Kirish. Mavzuning dolzarbligi

Tijorat banklarining bozor munosabatlarinnig turli subyektlari bilan aloqasi
Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bog`liq bo`lib, u pul mablag`larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o`tkazish bilan bog`liq bo`lgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. Banklar bilan bir qatorda pul mablag`lari harakatini boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari, investitsion fondlar, sug`urta kompaniyalari ham amalga oshiradilar. Biroq, bankning moliyaviy risklarning subyekti sifatida yuqorida keltirilgan boshqa subyektlar faoliyatidan farq qiladigan ikkita o`ziga xos xususiyati mavjud:
birinchidan, banklar faqat ular uchun xos bo`lgan qarz majburiyatlarini (depozitlar, omonat sertifikatlari va boshqalar) chiqaradilar va bu yo`l bilan yig`ilgan mablag`larni boshqa subyektlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog`ozlar va qarz majburiyatlariga joylashtiradilar. Bankning bu xususiyati moliyaviy broker va dillerlar faoliyatidan farq qiladi, chunki ular moliya bozorida o`z qarz majburiyatlarini chiqarmasdan faoliyat ko`rsatadilar;
ikkinchidan, banklar jismoniy va yuridik shaxslar oldida mijozlarning pul mablag`larini hisobvaraqlariga qo`yish va jamg`arma o`tkazish, depozit sertifikatlarini chiqarish va boshqalar orqali qat`iy belgilangan qarz majburiyatlarini oladilar. Qat`iy belgilangan qarz majburiyatlar bilan faoliyat ko`rsatish banklar uchun riskli hisoblanadi, chunki banklar o`z kreditorlari oldida olgan majburiyatlarini to`liq bajarishlari lozim. Investitsion fondlar esa o`z aktivlari va passivlarining qiymati o`zgarishi bilan bog`liq risklarni o`z aksiyadorlari zimmasiga yuklaydilar.
O`zbekiston Respublikasida tijorat banklarini tashkil etish va ularning faoliyatini olib borish "Banklar va bank faoliyati to`g`risida"gi qonunga asoslanadi. Yuqorida qayd etilgan qonunga asosan O`zbekiston Respublikasida banklar universal faoliyatni amalga oshiradilar. Aniqroq qilib aytadigan bo`lsak, turli xilda kreditlar berish, qimmatli qog`ozlar va xorijiy valyuta oldi - sotdisi bilan shug`ullanish, bo`sh turgan pul mablag`larni jalb etish, hisob - kitoblarni amalga oshirish, kafolat va garantiyalar berish va hokazolar tijorat bankining asosiy faoliyat turlaridan hisoblanadi.
O`zbekiston Respublikasida xorijiy banklar va har qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko`rsatishi mumkin. O`zbekiston Respublikasida faoliyat ko`rsatayotgan tijorat banklari va ularning mulkchilik shakli to`g`risidagi ma`lumotlar 1 - ilovada keltirilgan bo`lib, ular turli mulkchilikka asoslangandir.
Odatda O`zbekistonda banklar aksionerlik jamiyat ko`rinishida tashkil etiladi. Aksionerlar bankning ustav fondiga qo`shgan hissalariga qarab bankning majburiyatlariga javobgardirlar. Aksionerlar bank faoliyatini boshlang`ich bosqichida bankdan bank ta`sis qilingandagi qo`shgan hissalarini qaytarilishini talab qilish huquqiga ega emaslar (ba`zi hollar mustasno). Bu holat bank barqarorligini, ishonchliligini tartibga solishda yordam beradi.
Bankning ustav fondini shakllantirish uchun davlat organlarining mablag`lari, jamoa birlashmalar va fondlarining mablag`lari, garov va kreditga olingan mablag`lardan foydalanish mumkin emas.
Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga o`xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi hisoblanadi. Bu yig`ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va aksiyador korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi ko`rib chiqishga qo`yilgan masalalar bo`yicha qaror qabul qilish uchun aksiyadorlarning kamida 3 4 qismi ishtirok qilishi lozim.
Bankning boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qo`shimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qilish mas`uliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi a`zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat banknig nizomi bilan belgilanadi.
Bank kengashi bank faoliyatining asosiy yo`nalishini, kredit siyosati va bankning boshqa rejalarini ko`rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash, shu`balarni ochish yoki yopish masalalarini ko`rib chiqish kabi masalalar bilan shug`ullanadi.
Bank boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi va direktorlar kengashi oldida javobgardir. Bank boshqaruvi boshqaruv raisi, rais o`rinbosari va boshqa xodimlardan tarkib topgan. U o`z faoliyatini Nizom va yo`riqlarga asoslangan holda amalga oshiradi.
Aksionerlarning umumiy yig`ilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi (3 - 4 ilovalar va 2 - chizma).
Bank kengashi omonatchilar va aksiyadorlarni himoya qilish maqsadida bank faoliyatini, shu jumladan, kreditlash va mablag`larni investitsiyalashning to`g`riligini nazorat qilish:

• 
  bank rahbarlarini ishga tayinlash va ishdan bo`shatish;
  
• 
  bank kapitalining bir tekis o`sib borishini ta`minlab turish;
  
• 
  bank siyosatini ishlab chiqish;
  
• 
  qonun hujjatlariga rioya qilishni ta`minlash va boshqa vazifalarni amalga oshiradi.
  

Bank kengashi a`zolari kamida besh kishidan iborat bo`lishi lozim. Aksiyadorlardan tashqari bank sohasi olimlari va mutaxassislari ham bank kengashi a`zosi bo`lishlari mumkin.
Bankga operativ raxbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank Kengashi va aksiyadorlar umumiy yig`ilishi oldida hisobdordirlar.
Tijorat banklarning tashkiliy tuzilishini Respublika aksiyadorlik tijorat banki misolida quyidagi chizmada ko`rish mumkin.