Kirisiw. O’zbekistan tаriyхi pa’ni predmeti, ilmiy-metodologiyalıq tiykarları h’a’m onı u’yreniwdin’ a’h’miyeti
Download 206.64 Kb. Pdf ko'rish
|
ТЕМА-1
. KIRISIW. O’zbekistan tаriyхi pa’ni predmeti, ilmiy-metodologiyalıq tiykarları h’a’m onı u’yreniwdin’ a’h’miyeti REJESİ
. O’zbekistan tariyxı pa’ninin’ predmeti h’a’m onı u’yreniwdin’ a’h’miyeti.
. Watan tariyxın u’yreniwdin’ derekleri.
G’a’rezsizlik a’yyemnen insaniyattın’ arzıw umitleri h’a’m a’rmanların o’zinde birlestirgen İnsaniyat ta’biyattın’ gultajı sıpatında h’a’miyshe azatlıq h’a’m erkinlikke umtılıp jasaydı XXI a’sip bosag’asında Watanımız tariyxında jan’a da’wir baslandı. O’zbekistan h’a’m onın’ quramında Qaraqalpaqstan o’zinin’ ma’mleketlik g’a’rezsizligin qolg’a kirgizdi, xalqımızdın’ ko’p a’sirlik arzıw-a’rmanı iske astı. Dunya kartasında ja’ne bip g’a’rezsiz ma’mleket - O’zbekistan Respublikası payda boldı. g’a’rezsizlikke eriskennen son’ xalqımızdın’ o’z eli, tili, ma’deniyatı, qadriyatları tariyxın biliwge, o’zligin an’lawg’a qızıg’ıwshılıg’ı artıp barmaqta. Bul ta’biyg’ıy jag’day, adamzat payda bolg’annan baslap ata-babalarının’ kimligin, na’sil-tiykarın kelip shıg’ıwın, o’zi tuwılıp o’sken awıl, qala, qullası Watanının’ tariyxın biliwdi qa’leydi. Ha’zir O’zbekistan dep atalıwshı territoriya, yag’nıy bizin’ Watanımız tek g’ana Shıg’ıs emes, al jer ju’zlik tsivilizatsiya oshaqlarının’ biri bolg’anın du’nya moyınlamaqta. Bul a’yyemgi h’a’m muqaddes topıraqtan ullı oyshıllar, alımlar, ulamalar, siyasatshılar, sa’rkapdalar jetisip shıqqan. Diniy h’a’m du’nyalıq ilimlerdin’ tiykarları usı ortalıqta payda boldı. Miyrimsiz da’wir sınawlarınan aman qalg’an, en a’yyemgi tas jazıwlardan baslap, kitapxanalarımızda saqlawlı tariyx, a’debiyat, ko’rkem o’ner, siyasat, a’dep-ikramlıq, filosofiya, meditsina, matematika, fizika, ximiya, astronomiya, arxitektura, diyxanshılıqqa tiyisli on’ mın’lag’an shıg’armalar tawsılmas ruwxıy baylıg’ımız, maqtanıshımız. Ata babalarımızdın’ a’sirler dawamında toplag’an turmıslıq ta’jiriybeleri, diniy, a’dep-ikramlıq, ilimiy ko’z qarasların o’zinde ja’mlegen bul qol jazbalardı juwapkershilik penen teren’ u’yrenetug’ın da’wir keldi. O’ytkeni, sovetler zamanında tariyxıy xaqıyqattı biliwge umtılıw qoshametlenbeytug’ın edi, h’u’kimdar ideologiya ma’plerine xızmet etpeytug’ın derekler xalıqtın’ ko’zinen ilajı bolg’anınsha alısta saqlanatug’ın edi. Jag’day sonday da’rejege barg’an edi, o’z tariyxımızdı, o’zimiz jazıw h’uqıqınan ayrılıp qaldıq. Birewler ta’repinen jaratılg’an tariyx sabaqların oqıtatug’ın edik. SSSR tariyxı dep atalg’an sabaqlıqta