Кўллари ва сув омборлари

Nometall qazilma boyliklar. Bu turdagi mineral xom ashyolarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: tog'-ruda xom ashyosi, tog'-kimyo xom ashyosi, qurilish materiallari, yer osti suvlari.

Tog-ruda xom ashyosi o'z navbatida erituvchan shpat, dala shpati-kvarsi (chaqmoqtosh) xom ashyosi, qoliplaydigan xom ashyo, vollastonit, asbest va boshqalardan tarkib topadi. Erituvchan shpatning O'zbekistonda 30ga yaqin konlari va ko'rinishlari aniqlangan. Ular asosan Toshkentoldi geologiya-iqtisodiy rayonida joylashgan bo'lib, Qurama va Chotqol mintaqalarida ham qidiruv ishlari olib borish ko'zda tutilgan. Dala shpati kvarsi xom ashyosining zahiralari Navoiy viloyati (Langar, Karmana)da joylashgan. Ulardan keramika, forfor, shisha, fayans, emal idishlar ishlab chiqarishda keng foydalaniladi.

Tog'-kimyo xom ashyosi jumlasiga fosforitlar, tabiiy tuz, soda, agrokimyo xom ashyosi kiradi. Sulfat, kaliy, osh tuzi konlari topib ishga tushirilgan. Borsakelmas, boybichekan va Xo'jaikamda osh tuzining bitmas-tugamas zahiralari joylashgan.

Qurilish materiallarining 370 dan ortiq konlari hisobga olingan. Ularning 31 tasi sement xom ashyosi, 29 tasi qoplama tosh, 13 tasi keramzit xom ashyosi, 39 tasi qurilish toshlari, 175 tasi g'isht xom ashyosi, 67 tam qum-gravil materiallari, 22 tasi beton uchun qum va silikat buyumlari, 3 tasi shisha xom ashyosi va boshqa konlardir⁶.
Murakkab moddalar ichida eng ko'p tarqalgan va xalq xo'jaligida eng ko'p ishlatiladigan anorganik moddalar tuzlar bo'lib, Yerdagi hayotiy jarayonlarning me'yorida sodir bo'lishi uchun ularning ahamiyati juda kattadir.
Inson organizmi tuz muvozanatini doimo saqlab turishga muhtojdir va organizm umumiy massasiga nisbatan 5,5 % turli xildagi tuzlar shu vazifani bajarib turadi. Masalan, organizmda kalsiy tuzlari kamayib ketsa, muvozanatni tiklash uchun kalsiy tutgan mahsulotlarni iste'mol qilish xohishi paydo bo'ladi. Yoki turli sabablarga ko'ra organizm tez suyuqlik yo'qotadigan bo'lib qolganda, tuz suyuqlik bilan chiqib ketib qoladi, shuning uchun bunday holatlarda turli fiziologik tuz eritmalari beriladi.
Kalsiy, temir, kaliy, natriy va boshqa ko'plab metallar tutgan tuzlar tibbiyotda turli kasalliklarga qarshi dori vositalari sifatida qo'llanadi.
Azot, fosfor, kaliy, oltingugurt, kalsiy, natriy va mikroelementlar deb nomlanuvchi metallar guruhini tutgan tuzlar qishloq xo'jaligida o'g'itlar, ba'zi zararkunandalarga qarshi kurash vositalari, unuvchanlikni va hosildorlikni oshiruvchi o'stiruvchi vositalar sifatida keng qo'llanadi. Natriy xlorid NaCl.
Osh tuzi turmushda qanday maqsadlarda ishlatilishini esa hammamiz juda yaxshi bilamiz. Osh tuzi sanoatda xlor, ishqor, natriy metali olishda, tibbiyotda fiziologik eritma tayyorlashda ishlatiladi. Kalsiy karbonat CaCO3. Marmar, ohaktosh sifatida qurilishda ishlatiladigan tuz. Qurilish binolarini bezash maqsadida marmardan eng ko'p foydalaniladi. Toshkent metropoliteni bekatlarining chiroyiga chiroy qo'shib turibdi. Ammoniy nitrat NH4NO3. Ammoniyli selitra nomi bilan qishloq xo'jaligida ishlatiladi. Farg'ona azotli o'g'itlar korxonasida sun'iy tarzda ishlab chiqariladi. Sanoatda turli metallar va boshqa tuzlarni olishda ham tuzlardan keng foydalaniladi. Masalan, temirning sulfidli tuzlaridan cho'yan va po'lat olinadi⁷.
O' zbekistonda yirik tog' -kimyo konlari kimyo sanoati tarmoqlariga turli xil xomahyolar yetkazib berish orqali kimyo sanoatida katta ahamiyat kasb etadi. Bunday konlar haqida biz 1.1.-jadvalda batafsil malumotga ega bo'lamiz.
1.1.-jadval