Kirish o’zbekistonda Хizmаt ko'rsаtish fаоliyаti mаzmuni vа mоhiyаti

2. O’zbekistonda Хizmаtlar sohasini rivojlantirishning xorij tajribasi
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida ro’y berayotgan tub o’zgarishlar xizmat ko’rsatish va servis tushunchasiga ham nazariy ham amaliy jihatdan yangicha yondashuvni taqozo qilmoqda. XX asrning oxiridan boshlab chet el iqtisodchilari o‘zlarining ishlanmalarida xizmat ko’rsatish faoliyati samaradorligi ko’rsatkichlarini ilmiy jihatdan tadqiq qilishga ommaviy shaklda e‘tibor qarata boshladilar. Shunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab xizmat ko’rsatish sohasining rivojlanib borishi insonlar moddiy farovonligi va turmush sifati darajasini oshishiga olib keldi. Ma‘lumki, XIX asrning oxirlarida E.Engel tomonidan aholi daromadini o’sishi bilan iste‘mol tarkibini o’zgarishini statistik jihatdan bog’liqligi asoslangan edi. E.Engelning qoidasiga ko’ra, aholining turmush sharoiti va daromadlari darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, iste‘molchi sarfining katta qismini yuqori sifatli tovarlar va xizmatlarga sarflaydi. Ya‘ni, bitta gap bilan aytganda, aholining daromadlari qanchalik yuqori bo’lsa, ular oilaviy byudjetining kam qismini oziq-ovqat mahsulotlariga, ko’p qismini esa servis xizmatlariga sarflashadi. Rivojlangan mamlakatlarda oilaviy byudjetning 18-20%i oziq-ovqat mahsulotlarining iste‘moliga, 35-40%i esa xizmatlarga sarflanadi. Xususan, turli xil tovar va xizmatlarga to’lov qobiliyatini daromadga nisbatan egiluvchanlik koeffitsenti va boshqa yo’nalishdagi tadqiqotlar buning yaqqol isboti bo‘ladi. Masalan, V.Fyuks xizmat ko’rsatish sohasini kengaytirish sabablaridan biri sifatida sanoat va qishloq xo’jaligiga nisbatan xizmat ko’rsatish sohasida unumdorlikni past darajada o’sishi deb hisoblaydi. V.Fyuks tomonidan, sanoat, qishloq xujaligi va xizmat ko’rsatish sohasida ish bilan bandlik taqsimoti aholi jon boshiga to’g’ri keladigan real yalpi ichki mahsulot bilan chambarchas bog’liq degan fikri o’z tasdig’ini topmoqda. Uning ta‘kidlashicha, agarda qishloq xo’jaligi hissasi daromadlarga talab elastikligi farqi bilan tushuntirilsa, xizmat ko’rsatish sohasidagi o’zgarishlar uchinchi sektor (xizmat ko’rsatish)ni birinchi (qishloq xo’jaligi) va ikkinchi (sanoat) sektorga nisbatan past unumdorlik darajasi bilan ifodalanadi. Bu haqida sanoatda yalpi omilli unumdorlik o’sishi va xizmat ko’rsatish sektorini rivojlanishi o’rtasidagi yuqori korrelatsiya koefitsenti mavjudligidan dalolat beradi. Xorijiy iqtisodiy adabiyotlarda milliy xo’jaliklarning alohida tarmoqlarida unumdorlik (samaradorlik) darajasidagi farq XX asrning 70 yillaridan tadqiqot predmeti bo’la boshlagan. O’sha davrdayoq kapital sig’imining yuqoriligi bilan ajralib turadigan (sanoat va qurilish xo’jaligi) iqtisodiyot sektorlariga nisbatan jonli mehnati ko’p bo’lgan tarmoqlarda (xizmat ko’rsatish) unumdorlik yuqoriligi tan olingan. Bu haqida V.Baumol, S.Blekmen va E.Volflor o’z tatqiqotlarida to‘xtalib o’tishgan. Quyidagi jadvalda 1995-2015 yillarda rivojlangan mamlakatlarda xususiy unumdorlik ko’rsatkichlaridan birining o’sish sur‘ati statistikasi keltirilgan. Tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki, bugungi kunda axborot texnologiyalari moddiy ne‘matlar ishlab chiqaradigan tarmoqlarda samaradorlikni oshishiga olib kelishini hech bir iqtisodchi inkor qilmaydi, ammo uning iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga ta‘siri masalalari ochiq qolmoqda. Bunga bog’liq holda, sanoatga nisbatan xizmat ko’rsatish sohasida ish bilan bandlikni yuqori ekanligini ko’pchilik xorij iqtisodchilari xizmat ko’rsatish sohasida samaradorlikni industrial tarmoqlarga nisbatan pastligi bilan ifodalaydilar. 