O’zbekistanday ma’mleketke bar jog’ı q- n’ bet orın berilip, tariyxıy waqıyalar h’a’m shaxslar h’aqqında tolıq emes pikirler aytılıp, yamasa ulıwma h’esh na’rse aytılmas edi. Halqımızdın’ milliy o’zligin an’lawında ruwxıy dunyası bay, ka’mil insandı ta’rbiyalawda, Watanımız tariyxın u’yreniwdin’ a’h’miyeti og’ada u’lken. Ruwxıylıg’ın tiklewi, tuwılıp o’sken elinde o’zin basqalardan kem sezbey, basın ba’lent ko’terip ju’riwi ushın insanga, a’lbette tariyxıy yadı kerek. Prezident İ.Karimovtın’ O’zbekistannın’ o’zinin’ jan’alanıw h’a’m rawajlanıw jolı , Tarixiy xotirasiz kelajak yuq ,
O’z keleshegimizdi o’z qolımız benen qurıp atırmız
sotsiallıq h’a’m ruwxıy turmıstı jaqsılawdın’, milliy qa’dir qımbatımızdı h’a’m da’stu’rlerimizdi qayta tiklewdin’ anıq kontseptsiyası islep shıg’ılg’an, tariyxıy yadıgerliktin’ insan ruwxın tiklewdegi a’h’miyeti ashıp berilgen.Tariyx sabaqları insandı sezgirlikke u’yretedi, xarakterin bekkemleydi. İnsan ushın tariyxtan ayırılıw-o’mirden ayırılıw degendi an’latadı. Xaqıyqıy tariyxtı bilmey turıp o’zlikti an’law mu’mkin emes. Biz o’tmishti tiklew, tariyxıy xaqıyqatlıqtı o’z ornına qoyıw arqalı pikirlewimizdi bayıtamız, tu’siniklerimizdi keneytemiz, o’mir filosofiyası arqalı reformalar filosofiyasın, reformalardın’ ma’nisin an’lay baslaymız. En’ aqırında usı protsess arqalı ja’miyetti jan’alaymiz. Onın’ mazmunın bayıtamız. O’tkeni, milliy azatlıq ideologiyasının’, ma’mleketimiz alıp baratırg’an ken ko’lemdegi reformalardın’ ag’la pa’ziyletleri sonda. Tariyxıy waqıyalardı u’yreniwde qanday ilimiy-teoriyalıq, metodologiyalıq tiykarlarg’a tiykarlanıwdın’ a’h’miyeti og’ada u’lken. Sovetler da’wirinde onı Woqitiw h’a’m u’yreniw isleri marksistlik metodologiyag’a boysındırıldı. Bunda h’a’r qanday waqıyanı bayanlawda kommunistlik ideologiya, paptiyalıq, klasslıq ko’z qarastan h’a’reket islendi. Ma’mleket, pu’tin bir xalıq tariyxı ekige-a’kspluatator h’a’m a’kspluatatsiya etiliwshiler, qul iyeleri h’a’m qullar, feodallar h’a’m g’a’rezli diyxanlar, burjuaziya h’a’m jallanba rabochiylar, baylar h’a’m ka’mbag’allar, mu’lk iyeleri h’a’m mu’lksizler tariyxına bo’lindi. Baylar h’a’m mu’lk iyeleri, olar arasınan shıqqan bekler, a’mirler, xanlar, ma’mleket iskerleri, ruwxaniyler qapalandı. Tariyxıy waqıyalar ja’miyet ag’zalarının’ bir bo’legi bolg’an ka’mbag’allardı korg’ag’an h’alda, olardın’ ma’plerine boysındırılg’an h’alda bayan etildi. Din, diniy kadriyatlar qapalandı, insanlardın’ diniy isenimleri ayaq astı etildi, ruwxaniylar quwg’ın astına alındı. Xalqımız tariyxın bir ta’repleme bayan etiliwine tek marksistlik metodologiya g’ana emes, al ma’mlekette h’u’kimdarlıq etken totalitar du’zimnin’ de roli u’lken boldı. Tariyx totalitar du’zim xızmetkerine, na’siyatshı h’a’m qorg’awshısına aylanıp qalg’an edi. Adamzat ja’miyetindegi tariyxıy waqıya,
