Kirisiw. O’zbekistan tаriyхi pa’ni predmeti, ilmiy-metodologiyalıq tiykarları h’a’m onı u’yreniwdin’ a’h’miyeti



. KIRISIW. O’zbekistan  tаriyхi pa’ni predmeti, ilmiy-metodologiyalıq tiykarları h’a’m 

onı u’yreniwdin’ a’h’miyeti 

REJESİ



 

 



. O’zbekistan tariyxı pa’ninin’ predmeti h’a’m  onı u’yreniwdin’ a’h’miyeti. 

 



. O’zbekistan  tariyxı  pa’ninin’  teoriyalıq  h’a’m         metodologiyalıq tiykarlapı. 

 



. Watan tariyxın u’yreniwdin’ derekleri. 

             

 

G’a’rezsizlik    a’yyemnen  insaniyattın’  arzıw  umitleri  h’a’m  a’rmanların  o’zinde 

birlestirgen  İnsaniyat  ta’biyattın’  gultajı  sıpatında  h’a’miyshe  azatlıq  h’a’m  erkinlikke    umtılıp 

jasaydı  XXI a’sip bosag’asında Watanımız tariyxında  jan’a  da’wir baslandı. O’zbekistan h’a’m 

onın’  quramında  Qaraqalpaqstan  o’zinin’  ma’mleketlik  g’a’rezsizligin  qolg’a  kirgizdi, 

xalqımızdın’  ko’p  a’sirlik  arzıw-a’rmanı  iske  astı.  Dunya  kartasında  ja’ne  bip  g’a’rezsiz 

ma’mleket - O’zbekistan Respublikası payda boldı. g’a’rezsizlikke eriskennen son’ xalqımızdın’ 

o’z eli, tili,   ma’deniyatı, qadriyatları tariyxın biliwge, o’zligin an’lawg’a qızıg’ıwshılıg’ı artıp  

barmaqta.  Bul  ta’biyg’ıy  jag’day,  adamzat  payda  bolg’annan  baslap  ata-babalarının’  kimligin, 

na’sil-tiykarın kelip shıg’ıwın, o’zi tuwılıp o’sken awıl, qala, qullası Watanının’ tariyxın biliwdi 

qa’leydi.  Ha’zir  O’zbekistan  dep  atalıwshı  territoriya,  yag’nıy  bizin’  Watanımız  tek  g’ana 

Shıg’ıs  emes,  al  jer  ju’zlik  tsivilizatsiya  oshaqlarının’  biri  bolg’anın  du’nya  moyınlamaqta.  Bul 

a’yyemgi h’a’m muqaddes topıraqtan ullı oyshıllar, alımlar, ulamalar,  siyasatshılar, sa’rkapdalar 

jetisip shıqqan. Diniy h’a’m du’nyalıq ilimlerdin’ tiykarları usı ortalıqta payda boldı. Miyrimsiz 

da’wir  sınawlarınan  aman  qalg’an,  en  a’yyemgi  tas  jazıwlardan  baslap,  kitapxanalarımızda 

saqlawlı  tariyx,  a’debiyat,  ko’rkem  o’ner,  siyasat,  a’dep-ikramlıq,  filosofiya,  meditsina, 

matematika,  fizika,  ximiya,  astronomiya,  arxitektura,  diyxanshılıqqa  tiyisli    on’  mın’lag’an 

shıg’armalar  tawsılmas  ruwxıy  baylıg’ımız,  maqtanıshımız.  Ata  babalarımızdın’  a’sirler 

dawamında  toplag’an  turmıslıq  ta’jiriybeleri,  diniy,  a’dep-ikramlıq,  ilimiy  ko’z  qarasların 

o’zinde  ja’mlegen  bul  qol  jazbalardı  juwapkershilik  penen  teren’  u’yrenetug’ın  da’wir  keldi. 

O’ytkeni,  sovetler  zamanında  tariyxıy  xaqıyqattı  biliwge  umtılıw  qoshametlenbeytug’ın  edi,  

h’u’kimdar  ideologiya  ma’plerine  xızmet  etpeytug’ın  derekler  xalıqtın’  ko’zinen  ilajı 

bolg’anınsha  alısta  saqlanatug’ın  edi.  Jag’day  sonday  da’rejege  barg’an  edi,    o’z  tariyxımızdı, 

o’zimiz  jazıw  h’uqıqınan  ayrılıp  qaldıq.  Birewler  ta’repinen  jaratılg’an  tariyx  sabaqların 

oqıtatug’ın edik. SSSR tariyxı dep atalg’an sabaqlıqta O’zbekistanday ma’mleketke bar jog’ı q-

n’  bet  orın  berilip,  tariyxıy  waqıyalar  h’a’m  shaxslar  h’aqqında  tolıq  emes  pikirler  aytılıp, 

yamasa ulıwma h’esh na’rse aytılmas edi.  

