Kirish Soyabonguldoshlar oilasiga tasnif

3.Soyabonguldoshlarga mansub o’simliklarni rivojlanish xusuiyatlari.

Bu bir yillik, poyasi tik chiqqan ayri-ayri bo`lib o`sgan o`t o`simlikdir. Gullari och xira oq yoki binafsha rangli, mevasi cho`ziq konussimon, tuxumsimon, sharsimon, ko`pincha och qizil rangli rezavor mevadir. Mevasi vitamin "A","S"ga boyligi jihatidan (270 mg% gacha) sabzavot o`simliklari orasida birinchi o`rinda turadi. Vatani Mexikadir. Uning navlari ko`p. Achchiq navlarida kapsitsin alkaloidi ko`p bo`ladi, ziravor sifatida ishlatiladi. Shirin navlari esa salat va do`lma qilib ovqatga ishlatiladi. Belladonna- Atropa belladonna.

Bu mevasi olchaga o`xshash, ammo, 2 uyali, ko`p urug`li, suvli rezavor-meva hamma qismi zaxarli o`t o`simlikdir. Qrim, Kavkaz va Korpat tog`larida o`sadi. Ba`zi tadqiqotchilar Kavkazda o`suvchi belladonani alohida mustaqil tur deb xisoblaydilar.
Bu eng muxim dori o`simliklardan bo`lib, Ukrainada ekiladi. Hamma organida ham atropin, giosiamin, beladonain skopolamin alkoloidi bor.
Mingdevona avlodi - Hyoscyamus
Bu avlod vakillari 11 turdan iborat zaharli begona o`tlar bo`lib, yuvropada, Osiyoda va Shimoliy Amerikada tarqalgandir. MDX florasida 8, O`zbekistonda 5 turi bo`lib bulardan qora mingdevona ayniqsa ko`p tarqalgan bu barglari yirma, tuxumsimon, chetlari o`yilgan, patsiz tanasi yopishqoq bezlar bilan qoplangan. Ikki yillik o`t o`simlikdir. Gullari biroz zigomorf tuzilgan gajaksimon to`p gul hosil qiladi. Kosachasi ko`sakchasimon, tishlari keng uchburchakli. Gultoji och sariq, bo`g`zi qoramtirko`k rangli taram-taram, binafsha tomirli. Mevasi uchidagi bo`rtganroq qopqoqchasi orqali ochiluvchi ko`p urug`li ko`sakcha ko`sagi cho`ziq idishga o`xshash bo`lganidan mingdevona, ba`zi yerlarda shayton kosa ham deb ataladi. Barglari va tanasi meditsinada keng qo`llaniladi.
Bangidevona avlodi - Datura
Bu avlod vakillari 15 turdan iborat o`t va butalardir. Ular ko`proq issiqroq mamlakatlarda tarqalgan. Mevasi sirtidan tikanli ko`pincha to`rt pallaga bo`linuvchi, kosachasi tak qismida qoluvchi ko`p urug`li ko`sakdir. O`zbekistonda 4 turi bor, shundan oddiy bangidevona (D.stramonium) juda ko`p tarqalgan.
Oddiy bangidevonaning guli oq yakka-yakka voronkasimon, xila yoqimsiz hidli, poyasi yashil, yuqori qismi ayri bo`lib shoxlangan bir yillik o`t o`simlikdir. Qishloqlarda xonadonlar tevaragida, xususan axlatlar tashlangan yerlarda begona o`t sifatida g`o`zalar orasida o`sadi. Hamma qismi zaxarli aloropin,giossiamin, sikopolamin, alkaloidlari bor. Barglari meditsinada ishlatiladi. Mollar tegmaydi.
Tamaki avlodi - Nicotiana.
Bu avlod 40 ortiqroq turdan iborat bo`lib, asosan Amerikada, bir qismi boshqa qit`alarda tarqalgan. Toki buta yoki o`t o`simlik bo`lib, gullari yirik, gultoji varonkasimon, nayi varonkasimon yoki qo`ng`iroqsimon bo`ladi. Mevasi tuxumsimon yoki qariyb sharsimon, mayda urug`li ko`sak bo`lib, uchidan yorilib 2 yoki 4 pallaga ajraladi. Tamakining 2 turi bir yillik o`simlik sifatida ekiladi.