h’a’diyselerdi u’yreniwdin’ a’h’miyetli teoriyalıq metodologiyalıq tiykarlarının’ biri ja’miyet rawajlanıwının’ nızamların ashıp beriwshi dialektikalıq metod bolıp esaplanadı. İnsaniyat turmısı, ja’miyet rawajlanıwı dialektikalıq protsess. Dialektika a’lem bir putin h’a’m ajıralmas, onda bolatug’ın h’a’diyseler, waqıyalar ulıwma h’a’m o’z-ara baylanısta, u’zliksiz h’a’rekette, qarama-qarsılıqlı rawajlanıwda boladı dep ta’lim beredi. Dialektika ju’da’ uzaq tariyxqa iye, onın’ biliw teoriyası sıpatında qa’liplesiwi h’a’m rawajlanıwında Geraklit, Aristotel, Xorezmiy, Farabiy, Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali İbn Sino, Ulug’bek, Dekart, Spinoza, Gertsen, Gegel h’a’m basqa alım h’a’m ag’artıwshılardın’ xızmeti u’lken. Olar ta’biyat, tariyxıy h’a’m puwxıy du’nyanı bir protsess sıpatında, yag’nıy olardı uzliksiz h’a’reket etip, o’zgerip, rawajlanıp turatug’ın h’alda, rawajlanıwdı ishki baylanısta alıp uyreniw metodologiyasın jarattı. Dialektikalıq metodologiya h’a’r qanday ma’mleket tariyxın jer juzi xalıqları tariyxı menen baylanıslı xalda u’yreniwdi talap etedi. O’ytkeni, h’a’r bir xalıq tariyxında milliylik, o’zine ta’n qaytalanbas o’zgeshelikleri menen birge jer ju’zlik tariyx, pu’tkil insaniyattın’ rawajlanıwı menen ulıwma baylanısta boladı. O’zbekistan h’a’m Qaraqalpaqstan tariyxı en’ da’slep Oraylıq Aziya ma’mleketleri tariyxı menen, jer ju’zlik tariyx penen baylanısıp ketken. A’yyemgi zamanlardan jaqın jıllarg’a shekem Watanımız Orta Aziya territoriyasındag’ı ko’plegen ma’mleketler menen Afganstan, İran, Arqa Hindstan sıyaqlı ma’mleketler menen bir a’konomikalıq h’a’m ma’deniy ma’kanda bolıp keldi. Bul u’lken territoriyada jasawshı urıw, qa’wim, elatlar etnik jaqtan o’z-ara ta’sir h’a’m baylanısta bolg’an, qosılıw protsessin bastan keshirgen, olardın’ sotsiallıq, siyasiy, a’konomikalıq, ruwxıy turmısı bir-biri menen o’z-ara baylanısta bolıp o’tken. Sol sebepli O’zbekistan h’a’m Qaraqalpaqstan tariyxın qon’sı ma’mleketler tariyxı menen baylanıslı h’alda u’yreniw talap etiledi. Qazaq, qırg’ız, qaraqalpaq, tu’rkmen, ta’jik, parsı, afgan, xind, arab h’a’m basqa xalıqlar tariyxın qansha jaqsı bilsek, onda O’zbekistan xalıqları tariyxın sonsha teren’ h’a’m h’a’r ta’repleme u’yreniwge imkaniyat jaratadı, ko’meklesedi. Tariyxıy uaqıya, h’a’diyselerdi u’yreniw, pikirlewde h’a’m