1987 yilda R.Solou tomonidan ishlab chiqilgan ―Unumdorlik paradoksi‖33 ga ko’ra kompyuter texnologiyalari uchun qilingan investitsiya hajmining o’sib borishi, unga mos holda xizmat ko’rsatish sohasida unumdorlikni oshishiga olib kelmagan. Xizmatlarning turli-tumanligi va xilma-xilligi Dj.Zingelman 34 tomonidan e‘tirof etilgan va u xizmatlarni ishlab chiqarish, iste‘mol, ijtimoiy va taqsimot xizmatlariga tasniflagan Dj.Zingelman tomonidan tasniflagan xizmat turlarining har biri turi, o’z navbatida, o’zining murakkab tasnifiga ega. Misol uchun, banklarning, tibbiyotning, maishiy xizmatning bir necha yuz turlari mavjud. Shuning uchun ham bir xizmat doirasida bir necha farqlanuvchi belgilari bo’lishi mumkin. Xususan, tibbiyot xizmati bir vaqtning o’zida yuqori malakadagi kasbiy tayyorgarlikni talab qiluvchi kapital intensiv ko’rinishdagi (misol uchun kompyuter diagnostikasi va turli apparatlar bilan davolash) va yuqori mehnat talab qilmaydigan mehnat intensiv (misol uchun, jarrohlik aralashuvi, tashxis qo’yish) ko’rinishidagi xizmatlarni o’z ichiga qamrab oladi. Servis faoliyatini samaradorlik ko’rsatkichini pastligining yana bir sababi sifatida moddiy ishlab chiqarish sohasiga nisbatan xizmat sohasida band bo’lgan xodimlar mehnat haqining pastligidir. Ammo xizmatlarning ba‘zi turlarini ko’rsatuvchi xodimlar mehnat haqi, moddiy ishlab chiqarish xodimlariga nisbatan ancha yuqori (misol uchun, injenering, konsalting, moliya, sug’urta va hokazolar). 1990-2005 yillar mobaynida AQSh xizmat sohasi xodimlarining mehnat haqi sanoat xodimlarining ish haqini 67 % ni tashkil etgan. Yaponiyada xizmat sohasi xodimining ish haqi, sanoatchilarga nisbatan 7 % ga, Germaniyada – 15 % ga kam. Bundan tashqari 1960 yillarda AQShda uchinchi sektorda (xizmat sohasida) band bo’lgan bir ishchiga to’g’ri keladigan ishlab chiqarish hajmi sanoat xodimi ishlab chiqarishining 77,5 % ni tashkil etdi. 1992-yilda bu ko’rsatkich 69,4 %ni tashkil etgan. Shu vaqt oralig’ida ushbu sektorda mehnat unumdorligi 0,35 % ga kamayib borgan. Shunday qilib, iqtisodiyotni umumiy tarkibida xizmat ko’rsatish sohasining rolini oshib borishiga qaramay, bu soha uzoq vaqt mobaynida statistik jihatidan kam unimli (kam samarali) hisoblangan. Shu bilan birgalikda XXI asrning boshlaridagi statistik ma‘lumotlarga e‘tibor bersak, 1994 yilga qadar, haqiqatan ham unimdorlik ko’rsatkichi past darajada bo’lgan, ammo 1995 yildan boshlab, rivojlangan bozor iqtisodiyotli mamlakatlarda servis faoliyati unimdorligi barqaror o’sa boshladi. Xususan, B.P.Bosvort va D.U.Triplett tadqiqotlari ma‘lumotlariga ko’ra, 1977 yildan 1995 yilga qadar xizmat sohasida yalpi omilli unimdorlik o’rtacha 1 % yillik o’sishni tashkil etgan. 