Kliyentni o'z-o'ziga yo'naltirish Reja

Da’vogarlik darajasi – u yoki bu faoliyatda inson erishmoqchi bo‘lgan eng katta yutuq. A.V. Petrovskiyning ta’rifiga ko‘ra, da’volar darajasi – bu individ o‘z oldiga qo‘ygan maqsadning qiyinligi darajasida ifodalanadigan shaxs o‘zini baholashining istalgan darajasidir («Men» obrazi darajasi).
Inson navbatdagi harakatning qiyinchiligi darajasini erkin holda tanlash imkoniyatiga ega bo‘lgan vaziyatda o‘ziga baho berishni oshirish ikki tendensiya o‘rtasidagi nizolika sabab bo‘ladi: bir tomondan, katta yutuqni boshidan o‘tkazish uchun da’vogarlikni oshirishga intilish, ikkinchi tomondan – omadsizlikka duchor bo‘lmaslik uchun da’volarni kamaytirib turish. Yutuqqa erishilganda da’volar darajasi, odatda, oshadi, odam qiyinroq masalalarni echishga qodirligini namoyon qiladi, omadsizlikda esa – mos ravishda pasayadi.
Da’volar darajasining shakllanishi faqatgina yutuq yoki omadsizlikni oldindan anglash bilan emas, balki, avvalambor, oldingi yutuq va omadsizliklarni oqillik bilan, ba’zida esa noaniq anglangan holda hisobga olish va baholash bilan belgilanadi. Da’volar darajasining shakllanishini o‘quvchining ta’lim olishida, to‘garakdagi ma’ruza mavzusini tanlashda, topshiriq berishda va shu kabilarda kuzatish mumkin.
SHaxsning da’volar darajasi ustida olib borilgan tadqiqotlar faolligi bilangina emas, balki, ularning mazmuni, guruh maqsadlari va vazifalarining aloqasiga ko‘ra, inson xulq-atvori motivlarini yaxshiroq tushunishga va shaxs fazilatlarini shakllantiruvchi yo‘naltirilgan ta’sirni amalga oshirishga imkon yaratadi. Ba’zi bir holatlarda pedagog uchun shaxs da’volar darajasini oshirish vazifasi muhim ahamiyat kasb etadi; o‘quvchi o‘ziga va imkoniyatlariga past nazar bilan qaragan taqdirda, bu vaziyat ma’lum holatda ziyon etkazib, g‘alabaga bo‘lgan ishonchning yo‘qolishiga olib keladi. Omadsizliklarning ketma-ket takrorlanishi og‘ir hissiyotli jahldorlik va nizolilardan iborat bo‘lgan umumiy holatda o‘ziga baho berishni pasaytirib yuboradi va o‘quvchi o‘zidan hafsalasi pir bo‘lishi mumkin.
Da’volar darajasini oshirishning turli xil yo‘llari mavjud bo‘lib ular o‘quvchining individualligi, frustratsiya xususiyati, pedagogning imkoniyatlari va boshqalarga bog‘liqdir. Bunga o‘qituvchi va sinf guruhi tomonidan ko‘rsatiladigan yordam, shuningdek, shaxs uchun istiqbol yaratishning turli usullari kiradi.
Boshqa holatlarda pedagog uchun bola yoki o‘smirning da’volari darajasini, ayniqsa, o‘quvchi o‘z oldiga qo‘ygan vazifalar real vaziyatda oqlanmaydigan, o‘z imkoniyatlarini baholash esa oshirib yuborilgan taqdirda, kekkeyish, o‘ziga xos ustunlik kompleksi va h.k.lar paydo bo‘lgan vaziyatda bir muncha kamaytirish muhimdir. O‘quvchi haqqoniy bo‘lmagan oshirib yuborilgan da’volar darajasi bilan guruhda qat’iy qarshilikka uchrashining o‘zi emas, balki, unda mavjud bo‘lgan o‘ziga ortiqcha baho berish real omadsizliklar bilan ko‘plab qarama-qarshiliklarga duch kelib, o‘tkir emotsional nizolilarni yuzaga keltirgani sababidan, ushbu masalani hal etish zarurligi alohida ta’kidlab o‘tiladi. Bunda, ko‘p hollarda o‘quvchi uning o‘ziga ortiqcha baho berishi bilan mos kelmaydigan shaxsiy omadsizlik holatlarini payqamaslikka urinib, qaysarlik qiladi, arazlaydi, o‘zini ataylab mamnundek ko‘rsatib, o‘zini nomutanosib tutadi yoki omadsizligida kimningdir qarshi ta’sirini, yomonligini tushuntirishga harakat qiladi, shubhali, g‘azabnok, tahdidli bo‘lib qoladi.