Halqımızdın’ milliy o’zligin an’lawında ruwxıy dunyası bay, ka’mil insandı ta’rbiyalawda, 

Watanımız tariyxın u’yreniwdin’ a’h’miyeti og’ada u’lken. Ruwxıylıg’ın tiklewi, tuwılıp o’sken 

elinde  o’zin  basqalardan  kem    sezbey,  basın  ba’lent  ko’terip  ju’riwi  ushın  insanga,  a’lbette 

tariyxıy  yadı  kerek.  Prezident  İ.Karimovtın’ 



O’zbekistannın’  o’zinin’  jan’alanıw  h’a’m 

rawajlanıw  jolı



,  Tarixiy  xotirasiz  kelajak  yuq



,   



O’z  keleshegimizdi  o’z  qolımız  benen  qurıp 

atırmız



,  h’.t.b.  miynetlerinde  ja’miyetimizdi  jan’alaw  h’a’m  rawajlandırıwdın’ o’zine  ta’n  jolı, 

sotsiallıq h’a’m ruwxıy turmıstı jaqsılawdın’, milliy qa’dir qımbatımızdı h’a’m da’stu’rlerimizdi 

qayta  tiklewdin’    anıq  kontseptsiyası  islep  shıg’ılg’an,  tariyxıy  yadıgerliktin’  insan  ruwxın 

tiklewdegi  a’h’miyeti  ashıp  berilgen.Tariyx  sabaqları  insandı  sezgirlikke  u’yretedi,  xarakterin 

bekkemleydi.    İnsan  ushın  tariyxtan  ayırılıw-o’mirden  ayırılıw  degendi  an’latadı.  Xaqıyqıy 

tariyxtı  bilmey  turıp  o’zlikti  an’law  mu’mkin  emes.  Biz  o’tmishti  tiklew,  tariyxıy  xaqıyqatlıqtı 

o’z  ornına  qoyıw  arqalı  pikirlewimizdi  bayıtamız,  tu’siniklerimizdi  keneytemiz,  o’mir 

filosofiyası  arqalı  reformalar  filosofiyasın,  reformalardın’  ma’nisin  an’lay  baslaymız.  En’ 

aqırında  usı  protsess  arqalı  ja’miyetti  jan’alaymiz.  Onın’  mazmunın  bayıtamız.  O’tkeni,  milliy 

azatlıq  ideologiyasının’,  ma’mleketimiz  alıp  baratırg’an  ken  ko’lemdegi  reformalardın’  ag’la 

pa’ziyletleri sonda.    Tariyxıy 

waqıyalardı 

u’yreniwde 

qanday 

ilimiy-teoriyalıq, 

metodologiyalıq  tiykarlarg’a tiykarlanıwdın’ a’h’miyeti og’ada u’lken. Sovetler da’wirinde onı 

Woqitiw  h’a’m  u’yreniw  isleri  marksistlik  metodologiyag’a  boysındırıldı.  Bunda  h’a’r  qanday 

waqıyanı  bayanlawda  kommunistlik  ideologiya,  paptiyalıq,  klasslıq  ko’z  qarastan  h’a’reket 

islendi. Ma’mleket, pu’tin bir xalıq tariyxı ekige-a’kspluatator h’a’m a’kspluatatsiya etiliwshiler, 

qul  iyeleri  h’a’m  qullar,  feodallar  h’a’m  g’a’rezli  diyxanlar,  burjuaziya  h’a’m  jallanba 

rabochiylar,  baylar  h’a’m  ka’mbag’allar,  mu’lk  iyeleri  h’a’m  mu’lksizler  tariyxına  bo’lindi. 