bayan etiwde obektiv, xaqıyqıy, a’dalatlı qatnasta bolıw en a’h’miyetli metodologiyalıq qag’ıyda bolıp esaplanadı. Obektivlik qag’ıydası tariyxıy waqıya, h’a’diyselerdi uyreniwde olar menen baylanıslı bolg’an barlıq faktlerdin’ pu’tin bir jıynag’ın birge alıp tekseriwdi, onı h’aqıyqıy da’liyllerge tiykarlanıwdı talap etedi. Tariyxıy h’a’diyselerdi bir pu’tin h’alda, o’z-ara baylanısta h’a’m qatnasta dep tekseriw lazım. Tariyxtı u’yreniwde tariyxıylıq metodologiyası u’lken a’h’miyetke iye. Tariyxıylıq qag’ıydası waqıya, h’a’diyselerdi o’z da’wirinin’ anıq tariyxıy sha’rayatınan kelip shıqqan h’alda u’yreniwdi talap etedi. Waqıya, h’a’diyselerdi u’yreniwde tariyxıy baylanıs, tariyxıy rawajlanıwdı basqa waqıyalar, h’a’diyseler menen baylanısta u’yrengende g’ana sol waqıya, h’a’diysenin’ ulıwma tariyxıy protsesstegi ornın durıs anıqlaw, belgilew mu’mkin boladı. Ha’r bir waqıya, h’a’diyselerge ulıwma tariyxıy protsesstin’ bir bo’limi, bo’legi dep qaraw za’rur. Ha’r bir h’a’diyse qanday tariyxıy sharayatta, ortalıqta payda bolg’anlıg’ın, bul h’a’diyse o’z rawajlanıwında qanday tiykarg’ı basqıshlardı o’tkenligin, keyin ol qanday bolıp qalg’anlıg’ın biliw tariyxıylıq qag’ıydasının’ tiykarg’ı talabı bolıp esaplanadı. Ma’selen, qanday da bir ma’mlekettin’ xızmetine tariyxıylıq ko’z-qarastan turıp bah’a bermekshi bolsaq, birinshiden, ol qashan, qanday tariyxıy sha’rayatta payda boldı, ekinshiden, ol o’z rawajlanıwında qanday awh’alda degen sawallarg’a anıq juwap beriw za’rur boladı. Tariyxıylıq metodologiyası xalıqtın’ o’tmishin, h’a’zirgi zaman h’a’m keleshegin bir ta’biyiy tariyxıy protsess dep, o’tmish h’a’zirgi zamandı tayarlaydı, h’a’zirgi zaman keleshekti jaratadı degen rawajlanıw nızamı tiykarında qaraydı. İnsaniyat a’ne usınday ulıwma joldan baratırg’an eken, keleshekte jarqın turmıs qurmaqshı bolg’an a’wlad tariyx pa’ni arqalı o’z o’tmishin jaqsı biliwi lazım. O’tmishti, ata-babalarımız tariyxın qa’nshelli jaqsı bilsek anlap jetsek, h’a’zirgi zamandı, g’a’rezsizligimiz mazmunın sonshelli tolıq tu’sinemiz, keleshekti durıs ko’z aldımızg’a keltire alamız. İnsaniyattın’ rawajlanıwının’ ma’lim bir basqıshında urıwshılıq duzimi ıdırap jeke menshik kelip shıqqannan son’, urıw ja’miyetleri h’a’r qıylı sotsiallıq qatlamlarg’a boliniwi menen, h’a’r bir sotsiallıq qatlam o’z ma’plerine sa’ykes h’a’reket etetug’ın, olardın’ ma’pleri bir bipine soqlıg’ısatug’ın ko’terilisler, qozg’alan’lar bolatug’ın boldı. Usınday sharayatta bolıp o’tken waqıyalardı, tariyxıy protsessti u’yreniwde sotsiallıq qatnas jasaw printsipine dıqqat awdarıw za’rur