SHunday qilib, shaxsning o‘zini anglashi o‘zini baholash mexanizmidan foydalanib, diqqat bilan shaxsiy da’vogarlik va haqiqiy yutuqlar nisbatini qayd etadi.
Temperament bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha m aslahatlar.O‘z temperamenti muammosidan tashvishlangan mijozga psixologmaslahatchi taklif etishi m um kin b o‘lgan tavsiyalarni muhokam aqilishga kirishishdan oldin tem peram ent psixologiyasiga taalluqli va psixologik maslahat davomida hisobga olish kerak bolgan asosiy amallarni esga olaylik. Odam ning tem peram enti - bu surati, reaksiyasi, tezligi, nerv im pulslari, o‘tkazilishi dinam ikasi, vazminligi va ta ’sirchanligi xususiyatlaridan iborat odam ning psixik jarayonlari va harakatlari dinam ik xususiyatlari to’plamidir. Tashqi xitlqi namoyon boMishidan tashqari bu barcha xususiyatlar ichki, nerv-psixik ko‘rinishga ega, ular odatda ko‘zdan yashiringan b o ‘ladi. Bir odamning tem peram enti ichki va tashqi ko‘rinishlari b a’zan mos bo‘ladi, b a’zan esa mos kelmaydi. Bundan tashqari odam ning o ‘zi tem peram entini tasavvur qilishi haqiqatga to ‘g ‘ri kelmasligi mumkin. Odam o ‘z tem peram entini uning ustunliklari va kamchiliklarini baholashda yanglishishi m umkin. Odamning temperamenti tabiiy turi ijtimoiy asosdagi xulqi shakli ortida yashiringan boMishi m um kin. Odamga tabiat tom onidan berilgan temperamentlar turi yaxshi yoki yomon boMishi mumkin emas. Masalan, xolerik yoki sangvinik, yoki flegmatik va melanxoliklar o ‘z u stu n lik larig a va k a m c h iiik la rig a ega. M ijo z u n in g temperamentiga taalluqli tavsiyalar berganida temperamenti asosida yotuvchi nerv sistemasi xususiyatlari odamning atrofdagilar bilan va uning amaliy faoliyatida turli xilda nam oyon bolishi mumkinligi to ‘g‘risidagi yangi m a ’lumotlarni hisobga olish kerak boMadi. Inson temperamenti turlicha namoyon boMishi m um kin. Masalan, odam atrofdagilar bilan m unosabatlarda o ‘zini xolerik sifatida nam oyon qilishi, ishda esa sangvinik boMishi m um kin: u ishda flegmatik b o ‘lishi va odam lar bilan munosabatlarda melanxolik bo'lishi mumkin. Endi esa odam ni o ‘z tem p eram en tid an shikoyat qilib psixologik maslahatga kelishga majbur etuvchi, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan odatiy m uam m olam i ko‘rib chiqam iz: l.O d a m o ‘zining tem peram enti tashqi namoyon boMishini boshqara olmasligi borasida tashvishlanadi, masalan, vaziyatlar va boshqa odam lar harakatiga hayajonlanishi va ta ’sirlanishi. 2. G o ‘yoki o ‘zining to ‘la mos boMmagan temperamenti sababli u odamlar bilan psixologik xotiijam munosabatlarda bo‘la olmasligi bo‘yicha o dam ning xavotirlanishi; 3. Boshqa o d am lard an ortda qolayotganligi yoki aksincha, ulardan ko‘ra tezroq harakat qilishi, umuman boshqa odamlarning talablariga u javob beradigandek tuyulishi sababli ishda yoki odamlar bilan munosabatlarda unda keskinlik yuzaga kelib turishi oqibatida odamning tashvishlanishi; 4. Boshqa odam larga qaraganda uning ish surati birm uncha sekinligi, u bilan aloqada bo‘lgan odamlar harakatlariga javobi birmuncha sustligi b o ‘yicha odamning tashvishlanishi, masalan, gapirish yoki aqliy tezligida; 5. G o ‘yo u n d a nerv sistemasi bo'sh boMishi sababli odam ning xavotirlanishi; 6. Odam ning emotsional o‘zini tutishni bilmasligi sababli uning tashvishlanishi. Barcha xususiy holatlarni psixologik maslahat o ‘tkazish amaliyoti nuqtayi nazaridan to‘la ko‘rib chiqamiz. Ular bilan bogMiq mijoz bilan ishlayotganda psixolog-maslahatchi taklif etishi mumkin b o lg an aniq tavsiyalarni ifoda etib o‘tamiz: 1-holat. Bu holatga mos keladigan vaziyat ikkita eng mumkin bo'lgan sabablar oqibatida yuzaga keladi: odamda xolerik va sangvinik tem peram ent bolishi va