Baylar  h’a’m  mu’lk  iyeleri,  olar  arasınan  shıqqan  bekler,  a’mirler,  xanlar,  ma’mleket  iskerleri, 

ruwxaniyler  qapalandı.  Tariyxıy  waqıyalar  ja’miyet  ag’zalarının’  bir  bo’legi  bolg’an 

ka’mbag’allardı korg’ag’an h’alda, olardın’ ma’plerine boysındırılg’an h’alda bayan etildi. Din, 

diniy  kadriyatlar  qapalandı,  insanlardın’  diniy  isenimleri  ayaq  astı  etildi,  ruwxaniylar  quwg’ın 

astına  alındı.  Xalqımız  tariyxın  bir  ta’repleme  bayan  etiliwine  tek  marksistlik  metodologiya 

g’ana emes, al ma’mlekette h’u’kimdarlıq etken totalitar du’zimnin’ de roli u’lken boldı. Tariyx 

totalitar  du’zim  xızmetkerine,  na’siyatshı  h’a’m  qorg’awshısına  aylanıp  qalg’an  edi.    Adamzat 

ja’miyetindegi 

tariyxıy 

waqıya, 

h’a’diyselerdi 

u’yreniwdin’ 

a’h’miyetli 

teoriyalıq 

metodologiyalıq  tiykarlarının’  biri  ja’miyet  rawajlanıwının’  nızamların  ashıp  beriwshi 

dialektikalıq  metod  bolıp  esaplanadı.  İnsaniyat  turmısı,  ja’miyet  rawajlanıwı  dialektikalıq 

protsess.  Dialektika  a’lem  bir  putin  h’a’m  ajıralmas,  onda  bolatug’ın    h’a’diyseler,    waqıyalar 

ulıwma h’a’m o’z-ara baylanısta, u’zliksiz h’a’rekette, qarama-qarsılıqlı rawajlanıwda boladı dep 

ta’lim  beredi.  Dialektika  ju’da’  uzaq  tariyxqa  iye,  onın’  biliw  teoriyası  sıpatında  qa’liplesiwi 

h’a’m rawajlanıwında Geraklit, Aristotel, Xorezmiy, Farabiy, Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali İbn 

Sino,  Ulug’bek,  Dekart,  Spinoza,  Gertsen,  Gegel  h’a’m  basqa  alım  h’a’m  ag’artıwshılardın’ 

xızmeti  u’lken.  Olar  ta’biyat,  tariyxıy  h’a’m  puwxıy  du’nyanı  bir  protsess  sıpatında,  yag’nıy 

olardı  uzliksiz  h’a’reket  etip,  o’zgerip,  rawajlanıp  turatug’ın  h’alda,  rawajlanıwdı  ishki 

baylanısta  alıp  uyreniw  metodologiyasın  jarattı.  Dialektikalıq  metodologiya  h’a’r  qanday 

ma’mleket  tariyxın  jer  juzi  xalıqları  tariyxı  menen  baylanıslı  xalda  u’yreniwdi  talap  etedi. 

O’ytkeni,  h’a’r  bir  xalıq  tariyxında  milliylik,    o’zine  ta’n  qaytalanbas  o’zgeshelikleri  menen 

birge  jer  ju’zlik  tariyx,  pu’tkil  insaniyattın’  rawajlanıwı  menen  ulıwma  baylanısta  boladı. 

O’zbekistan  h’a’m    Qaraqalpaqstan  tariyxı  en’  da’slep  Oraylıq  Aziya  ma’mleketleri  tariyxı 

menen,  jer ju’zlik tariyx penen baylanısıp ketken. A’yyemgi zamanlardan jaqın jıllarg’a shekem 

Watanımız Orta Aziya territoriyasındag’ı ko’plegen ma’mleketler menen Afganstan, İran, Arqa 

Hindstan sıyaqlı ma’mleketler menen bir  a’konomikalıq h’a’m ma’deniy ma’kanda bolıp keldi. 

Bul  u’lken  territoriyada  jasawshı  urıw,  qa’wim,  elatlar  etnik  jaqtan  o’z-ara  ta’sir  h’a’m 

baylanısta  bolg’an,  qosılıw  protsessin  bastan  keshirgen,  olardın’  sotsiallıq,  siyasiy,  

a’konomikalıq,  ruwxıy  turmısı  bir-biri  menen  o’z-ara  baylanısta  bolıp    o’tken.  Sol  sebepli 

O’zbekistan h’a’m Qaraqalpaqstan tariyxın qon’sı ma’mleketler tariyxı  menen baylanıslı h’alda 

u’yreniw  talap  etiledi.  Qazaq,  qırg’ız,    qaraqalpaq,  tu’rkmen,  ta’jik,  parsı,  afgan,  xind,  arab 

h’a’m  basqa  xalıqlar  tariyxın  qansha  jaqsı  bilsek,  onda  O’zbekistan  xalıqları  tariyxın  sonsha 

teren’  h’a’m  h’a’r  ta’repleme  u’yreniwge  imkaniyat  jaratadı,  ko’meklesedi.  Tariyxıy  uaqıya,  

h’a’diyselerdi  u’yreniw,  pikirlewde  h’a’m  bayan  etiwde  obektiv,  xaqıyqıy,  a’dalatlı  qatnasta 

bolıw en a’h’miyetli metodologiyalıq qag’ıyda bolıp esaplanadı.  Obektivlik qag’ıydası tariyxıy 

waqıya,  h’a’diyselerdi  uyreniwde  olar  menen    baylanıslı  bolg’an  barlıq  faktlerdin’  pu’tin  bir 

jıynag’ın  birge  alıp  tekseriwdi,  onı  h’aqıyqıy  da’liyllerge  tiykarlanıwdı  talap  etedi.  Tariyxıy 

h’a’diyselerdi  bir  pu’tin  h’alda,  o’z-ara  baylanısta  h’a’m  qatnasta  dep  tekseriw  lazım.  Tariyxtı 

u’yreniwde  tariyxıylıq  metodologiyası  u’lken  a’h’miyetke  iye.  Tariyxıylıq  qag’ıydası  waqıya, 

h’a’diyselerdi o’z da’wirinin’ anıq tariyxıy sha’rayatınan kelip shıqqan  h’alda  u’yreniwdi  talap 

etedi.  Waqıya,  h’a’diyselerdi  u’yreniwde  tariyxıy  baylanıs,  tariyxıy  rawajlanıwdı  basqa 

waqıyalar,   h’a’diyseler  menen baylanısta u’yrengende  g’ana  sol waqıya, h’a’diysenin’ ulıwma 

tariyxıy  protsesstegi  ornın  durıs  anıqlaw,  belgilew  mu’mkin  boladı.  Ha’r  bir  waqıya, 

h’a’diyselerge  ulıwma  tariyxıy  protsesstin’  bir  bo’limi,  bo’legi  dep  qaraw  za’rur.  Ha’r  bir 

h’a’diyse  qanday  tariyxıy  sharayatta,  ortalıqta  payda  bolg’anlıg’ın,  bul  h’a’diyse  o’z 

rawajlanıwında  qanday  tiykarg’ı  basqıshlardı  o’tkenligin,  keyin  ol  qanday  bolıp  qalg’anlıg’ın 

biliw  tariyxıylıq  qag’ıydasının’    tiykarg’ı  talabı  bolıp  esaplanadı.  Ma’selen,  qanday  da  bir 

ma’mlekettin’ xızmetine tariyxıylıq ko’z-qarastan turıp bah’a bermekshi bolsaq, birinshiden,  ol 

qashan,  qanday  tariyxıy  sha’rayatta  payda  boldı,  ekinshiden,  ol  o’z  rawajlanıwında  qanday 

awh’alda  degen  sawallarg’a  anıq  juwap  beriw  za’rur  boladı.    Tariyxıylıq  metodologiyası 

xalıqtın’ o’tmishin, h’a’zirgi zaman h’a’m keleshegin bir ta’biyiy tariyxıy protsess dep, o’tmish 

h’a’zirgi  zamandı  tayarlaydı,  h’a’zirgi  zaman  keleshekti  jaratadı  degen  rawajlanıw  nızamı 

tiykarında  qaraydı.    İnsaniyat  a’ne  usınday  ulıwma  joldan  baratırg’an  eken,  keleshekte  jarqın  

turmıs  qurmaqshı bolg’an a’wlad tariyx pa’ni arqalı o’z o’tmishin jaqsı biliwi lazım. O’tmishti, 

ata-babalarımız tariyxın qa’nshelli jaqsı bilsek anlap jetsek,  h’a’zirgi zamandı, g’a’rezsizligimiz 

mazmunın  sonshelli  tolıq  tu’sinemiz,    keleshekti  durıs  ko’z  aldımızg’a  keltire  alamız. 