1995 yildan 2005 yilga qadar bu ko’rsatkichni yillik o’sishi 2,2-2,9 % ni tashkil etdi. Hozirgi vaqtda xorij tadqiqotchilari ―Unumdorlik paradoksi‖ning echimini tushuntiruvchi bir necha gipotezalarni ilgari surishmoqda. Birinchidan eng ko’p tarqalgan variant sifatida unumdorlik statistikasini nomukammalligi e‘tirof etiladi. Bunday fikrni R.Solou ilgari surgan. Ikkinchidan, keng tarqalgan variantlardan yana biri amal qilayotgan moddiy ishlab chiqarish o’zagida ―servis xizmatlari‖ni to’liq hisobga olmaslik hisoblanadi. Xizmat ko’rsatish tarmoqlarida mehnat unumdorligini o’sish sur‘ati statistikasi ma‘lum bir qiziqish uyg’otadi. XX asrning 80-yillaridanoq xorij tadqiqotchilari YaIM hajmida xizmatlar hissasini o’sishini va postindustrial jamiyatda yuqori texnologiyali tarmoqlar kerakli darajada ayrim xizmat ko’rsatish jarayonida mehnat unumdorligini yuqori bo’lmasligini talqin etishga harakat qilishgan. Ba‘zi rivojlangan mamlakatlarda ulgurji va chakana savdo, transport, aloqa, moliyaviy xizmatlarda unumdorlik darajasini sezilarli oshganligini ko’rishimiz mumkin. Bunda ma‘lum bir qonuniyatni, ya‘ni Dj. Zingelmanning ishlab chiqarish va taqsimot xizmatlarida unumdorlikni yuqori bo’lishi qonuniyatini amal qilayotganligini ko’rsatishimiz mumkin. Shuningdek keyinggi vaqtlarda unumdorlikni o’sish sur‘atini yuqoriligini telekommunikatsiya va aloqa tarmoqlarida ko’rishimiz mumkin. Xususan, o‘tgan besh yil ichida bu tarmoqlarda unumdorlik Germaniyada 18%, Norvegiyada 17% ni tashkil etgan. Dj.Zingelmanning tasnifi bo’yicha iste‘mol va ijtimoiy xizmat turlarida unumdorlikni bir muncha past darajada bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Masalan, restoran va mehmonxona xizmatlari bu davr mobaynida Germaniyada 4,8 %, Fransiyada 3 %, Norvegiyada 6 % bo’lgan. Mavjud bunday qonuniyatni quyidagicha izohlash mumkin. Iste‘mol va ijtimoiy xizmat sohalarida boshqa sohalarga nisbatan unumdorlikni past darajasini ushbu xizmatdagi xususiyatlar va ularga IT ni ta‘sir ko’rsatish imkoniyatlarini chegaralanganligi bilan izohlash mumkin. D.Treplet va B.Bosvortlarning ta‘kidlashicha ITning ta‘siri asosan xizmat sohasining besh tarmog’iga, ya‘ni moliya xizmati,ulgurji va chakana savdo xizmati, ishblarmonlik xizmatlari, sug’urta va kommunikatsiya tarmoqlarida intensiv ta‘sir ko’rsatmokda. Shuningdek rivojlangan mamlakatlarning ko’pchiligida bu sohalarni rivojlantirish maqsadida yirik hajmdagi investitsiyalar yunaltirilmoqda. Masalan, AQShda jami investittsiyalarning 50% i xizmat sohasiga yunaltiriladi yoki har yili o’rtacha 220 mlrd AQSh dollari miqdoridagi mablag’ xizmat sohasiga yunaltiriladi. Iste‘mol va ijtimoiy xizmatlarda unumdorlik darajasi past bo’lishi muayyan qiyinchiliklarni, xususan, xizmat sohasida band bo’lganlar mehnat haqi va unumdorligi nisbatida muammolarni keltirib chiqaradi. Xizmat ko’rsatish sohasida mehnat haqini unumdorlikka bog’liq holda o’sishini ta‘minlash qiyinchiligini birinchi marta har taraflama taniqli iktisodchi olim V.Baumol tomonidan tahlil qilingan. U o’z g’oyasini ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o’rtasida doimiy tarzda ish haqi darajasini bir xilda ushlab turish mexanizmi bilan asoslaydi. Uning fikricha, xizmatlarga nisbatan ishlab chiqarishda unumdorlik darajasi bir muncha tezroq o’sib boradi. Xizmat ko’rsatish sohasida ish haqi darajasi moddiy ishlab chiqarish sohasidagi unumdorlik ko’rsatkichlariga asoslanadi va unga bevosita bog’liqdir. V.Baumol xizmatlarni turli-tumanligi uni umumlashtirishni qiyinligini e‘tirof etib, bu sohani unumdorlik darajasiga qarab uch kategoriyaga ajratadi:
- harakatsiz individual xizmatlar;
- o’ziga xos xususiyatga ega progressiv xizmat ko’rsatish;
- asimptotik harakatsiz individual xizmat ko’rsatish.
