Kirish Iroda haqida umumiy tushuncha Irodaviy harakatlarning sifatlari

Iroda haqida umumiy tushuncha.

Odamdagi barcha psixik jarayonlar uning harakatlari orqali namoyon bo‘ladi. U yoki bu yumushni bajarish bilan bog‘liq harakatlar odamdan gayrat va shijoat talab etadi. Inson gayrat, faol harakatlari tufayli uz vujudi extiyojlarini qondiradi, uz kudrati imqoniyati bilan yashash uchun zarur bo‘lgan noz-ne’matlarni bunyod ztib, o‘zini muxtojlik yukchillik balosidan xalos qiladi. Shunday ekan, insonning sixat, saodati, kanoati, sabri, fazilati, xar-xil butun hayoti harakatlar darajasiga bog‘liqdir. Faol harakatli shaxslar uz maqsadlariga tez yetadilar, ularning barcha orzulari albatta ushalaveradi.

Faollikning teskarisi yalkovlik dangasalik bo‘lib, irodaning bu salbiy sifatlari inson baxti va saodatining ofati xisoblanadi. Sustlik yalkovlik ishyokmaslik odam hayotini xor-zor etadi, uni yashash lauzatidan maxrum qiladi. Inson hayoti davomida ko‘chi yetganicha ishlamogi kerak. Inson bu dunyoning moddiy va ma’naviy lauzatlaridan baxraman bulsin, deb unga mexnat qilish baxti ato etilgan. Sabot va matonat bilan qilingan mexnat odam hayotiga zavk va shavk bagishlaydi. Shunday kiyaib, iroda shaxsning ongli harakatlarida, o‘z-o‘zini tuta bilishida ifodalanadigan, maqsadga erishish yo‘lida uchraydigan jismoniy va ruxiy qiyinchiliklarni yengib chiqishda namoyon bo‘ladigan ixtiyoriy faollikdir. Iroda ob’ektiv yukchilikni, jamiyatdagi, boshqa shaxslar hayotidagi zaruriyatni aks ettirishning aloxida tomonidir. Iroda shaxsning ixtiyoriy faolligi bo‘lib, uning namoyon bo‘lish darajasi ob’ektiv sabablar, hayot tartibi va sharoitlari bilan belgilanadi.

Anglab olingan maqsadni istalgan niyatni amalga oshirishda odam bir qancha tusiklarga va qarama-qarshiliklarga duch keladi. Ana shu tusiklarni yengish uchun ko‘rash shaxsda irodaviy zur berish tugdiradi. Qiyinchiliklarga qarshi ko‘rashishda paydo bo‘ladigan irodaviy zur berish odamga katta kuch baxsh etadi. Odam qiyinchiliklarga bardosh berish jarayonida xama vat xam yuzaga chikmaydigan kuch-kuvvatni safarbar etadi. Odamning irodaliligi turli situatsiyalarada turlicha namoyon bo‘ladi. Irodaviy harakatlarning sifatlari ikkiga bo‘linadi:

Irodaviy harakatlarga xos ijobiy sifatlar.

Irodaviy xarakaglarga xos salbriy sifatlar.

Ijobiy irodaviy sifatlar o‘z-o‘zini tuta bilish, dadillik qat’iyat, chidam, tokat, mustaqillik kabilardan iboratdir.

O‘z-o‘zini tuta bilish shaxsning uz burchini utashini, maqsadini ruyobga chiqarishda uchraydigan qiyinchilik va qarshiliklarni mardonovor yengipshda ko‘rinada. Ko‘rsatilgan jasorat yuksak irodalilikning namunasidir. "Oltin zanglamas" (Shuxrat) romanining Sodikning jasorati xam taksinga loyikdir. U og‘ir axvolda yotishiga, dalaning sovuk va izgirinli shamoliga, masofaning uzoq bo‘lishiga qaramay, binoni xavfsizlantirish chorasini amalga oshiradi, necha yuzlab soldatlarimizning sog-omon kelishini ta’minlaydi. Uz burchini utash yo‘lida barcha qiyinchiliklarga bardosh beradi. Mashina bormasa bormasin, baribir boraman!" - dedi Sodik gazabdan kuzlari chaknab. Bu asabiylikdan boshi zirkirab ketdi, qo‘llari bilan ikki chakkasini changalladi. Dadillik, botirlik, jasurlik, dovyuraqlik mardlik, kaxramonlik kabi sifatlarni xam ifodalaydi. Bu sifatlarni xar biri uz moxiyatiga egadir. Dadillik shunday sifatki, bu sifatga ega bo‘lgan odam oldinda xavf-xatar borligini bila turib unga tomon boraveradi.

Dadillik o‘zini tuta bilish bilan maxkam bog‘liqdir. Inson avval harakat kalishi uchun avvalo o‘zini tuta bilishi kerak.

Jasur shaxslarda burch xissi erkaqlik qilishga yo‘l qo‘ymaydi. Ular zarba ostida qolganlarida yoki muzaffaqlyatsizlikka uchragan paytlarida bu sifat ularga mazza bagishlaydi.

Dovyuraqlik odamning xavf-xatarli ishga tomon borishiga yoradm beradi, uni mardlik ko‘rsatishiga otlantiradi. Dovyurak odam xavfli vaziyatda ko‘rashni bilmaydigan- kishigina emas, balki unda qo‘rquv paydo bo‘lsa xam,, zarur deb bilgan ishni qila oluvchi odamdir.

Odam o‘zining faoliyatlari davomida tashqi muhitdgi narsa va hodisalarni bilibgina qolmay, balki aktiv harakat qilib, bu narsa va hodisalarni o‘zgartiradi. Odam har doim ma’lum harakat qilmasdan tura olmaydi. Ana shu jihatdan olganda odamning barcha harakatlarini ikki turkumga bo‘lish mumkin. Ulardan birinchisi ixtiyorsiz harakatlar bo‘lsa, ikkinchisi ixtiyoriy harakatlar. Odamning ixtiyorsiz harakatlari qat’iy bir maqsadsiz, ko‘pincha impulsiv tarzda, ya’ni reflektor tarzda yuzaga keladi. Masalan, yo‘talish, chuchko‘rish, ko‘z qovog‘ining ochib-yumilishi va shu kabilar. Bunday harakatlarni odam oldindan o‘ylab rejalashtirmaydi. Ixtiyorsiz harakatlar har qanday sharoitda yuz berishi mumkin. Ixtiyorsiz harakatlar ba’zan odamning aqliy faoliyatlari bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Chunonchi, ixtiyorsiz idrok, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyorsiz esda olib qolish, ixtiyorsiz esga tushirish holatlari ham bo‘lmaydi.

Ixtiyorsiz harakatlar iroda bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlardir. Ixtiyoriy harakatlar iroda bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlardir. Ixtiyoriy harakatlar oldin belgilangan maqsad asosida, to‘la ongli ravishda amalga oshiriladigan harakatlardir.

Iroda deganda biz, oldindan belgilangan qat’iy bir maqsad asosida amalga oshiriladigan va ayrim qiyinchiliklarni, to‘sqinliklvrni yengish bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarni tushunamiz.

Irodaviy, ya’ni ixtiyoriy harakatlar odamga rasmiy yo‘l bilan tug‘ma ravishda beriladigan harakatlar emas. Irodaviy harakatlar har doim ma’lum sabablar asosida vujudga keladilar. Irodaviy, ya’ni ixtiyoriy harakatlarning nerv-fiziologik asosida bosh miya katta yarim sharlari po‘stining shartli reflekslar hosil qilishdan iborat bo‘lgan murakkab faoliyati yotadi. Irodaviy harakatlar har doim to‘la ongli harakatlar bo‘lgani uchun bosh miya po‘stida yuzaga keladigan optimal qo‘zg‘alish manbalari bilan ham bog‘liq bo‘ladi. Bundan tashqari, irodaviy harakatlar ongli harakatlar sifatida ikkinchi signallar sistemasining faoliyati bilan bog‘liqdir.

Irodaviy, ixtiyoriy harakatlarni amalga oshirishda nerv sistemasining umumiy sog‘lom holati ham juda katta ahamiyatga egadir.

Irodaviy harakatlarning asosiy momentlari.

Irodaviy harakatlar ilgaridan belgilangan qat’iy maqsad asosida amalga oshirilar ekan, demak, har qanday irodaviy harakatlar ma’lum bir maqsadni qo‘yishdan, ya’ni maqsadni belgilashdan boshlanadi. Maqsd aniqlanib, shu maqsadga erishtiruvchi yo‘l-yo‘riqlar belgilangandan so‘ng odam ma’lum qarorga keladi. Irodaning kuchliligi, mustahkamligi qabul qilingan qarorni ijro etishda ko‘rinadi.

