini nazarda tutgan. Shuning uchun ham butun dunyoda asr o‘rtalarida geosinklinal nazariyaning empirik qonuniyatlari asosida ishlab chiqilgan fiksistik gipotezalar hukm surdi. Ulardan, yuqorida aytib o'tilganidek, Belousov nomi bilan bog'liq bo'lgan astenolitik gipotezaning sovet versiyasi eng katta muvaffaqiyatga erishdi. 40-60-yillarda sovet geologlarining katta qismi fiksator edi.
Xarakterli jihati shundaki, ushbu ilmiy maktabning asarlari shunchaki fiksistik emas, balki faol, tajovuzkor antimobilistik edi. Masalan, Belousovning "Geotektonikaning asosiy masalalari" universitet darsligi ochiqdan-ochiq polemikdir. U doimiy ravishda mobilizmni rad etishga yana keskin so'zlar bilan qaytadi, er qobig'ining gorizontal yo'nalishda harakatlana olmasligini, barcha geologik hodisalarni tushuntirish uchun faqat vertikal harakatlarning o'zi etarli ekanligini ta'kidlaydi. Ammo toshlar ko'p narsalarni qila olmaydi. Ular gapira olmaydi, ko'paya olmaydi yoki havoda ucha olmaydi. Nega ularning faqat gorizontal harakatlana olmagani bunday ehtirosli mudofaa ob'ekti bo'ldi? Gap shundaki, fiksizmning ilmiy muvaffaqiyatlari doimo tahdid ostida edi. Dushman mobilisti darvoza oldida turardi.