Bizning fikrimizcha, bunday yondashuv samarali bo’lib, xizmat ko’rsatish sohasida samaradorlik muammolarini tadqiq qilishda keng imkoniyatlarni yuzaga keltiradi. Shuning uchun uni to’liqroq tadqiq etish maqsadga muvofiq. V.Baumol tomonidan ajratib ko’rsatilgan birinchi kategoriya, ya‘ni harakatsiz individual xizmatlar – o’ziga shunday xizmatlarni birlashtiradiki, unda unumdorlik (samaradorlik) oshmaydi. Bunday xususiyat ushbu xizmatlarning tabiatidan kelib chiqadi (masalan, personal xarakterdagi shaxsiy xizmatlar). Uning ikkinchi kategoriya xizmati o’ziga xos xususiyatga ega, progressiv xizmat ko’rsatish – o’z tarkibiga mijozni ishtirok etishini talab qilmaydigan xizmatlarini birlashtiradi: masalan, bankda pulni saqlash xizmati. Xizmatning bu turida mijoz ikki holatda ishtirok etishi mumkin, ya‘ni, shartnoma to’zishda va shartnoma muddati tugaganda, boshqa xolatlarda mijoz xizmat jarayonida ishtirok etmaydi. Shuningdek, bu kategoriya xizmatlariga shunday xizmatlar kiradiki, ularni ko’rsatishda mashinalar va asbob uskunalar salmoqli rol o’ynaydi. Bunday xizmatlar mijozni ishtirokini umuman talab etmaydi hamda ularda jonli mehnat sarfini kamaytirish uchun mashina va mexanizmlarni kiritish imkoniyati katta. Shunday qilib, o’ziga xos xususiyatga ega proogressiv xizmat ko’rsatish uchun unumdorlik (samaradorlik)ni o’sish xarakterli jarayondir. V.Baumolning uchinchi kategoriyali xizmati – assimptotik harakatsiz individual xizmat ko’rsatish deb nomlanib, unda birinchi va ikkinchi kategoriya xizmatlarini xarakterli xususiyatlarini o’zida mujassamlashtiradi. Bunday xizmatlarga ma‘lumotlarni qayta ishlash bo’yicha xizmatlar kiradi. Bu xizmatlarning ikki asosiy resurslari mavjud: texnika va dastur ta‘minoti. Birinchi komponent iqtisodiyotni progressiv sektori mahsuloti (iqtisodiyotda texnika qiymati texnologiyalar va unumdorlikni o’sish bilan pasayib boradi). Ikkinchi komponent – harakatsiz sektor mahsuli bo’lib, uning sarf xarajatlari o’sib borish xususiyatiga ega. Bu kategoriya xizmatining o’ziga xos muhim xususiyati – o’zining hayotiy siklini dastlabki davrida harakatlarning pastligi va unumdorlikning o’sishini yuqorligidir. Ammo, dastlabki davrda unumdorlikning o’sishi qanchalik yuqori bo’lsa, u keyinchalik shunday tez pasayadi. Demak, vaqt o’tib borishi bilan assimptotik harakatsiz xizmatlarni ko’rsatishda xarajatlarni o’zgarib borishi ro’y beradi. Masalan, saratroshxona xizmatini yo’lga qo’yishning dastlabki davrida asosiy vositalar va asbob-uskunalarga katta sarf xarajatlar qilinadi (ya‘ni birinchi komponent uchun), sartarosh mehnat haqi bo’yicha sarflar (ikkinchi komponent) esa minimal holda bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan ishlab chiqarishdagi kapitalqo’yilmalar o’zini oqlay boshlaydi, sartarosh esa o’zining mehnat haqqini oshirishni talab qila boshlaydi. V.Boumolning assimptotik harakatsiz xizmat ko’rsatish kategoriyasini va Dj.Zingilmanning tasnifi bilan o’zaro bog’liqligi haqida gapirganda, quyidagini e‘tirof etish, ya‘ni