nerv-psixik buzilishlar bilan boladigan jism oniy behollik. Birinchi holatda psixologik testlar yordamida mijozning temperamenti turini aniqlash kerak bolad i va yuqorida ko‘rsatilgan temperament turi unda mavjudligi tasdiqlansa, unda eng avval bu haqida mijozning o kziga aytish kerak. Shundan keyin iloji b o k!sa unga bu haqida tashvishlanmaslikni, o‘zining hayajonlarini boshqara olm asligini tu z a ts a b o ‘ 1 ish ini, kuchli t a ’sirchanligi shaxsiy mazmunda faqat kamchiiik emas, balki hayotda ko‘pchilik hollarda odamning yaqqol ustunligi sifatida ishtirok etishini tushuntirishga harakat qilish kerak. Ikkinchi holatda (ikkinchi sabab) jiddiyjismoniy toliqish, kuchli hayajonlanish hamda nerv-psixologik kasalliklarning oldini oladigan qilib ish tartibini tashkil qilish, dam olish hisobiga m uam m o osongina ha] etiladi. Biroq bu holat psixologlaremas, balki ko'proq shifokorlar vazifasi doirasiga kiradi, shuning uchun biz uni muhokama qilishda davom etmaymiz. Yuqorida fikr yuritilgan ta ’sirchanlik o d a m la rto m o n id a n yaxshi qadrlanadi, ch u n k i odam atrofida bo'layotgan hodisalarga xususan, u bilan m unosabatlarda bo'ladigan odamlarga bcfarq emasligini yaqqol nam oyon etadi (albatta, eng avval ijobiy emotsiyalari t o ‘g‘risida g a p boradi). M ijozning hissiyotga beriluvchanligi uni ju da ham tashvishlantirmasligini ishonchliroq isbotlash uchun quyidagi asosni keltirish mumkin: odamdagi bu xususiyat intellektual rivojlangan, ilmli va yuksak madaniyatli o d am larto m o n id an ju d a qadrlanishini aytish mumkin. Odamning emotsionalligi o'zidan tashqarida, odamlar bilan munosabatlarida va harakatlarida qanday namoyon boMishi — bu boshqa gap. Agarda kuchli emotsionalligi odamga juda yuqori natijalar bersa va odamlar bilan uning munosabatlari yaxshilansa - unda bu albatta, ustunligi hisoblanadi. Agarda haddan tashqari ta’sirchanligi ishiga xalaqit qilsa va m u n o sab atlarin i yom onlashtirsa, unda bu haqida o ‘ylab ko‘rish k erak boMadi. Bunday holda odatda m u am m o emotsionalligining o ‘zida emas, balki odamning tashqi namoyon boMishini boshqarishni bilmasligi bilan b o g liq b o ‘ladi. Mijoz iloji bo'lsa o ‘zining tabiiy reaksiyasi tezligini va boshqa odamlardan u nimasi bilan farq qilishini bilgani yaxshi bo‘ladi. Agarda shunday farq aniqlansa va mijozning uning uchun muhim odamlar bilan munosabatlarini qiyinlashtiradigan darajada katta b o ‘lsa, bunday holatda u reaksiya tezligi bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlari borligi torisida aloqa qiladigan odamlarini oldindan ogohlantirib qo‘yish, mijozda reaksiyasi yomonligi sababli yuzaga kelishi mumkin bo'lgan keraksiz muammolarni oidini oladi. 2-holat. Butunlay qaram a-qarshi psixologik to ‘g‘ri kelmaydigan temperamentga ega, masalan, xoierik va melanxolik, sangvinik va flegmatik odamlar bir-biri bilan munosabatlarda odatda, noqulaylik, keskinlikni his qiladilar. Bunday holat ayniqsa, bir-biri bilan yetarlicha tanish boMmagan odam lar orasida ularning munosabatlari boshida ko‘pincha nam oyon b o ‘ladi. Ularning o ‘zlari bir-birlariga psixologik mos emasdek tuyuladi va ular orasida yuzaga keladigan keskinlik xuddi ularga yo‘qotib b o ‘lmaydigandek ko‘rinishi mumkin. Psixologik mos keîmaslik od am n i juda qiynaydi va b a’zida ular orasida yaxshi munosabatlar o ‘rnatish yoMida yo‘qotib boMmaydigan m u am m o d ek bo‘lib ko‘rinadi. Aslida, bu to ‘g‘ri emas. Birinchidan, barcha odam larning bir-biriga moslashishi o ‘z xulqini o ‘zgartirishda katta imkoniyatlarga ega, bu bir-biriga yaxshi moslashishga yordam beradi. Ikkinchidan, bu imkoniyatlarni amalga oshirish va bir-biriga o ‘zaro moslashishning yakuniy natijasi ularning tem peram entlari dastlabki tabiiy farqidan