Chilim tamaki - (N. tabacum).
Uning gullari pushti, qizil bo`lib bargi uchun ekiladi. Moxorka (N. rustica)
ning gullari ko`kimtir-sariq. Har ikkalasining ham bir qancha navlari bo`lib, barglari uchun ekiladi (126 rasm). Ularning tarkibida zaharli alkoloid-nikotin bor.
Xushbo`y tamaki yoki tamakigul -N. affinis
U poyasi to`g`ri, tik chiqqan, serbarg, g`oyat xushbo`y, guli yirik, voronkasimon. Qaytarmasi oq, bir yillik o`t o`simlik bo`lib, dokorativ o`simlik sifatida ekiladi. Gulzorlarda chilidan kelgan Argenitinadan kelgan (N. langifolia) va boshqa turlar ekiladi. Bular bilan birga bo`yi 30-40sm, barglar qarama-qarshi joylashgan, gullari xar xil rangli voronkasimon, barg qo`ltig`idag chiqqan bir yillik o`simlik petuniya ham ekiladi. Petuniyaning oq och qizil binafsha rangdagi gullari iyundan oktyabrga qadar ochilib turadi.
Ituzumguldoshlarning xo`jalikdagi ahamiyati
Bu oilaga qarashli turlari dexqonchilikda muhim ahamiyatga ega. Chunki kartoshka, pomidor, baklajon, qalampir, pag`- pag` va shu kabilar keng miqyosda ovqat va sabzavot o`simligi sifatida ekiladi.
Belladonna, mingdevona, banggidevona, akopoliya va boshqalar dorivor o`simlik sifatida ekiladi. Tamaki va moxorkalar narkotik o`simlik sifatida ekiladi. Tamakining urug`idan tamaki yog` olinadi. Moxorka bargidan limon kislotasi olinadi. Gul tamaki, petuniya, banggidevona turlari, Berberov jingli dekorativ o`simlik sifatida ekiladi. Ituzumdoshlarda har xil zaharli alkoloidlar salonin, leropin, geossiamin va boshqalar ba`zan glikozidlar bo`lganidan ularning ko`pchiligi zaharli bo`ladi. Shu sababdan mollar yemaydi, bular orasida ituzum, bangidevona, mingdevona, oq shingil va boshqa begona o`tlar ham uchraydi.
Yasnotkagullilar tarkibi – lamiales Yasnotkadoshlar oilasi -Lamiceae. Labguldoshlar oilasi – labiatae Bu mevasi olchaga o`xshash, ammo, 2 uyali, ko`p urug`li, suvli rezavor-meva hamma qismi zaxarli o`t o`simlikdir. Qrim, Kavkaz va Korpat tog`larida o`sadi. Ba`zi tadqiqotchilar Kavkazda o`suvchi belladonani alohida mustaqil tur deb xisoblaydilar.
Bu eng muxim dori o`simliklardan bo`lib, Ukrainada ekiladi. Hamma organida ham atropin, giosiamin, beladonain skopolamin alkoloidi bor.
Mingdevona avlodi - Hyoscyamus
Bu avlod vakillari 11 turdan iborat zaharli begona o`tlar bo`lib, yuvropada, Osiyoda va Shimoliy Amerikada tarqalgandir. MDX florasida 8, O`zbekistonda 5 turi bo`lib bulardan qora mingdevona ayniqsa ko`p tarqalgan bu barglari yirma, tuxumsimon, chetlari o`yilgan, patsiz tanasi yopishqoq bezlar bilan qoplangan. Ikki yillik o`t o`simlikdir. Gullari biroz zigomorf tuzilgan gajaksimon to`p gul hosil qiladi.