mazkur kategoriya xizmatlariga Dj.Zingelmanning iste‘mol va taqsimot xizmatlarini kiritish mumkin. Xususan, iste‘mol xizmatlari (restoranmehmonxona, maishiy xizmatlar) ko’p hollarda past komponentli assimptotik harakatsiz individual xizmatlarni tashkil qiladi. Shuningdek, Dj.Zingelmenning tasnifi bo’yicha taqsimot xizmatlari (transport, aloka savdo) V.Baumol tasnifi bo’yicha yuqori komponentli assimptotik harakatsiz individual xizmatlarni tashkil etadi. Ular uchun ITning ta‘siri kuchlimas, iste‘molchilarni jalb qilinishi pastligi, xizmat jarayonida ommaviy ishlab chiqarish va standartlashning yuqoriligi kabi xususiyatlari xosdir. Bizning fikrimizcha, xorijiy adabiyotlarni o’rganish va servis faoliyati unumdorligi (resurs-sarf yondashuvi) nuqtai nazaridan ko’rasatkichlarni tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarni keltirish mumkin:
1. Servis faoliyati unumdorligi (resurs-sarf yondashuvi bo’yicha samaradorlik)ni o’sish darajasining turlichaligi xizmatlar ko’rsatish jarayonida ITni ta‘sirini har-xilligi, iste‘mollarni xizmatlar iste‘moliga jalb qilinish darajasi bilan asoslanadi.
2. V.Baumol tomonidan unumdorlikni o’sish darajasiga bog’liq xizmatlarni uch kategoriyaga: harakatsiz (inert) individual xizmatlarga, o’ziga xos xususiyatiga ega progressiv xizmat ko’rsatishga, asimptotik harakatsiz individual xizmat ko’rsatishga ajratilgan. Tadqiqot jarayonida V.Baumol xizmatlar tasnifi bilan Dj.Zingelman tasnifining o’zaro bog’liqligi ilmiy jihatdan asoslandi. Xususan, unumdorlik o’sish darajasi (samaradorlik) progressiv xizmatlar kategoriyasi ishlab chiqarishxizmatlari bilan ko’proq ahamiyat kasb etadi. Harakatsiz individual xizmatlar ijtimoiy xizmatlar tarkibida kamroq xususiyatga ega. Assimtotik harakatsiz xizmatlar esa ko’proq xilma-xillikga ega bo’lib, bunda unumdorlik (samaradorlik) darajasi progressiv komponenti yuqori bo’lgan xizmatlar hissasiga bog’liq. Bunday xizmat turlariga iste‘mol va taqsimot xizmatlari ham tegishli.
3. V.Baumol xizmatlar kategoriyasini xizmatlarlarning shunday xossalari, ya‘ni xizmatlarni avtomatlashtirish darajasi, xizmat ko’rsatish jarayoniga iste‘molchilarni jalb qilish va xizmat jarayoniga texnik- muhandislik va ITning ta‘siri bilan tavsiflash mumkin.
4. Servis faoliyatida samaradorlik (unumdorlik) ko’rsatkichlari statistikasini o’rganish orqali shunday xulosa qilish mumkin: bir necha kategoriyadagi xizmatlarni samaradorligini baholashda resurs-sarf yondashuvi samaradorlik haqida bir muncha tor tasavvurni beradi, chunki u faqat iqtisodiy tomonini yoritadi. Bu hol ba‘zi xizmat kategoriyalarida unumdorlik ko’rsatkichlarini ahamiyati pasayishini asoslaydi. Shunday qilib, xorijiy tadqiqotchilarning tajribasi servis faoliyatining ba‘zi turlari samaradorlikni baholashda resurs-sarf yondashuvidan foydalanishning chegaralanganligidan dalolat beradi va shuning uchun ham uning (servis xizmatlarini ba‘zi turlarini) samaradorligini baholashda yangicha kompleks yondashuvning dolzarbligini keltirib chiqaradi.