ko‘ra ko‘proq darajada odamlarning birbirini tushunish istagiga bog‘liq boMadi. Uchinchidan va eng asosiysi - simpatiya yoki antipatiya, odamlarning bir-birini yoqtirishi yoki yomon ko'rishi. Ularqanday tem peram ent turiga ega ekanliklariga hech qanday bog‘liq emas. Bir-birlariga ijobiy yoki salbiy hissiyotlarini birxil darajada xoleriklar ham , sangviniklar ham va flegmatiklar ham his etishlari mumkin. Shuning uchun temperamenti xususiyatidagi farqlar shaxsiy yoki amaliy munosabatlar uchun zararli bo‘lib qoladi, deb tashvishlanish uchun hech bir jiddiy asos yo‘q. Mijoz uchun muhim bolgan o d am lar uning o ‘zining tem peram entidagi farqlar b o ‘yicha psixologik maslahatga murojaat etgan mijozning o‘zini birinchi navbatda bunga ishontirishi kerak. Temperamentlarining psixologik mos emasligini sabab qilib ko‘rsatish ko‘pincha o‘zaro munosabatlar sabablarini yashirish vositasi b o lib xizmat qiladi. Mana shu sababli psixologik mos kelmasligidan shikoyat qilib murojaat etgan mijoz bilan ishlaganda psixolog-masiahatchi amalga oshirishi kerak b o lg a n keyingi ish quyidagilardan iborat: mijozga u va uning atrofidagi odamlar o‘rtasida psixologik mos kelmaslikaniqlanadigan munosabatlarni chuqur psixologik tahlil qilib chiqish zarurligini tushuntiradi. Agarda biroz vaqt o ‘tgach uning odamlar bilan o ‘zaro munosabatlari muammosi tem peram enti xususiyatlari bilan bogMiq emasligini mijoz tushunsa, uning sababini temperamenti farqida emas, balki biron boshqa narsadan qidirish kerak bo‘ladi. 3-hoiat. Agarda mijoz ishda yoki odamlar bilan munosabatlarda yuzaga k e la d ig an d o im iy k e s k in lik t o ‘g ‘risida p s ix o lo g - maslahatchiga shikoyat qilsa, buning asosida uchta sabab yotishi mumkin: bajarayotgan ishiga qiziqishi yo'qligi, odamga qiziqishi yo'qligi, bir-biri bilan o ‘zaro aloqaiarda bolm aydigan odam larning temperamenti tabiiy turiga to'la mos kelmaydigan ish bajarish yoki kommunikativ harakatlari dinamikasi. Birinchi navbatda mijoz bilan ishlashda psixolog-maslahatchi aslida mumkin bo'lgan sabablardan qay biriga duch kelganligini aniqlab olish kerak. Agarda birinchi yoki ikkinchi sabablar haqiqiy t a ’sir k o krsatuvchi bollib chiqsa, unda ular sababli yuzaga kelgan psixologik keskinlikni faqat ishiga, yoki odamga bolgan salbiy munosabatini ijobiy 0‘zgartirish hisobiga yo'qotish mumkin boMadi. Shu bilan birga ishlash va m unosabatiar ancha qulay dinam ik ko'rsatkichlariga o ‘tishi bilan uning ishi va odamlar bilan munosabati sifati yomonlashmasligini, balki oqibatda yaxshilanishiga mijozni ishontirsa juda yaxshi bo'ladi. B iroqaw aliga unga yangicha ishlash va m unosabatiar noqulay va qiyindek ko‘rinishi mumkin. 4-holat. Boshqa odamlarga nisbatan ish bajarish tezligi pastligi bo'yicha va b a ’zi vaziyatlarda ularning harakatlariga javobi ju d a sekinligi bo‘yicha xavotirlanish. Bunday xavotirlanishlar ko‘pchilik hollarda to ‘la asosga ega boMmaydi. Y uqorida sustlik va reaksiyasi sekinligi odam ning shaxsiy kamchiligi hisoblanmasligi to ‘g ‘risida ko‘p gapirdik. Ular ish bajarish natijasi pasayishi va odam lar bilan munosabatlarda qiyinchilikiar hamda kuchli ichki keskinlik kelib chiqqanda kamchilik boLlib ishtirok etadi. Lekin nima ish qilsa tez bajarishi va shu bilan bir vaqtda sifatli b o ‘lishi hayotda ju d a kam hollarda ham da alohida iste’dodli odam larda boladi. Aksincha, shoshilmay ishlaydigan odamlarda ish sifati ancha yuqori sifatli bolishi ko‘proq uchraydi. Agarda tez va sekin ishlash, tez yoki sekin aqliy harakatlanish reaksiyalari barcha ustunliklari va kamchiliklarini to ‘plab ham da solishtirib chiqilsa, unda ay n a n , shoshilmasdan ishlash va ancha bir tekis reaksiya sifati va mahsuldorligidan ustun boMib chiqadi.