Irodaviy harakatlarning qonuniyatyaari qo‘yvdagilaradn iborat:

a) iroda kuchnining namoyon bo‘lishi maqsadning aniqligiga bog‘liq;

b) xar qanday irodaviy kuch va sababga asoslanadi;

i) maqsadni amalga oshirish jarayonidagi ongli harakatlar ta’sirvda iroda o‘sadi;

g) irodaviy sifatlar xoxash va istakka bog‘liqdir;

a) shaxs mexzatining, faoliyatining takrorlanishi va rag‘batlantirilishi undagi irodaviy faoliyatni yanda oshiradi.

Shuvday qilib, yuqoridagi fikrlarning umumiy xulosasi sifatida irodaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: kishining aniq maqsadni bajarishga qarqtilgan ongli harakatlarining kuchli ifodasi iroda deb aytiladi.

Demak, irodaning kuchliligi qabul qilingan qarorni qat’iyatlik bilan amalga oshirishda namoyon bo‘ladi. Irodaviy harakatlarning odamdan zo‘r kuch talab qiladigan tomoni shundaki, biror maqsadni belgilashda, shu maqsadni amalga oshirish yo‘l-yo‘riqlarini aniqlashda va qarorga kelish hamda qarorni ijro etishda motivlar ko‘rashi paydo bo‘ladi. Motiv-kishini harakatga undovchi kuch degan ma’noni bildiradi. Irodasi kuchli odamlar motivlar ko‘rashini qat’iyatlik bilan tez hal qiladi, aksincha, irodasi bo‘sh odamlar motivlar ko‘rashini cho‘zib yuboradi yoki mustaqil ravishda hal qila olmaydi.

Irodaviy harakatlarni amalga oshirishda odam yo‘liqadigan qarshiliklar har xil bo‘ladi. Masalan, ichki qarshiliklar va tashqi qarshiliklar. Ichki qarshiliklar odamning o‘ziga xos bo‘lgan, uning ichki dunyosiga xos bo‘lgan qarshiliklardir. Chunonchi, har kuni ertalab azonda soat 7 da turib, yuvinib, choy ichib, o‘qishga kechikmay yetib kelish kerak. Ayrim irodasi bo‘sh odamlar ana shuni uddasidan chiqa olmaydi.

Irodaviy harakatlarni amalga oshirishda uchraydigan tashqi qarshiliklar odamning o‘zi bilan emas, balki shu harakatni amalga oshirishdagi vaziyatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalan, fermerlarimiz ob-havoning noqulay kelishiga qaramay, ya’ni jala, sel vasuv toshqinliklarini yengib, paxtadan yuqori hosil yetkazmoqdalar.

Odamning irodasi bir qancha sifatlarga egadir. Masalan, irodaning ijobiy sifatlari-qat’iyatlik, dadillik, mustaqillik va o‘zini tuta bilish kabilardan iborat. Irodaning salbiy sifatlari esa-qat’iyatsizlik, ikqilanishlik, mustaqilsizlik, o‘zini tuta olmaslik kabilardan iboratdir.

Irodaning ana shu sifatlari amalga tug‘ma ravishda berilmaydi. Irodaning barcha sifatlari bolalarga uzoq vaqt davomida sistemali tarzda beriladigan ta’lim va tarbiyaning natijasidai. Shuning uchun odam har doim o‘zining imqoniyatlarini hisobga olgan holda biror maqsad belgilashi va boshlagan ishini oxirigacha yetkazishi kerak.

Odamda irodaviy sifatlarni tarkib toptirishda u mansub bo‘lgan jamoaning katta roli bor. Shaxs o‘zining maxkam bog‘langan deb his qiladigan jamoada o‘zi uchun ibratli xatti-harakatlari namunalarini kiradi. har qanday uyushgan jamoa o‘z a’zolari oldiga o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarini bajarish, o‘rtoqlari va do‘stlariga nisbatan mexribonlik, g‘amxo‘rlik qilish, o‘z jamoasiga dog‘ tushirmaslikka intilish talablarini qo‘yadi. Bularning hammasi jamoa a’zosini shunday vaziyatga soladiki, u o‘zgalarning ta’siriga berilmaslik uchun qarorga kelishga, o‘zini mustaqil ko‘rsatishga, o‘zini tuta bilishga harakat qiladi.

Shaxs shu tarzda o‘z jamoasining topshiriqlarini, talablarini bajarishga va bu hol o‘z hayotida unda mustaqillik prinsipiallik, tashabbuskorlik kabi ijobiy sifatlarning barqaror tarkib topishiga olib keladi.