İnsaniyattın’ rawajlanıwının’ ma’lim bir basqıshında urıwshılıq duzimi ıdırap jeke menshik kelip 

shıqqannan  son’,  urıw  ja’miyetleri  h’a’r  qıylı  sotsiallıq  qatlamlarg’a  boliniwi  menen,  h’a’r  bir 

sotsiallıq  qatlam  o’z  ma’plerine  sa’ykes  h’a’reket  etetug’ın,    olardın’  ma’pleri  bir  bipine 

soqlıg’ısatug’ın  ko’terilisler,  qozg’alan’lar  bolatug’ın  boldı.  Usınday  sharayatta  bolıp  o’tken 

waqıyalardı,  tariyxıy  protsessti  u’yreniwde  sotsiallıq  qatnas  jasaw  printsipine  dıqqat  awdarıw 

za’rur boladı. Sotsiallıq qatnas metodologiyası tariyxıy protsesslerdi xalıqtın’ barlıq qatlamının’ 

ma’plerin  esapqa  alg’an  h’alda  u’yreniwdi  talap  etedi.    Sotsiallıq  qatnas  printsipi  ma’mleket 

iskerlerinin’,  siyasiy  ku’shler,  partiyalar,    tu’rli  birlespeler,  olardın’  jolbasshılarının’  tariyxıy 

rawajlanıwg’a  ko’rsetken  unamlı  yamasa  unamsız  ta’sirin,  ja’miyetti  ol  yamasa  bul  jol  menen 

baslawdag’ı rolin bilip alıwda u’lken a’h’miyetke iye. Ma’mleketimiz tariyxın u’yreniwde milliy 

qa’driyatlar, xalıq da’sturleri h’a’m urp-a’detleri, din, islam tariyxı, adamlardın’ diniy isenimleri, 

diniy  ta’liymatlar  h’a’m  olardın’  tiykarın  salıwshılardın’  xızmetlerin  analiz  etiwde,  bayanlawda 

tsivilizatsiyalı  qatnasta    bolıp,    olardı    h’u’rmetlew,    a’ziyzlew  ko’z-qarasınan  h’a’reket  etiw 

za’rur.  Turmıs  xalıqtın’  neshshe  mın’    jıllar  dawamında  jaratkan  puwxıy  ma’deniyatın 

ekspluatator  h’a’m  a’kspluatatsiya  etiliwshiler  ma’deniyatı  dep  bo’liw,  birinshisin  qaralawdan 

ibarat  eski  bag’dardın’  zıyanlı  ekenligin  ko’rsetti.  Puwxıy  miyrasqa  bunday  qatnasta  bolıw 

puwxıy  ka’mbag’allıqqa,  milliy  qa’driyatlardın’,  urp-a’detlerdin  ayaq-astı  etiliwine,  ko’plegen 

alımlar, ag’artıwshılar, intelegentler, ruwxaniylardın’ qaralanıwına alıp kelgenligin h’esh waqıtta 

umıtpaw  za’rur.  Tariyxtı  uyreniwdegi  joqarıdag’ı  metodologiyalıq  qag’ıydalar  menen  birge 

faktlerdi  salıstırıw,  da’wirlerge  bo’liu,  dereklik  mag’lıwmat  tiykarında  juwmaklar  shıg’arıw, 

sotsiologiyalıq izertlewler o’tkeriw, statistikalıq, matematikalıq h’.b. usıllardan paydalanıladı. 

     Watan tariyxın u’yreniwde tiykarg’ı derekler



  



. A’yyemgi zamanlardan baslap bizin’ 

ku’nlerimizge  shekem  ullı  ata-babalarımız,  ullı  oyshıllar,  alımlar  qaldırg’an  puwxıy  bay 

da’sturler. 



.  Bizge  shekem  jetip  kelgen  jazba  kitaplar,  ilimiy  h’a’m  ko’rkem  shıg’armalar, 

sabaqlıqlar, qol  jazbalar,  toplamlar. 



. Ha’r  qıylı  muzeylerde saqlanıp  atırg’an  ko’rgizbe zalları 

xujjetleri,  birinshi    na’wbette  arxeologiyag’a  tiyisli  qazılma  estelikleri. 



.  Tariyxıy  qurılıslar, 

estelikler. 



. Kino, foto h’u’jjetler h’.b.  

 

TAYaNISh  TU’SİNİKLER 

  Pa’nnin’ predmeti h’a’m aktual mashqalaları, obektivlik, ilimiylik, tariyxıylıq, 

dialektikalıq usıl, materiallıq h’a’m jazba derekler. 

A’ D E B İ Ya T L A P



 

 



. Kapimov  İ.A.  Tapixiy xotipasiz kelajak yuq T., Shapq, 



. 

 



. Milliy istiqlol g’oyasi



 asosiy tushuncha va tamoyillar. T., 



. 

 



. Abu Payxon Bepuniy. Qadimgi xalqlapdan qolg’an edgopliklap. t.



.  T., 



. 

 



. Wo’zbekiston tarixi (maruzalar matni). T., 



. 

   



. Wo’zbekiston tapixi.  T., 



Univepsitet



, 



, ekinshi baspası 



.