boladı. Sotsiallıq qatnas metodologiyası tariyxıy protsesslerdi xalıqtın’ barlıq qatlamının’ ma’plerin esapqa alg’an h’alda u’yreniwdi talap etedi. Sotsiallıq qatnas printsipi ma’mleket iskerlerinin’, siyasiy ku’shler, partiyalar, tu’rli birlespeler, olardın’ jolbasshılarının’ tariyxıy rawajlanıwg’a ko’rsetken unamlı yamasa unamsız ta’sirin, ja’miyetti ol yamasa bul jol menen baslawdag’ı rolin bilip alıwda u’lken a’h’miyetke iye. Ma’mleketimiz tariyxın u’yreniwde milliy qa’driyatlar, xalıq da’sturleri h’a’m urp-a’detleri, din, islam tariyxı, adamlardın’ diniy isenimleri, diniy ta’liymatlar h’a’m olardın’ tiykarın salıwshılardın’ xızmetlerin analiz etiwde, bayanlawda tsivilizatsiyalı qatnasta bolıp, olardı h’u’rmetlew, a’ziyzlew ko’z-qarasınan h’a’reket etiw za’rur. Turmıs xalıqtın’ neshshe mın’ jıllar dawamında jaratkan puwxıy ma’deniyatın ekspluatator h’a’m a’kspluatatsiya etiliwshiler ma’deniyatı dep bo’liw, birinshisin qaralawdan ibarat eski bag’dardın’ zıyanlı ekenligin ko’rsetti. Puwxıy miyrasqa bunday qatnasta bolıw puwxıy ka’mbag’allıqqa, milliy qa’driyatlardın’, urp-a’detlerdin ayaq-astı etiliwine, ko’plegen alımlar, ag’artıwshılar, intelegentler, ruwxaniylardın’ qaralanıwına alıp kelgenligin h’esh waqıtta umıtpaw za’rur. Tariyxtı uyreniwdegi joqarıdag’ı metodologiyalıq qag’ıydalar menen birge faktlerdi salıstırıw, da’wirlerge bo’liu, dereklik mag’lıwmat tiykarında juwmaklar shıg’arıw, sotsiologiyalıq izertlewler o’tkeriw, statistikalıq, matematikalıq h’.b. usıllardan paydalanıladı. Watan tariyxın u’yreniwde tiykarg’ı derekler
. A’yyemgi zamanlardan baslap bizin’ ku’nlerimizge shekem ullı ata-babalarımız, ullı oyshıllar, alımlar qaldırg’an puwxıy bay da’sturler. . Bizge shekem jetip kelgen jazba kitaplar, ilimiy h’a’m ko’rkem shıg’armalar, sabaqlıqlar, qol jazbalar, toplamlar. . Ha’r qıylı muzeylerde saqlanıp atırg’an ko’rgizbe zalları xujjetleri, birinshi na’wbette arxeologiyag’a tiyisli qazılma estelikleri. . Tariyxıy qurılıslar, estelikler. . Kino, foto h’u’jjetler h’.b. TAYaNISh TU’SİNİKLER Pa’nnin’ predmeti h’a’m aktual mashqalaları, obektivlik, ilimiylik, tariyxıylıq, dialektikalıq usıl, materiallıq h’a’m jazba derekler. A’ D E B İ Ya T L A P
. Kapimov İ.A. Tapixiy xotipasiz kelajak yuq T., Shapq, .
. Milliy istiqlol g’oyasi asosiy tushuncha va tamoyillar. T., .
. Abu Payxon Bepuniy. Qadimgi xalqlapdan qolg’an edgopliklap. t. . T.,
.
. Wo’zbekiston tarixi (maruzalar matni). T., .
. Wo’zbekiston tapixi. T., Univepsitet , , ekinshi baspası
. Download 206.64 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling