Komiljon hashimov

Ay, savuq ellardan muz kiyib kelganlar, Uqo'pol tovushingiz qirlardayo'q bolsun! Ey, manim bog'imdan mevamni terganlar, Qop-qora boshingizyerlarga ko'mulsun!
Turkistonda chorizm maktab siyosatining
boshlanishi. Rus-tuzem maktablari va matbuot
Rus muhojirlari Turkiston general-gubematorining farmoniga binoan oTkada rus va rus-tuzem maktablari, gimnaziya kabi maktablarni ochish va bu maktablarni kengaytirish hisobiga mahalliy maktablar, madrasalarni siqib chiqarish maqsadida maorif islohotini o'tkaza boshladilar.
Bu bilan go‘yoki, ular Markaziy Osiyo aholisining savodxonlik dara- jasini oshirmoqchi bo'ldilar va har bir qilingan ishni bo'rttirib ko'rsatishga urindilar.
1917-yilgi to'ntarishgacha 21 foiz savodxon bo'lgan o'lka ahohsini, yoppasiga savodsiz edi, deya kamsitishga urindilar, quruq bo'hton yog'dirdilar.
О*1ка aholisini savodxon qilish uchun eng awalo rus, rus-tuzem, gimnaziya kabi o‘quv maskanlari kerak, madrasa va «usuli qadimiya» eski usul maktablarida, otinlar maktablarida savod chiqarib bo'lmaydi degan siyosatni yurgizishga harakat qildilar.
Bunga biz 1897-yildagi Rossiya tomonidan o'tkazilgan aholi ro'yxati ma'lumotlarini ko'rsatishimiz mumkin. Masalan, o‘sha aholi ro'yxatida


183


www.ziyouz.com kutubxonasi




qayd etilishicha, Markaziy (O‘rta) Osiyo aholisining savodxondik darajasi quyidagicha belgilangan:
tojiklar - 99,5 % savodsiz;
qirg‘izlar- 99,4 % savodsiz;
turkmanlar- 99,3 % savodsiz;
o'zbeklar - 98,4 % savodsiz;
qozoqlar- 97,9 % savodsiz deb hisoblangan.
Bu korsatkichlarning barchasi uydurma edi. Aslida Turkiston olkasi xalqlarining savodxonlik darajasi chor Rossiyasi aholisininng savodxon- lik darajasidan past emas edi. Chunki Turkiston o‘lkasi xalqlari 1917 - yilgi to'ntarishdan oldin shaxsiy va ommaviy maktablar, madrasalarda bilim olganlar, ilm egalari bo'lganlar.
Zero, yuqorida qayd etilgan aholi ro'yxati ma'lumotnomasida rus xalqidan, rus millatidan boshqa millatga mansub fuqarolarni ataylab kamsitish chor Rossiyasining asosiy mafkuraviy kurashi natijasidir. Chunki ular rus va rus-tuzem maktablarini bititganlarnigina savodli deb hisoblaganlar. Hatto ular dunyoviy maktablar ochish, ona tilidagi darsliklar, gazeta va jurnallar nashr qilish va hokazolarni qat'iy ta'qib qilar edilar.
Ayni vaqtda chor hukumati rus bo'lmagan ahoh yashaydigan joylar- da maktablar ochar, bu maktablar esa o‘z oldiga ruslashtirish maqsadini qo'yar edi.
Chor hukumati tomonidan XX asrning 60 -yillarida maktab ustavlari tasdiqlanib, shular asosida boshlang'ich hamda o‘rta maktablar qayta tuzilib, rus bo'lmagan xalqlar uchun maktablar tashkil etishga doir dav- lat hujjatlarini ishlab chiqishga kirishdilar.
Maktab ishiga taalluqli asosiy siyosiy va idealogiya sohasidagi ko‘r- satmalar 1870-yili chor Rossiyasi xalq maorifi noziri D.A.Tolstoy tomonidan ifodalab berilgandi: «Bizning vatanimizda yashovchi barcha begona (rus boTmagan) xalqlarning maTumotli bo'lishining oxirgi maqsadi, - deb ma'lum qilgan edi u, - shubhasiz, ularni ruslashtirish va rus xalqi bilan birlashtirishdan iborat bo'lishi kerak».
Ruslashtirish ko‘rsatmasi 1870-yili elon qilingan boTib, unga binoan rus millatiga mansub bo'lmagan barcha xalqlar uchta toifaga bolingan edi.
«Juda kam ruslashgan xalqlar». Bularga Sharqiy Sibir va Volgabo'yi xalqlari kirar edi. Bu xalqlar uchun ochilgan maktablarda o'qishni ona tilida boshlash va keyinchalik rus tilida o'qitishga o'tish tavsiya qilinar edi.
«Ruslar ham yashaydigan rayonlarda yashovchi xalqlar». Bu joylar- dagi maktablarda o‘qitishni dastlab rus tilida olib borish, ayrim hollarda
184


www.ziyouz.com kutubxonasi




ona tilining yordamiga tayanish va mumkin qadar tezroq faqat rus tilida o'qitishga o'tish taklif qilinar edi(masalan, gruzin bolalari o'qitiladigan maktablarda o'qitish shunday olib boriladi).
«Yetarli darajada ruslashgan xalqlar». Ukrainlar, belorus va boshqalar. Bularning maktablarida o‘qitishni faqat rus tilida olib borish tayinlangan edi.
Mana shu umumiy direktiv hujjat asosida ulkan Rossiya imperiyasi ayrim hududlaridagi maktablarning ta'lim-tarbiyaviy ish prinsiplarini belgilab beradigan yo'l-yonqlar yaratiladi va e'lon qilinadi...
Tarixda o'zbek xalqi ko‘p bosqinchilarni ko'rgan. Masalan, mo‘g‘ul bosqinchiligini oladigan bo'lsak, ular odamlami qirgan, boyliklarini talon- taroj qilgan... ammo madaniyatiga, tiliga va diniga tegmagan. Eng dahshatlisi, ruslar Turkistonda barcha bosqinchilik ishlarini olib borish bilan birga, xalqning urf-odatidan, tili va dinidan ham ayirmoqchi boldilar.
General Rozenbax shunday degandi: «0‘lkani ruslashtirish rejasini amalga oshirishda maktab katta ahamiyat kasb etishi lozim». Haqiqat- dan ham mustamlaka davrida rus-tuzem maktablari vujudga keldi. Bu maktablarning asl maqsadi o'lkani ruslashtirish edi. Afsuski, bu o'rinda boshqa tishga tegadigan nozik bir holat ham bor. «Tuzemes» degani ruscha- o'zbekcha lug*atda «mahalliy xalq», «tub aholi» deb tarjima qilingan. Rus olimi Vladimir Dalning «Velikorus jonli tilining izohli lug'ati» kitobida esa, mana shunday jumlalar yoziladi: «Tuzemes. Mestnoy otnosyahiy- sya do izvestnoy strani...Tuzemnie jiteli chasti Okeanii stoyat na niz- shey stupeni chelovechestva».
XX asr boshlarida Turkistonda hammasi bo'lib 20925 ishchi bo'lgan, xolos. TemiryoHar oTkamizning barcha boyliklarini Rossiyaga tashib olib ketish maqsadida qurilgan. Yangi ochilgan turh maktablar esa mus- tamlakachi amaldorlar uchun tilmochlar tayyorlab berish uchun xizmat qilgan.
Rossiya xalqlari uchun hukumat maktablari
Musuhnon aholisi yashaydigan joylarda qadimdan maktab-madrasalar mavjud boTib, bularga qarshi chor hukumati Rossiyadagi ko'psonli xalqlar uchun maxsus hukumat maktablari barpo qilar edi. Bu maktablarning ko'pchiligida o'qitish rus tihda olib borilardi. Ularning biri - to'rtyillik, ikkinchisi - ikkiyillik edi. Ba’zi-bir to'rtyillik maktablarda intematlar hamboTib,ulardakoproq mahalliyaholiningboyqatlamibolalarita'lim olardi. Turkiston 1880- yili Rossiya tasarrufiga o'tganidan keyin Marka-


185


www.ziyouz.com kutubxonasi




ziy Osiyodagi rus-tuzem maktablari ancha mashhur bo“ldi. Ammo meh- natkashlarning bolalari uchun yaxshi yo“lga qo'yilmagan ikkiyillik savod chiqarish maktablari ochilgan edi. 0‘qish muddati ikki yil bo'lgan mil- liy maktablardan, masalan, qozoqlarda ovul maktablari, deb atalgan mak- tablar tipik maktab sanalar edi.
Dastlabki ovul maktablari 1892-yili To‘rg‘ay oblastining ovullarida tashkil topganbo'lib, aholiningkochmanchilik turmushiga moslashti- rilgan edi. Ovul maktablarida rus tili, arifmetika, qozoq alifbosi va islom dini o'qitilar edi. Bu maktablarda o'qitish o'quvchilarning ona tilida olib borilardi, lekin ularning saviyasi juda past edi. 1916-yili 169 ovul maktabi bo“lib, ularda 5 ming o'quvchi o'qirdi, bu maktab yoshidagi barcha qozoq bolalarining faqat 1 foizga yaqininigina tashkil etardi, xolos.
Markaziy Osiyo va Shimoliy Kavkazning musulmon aholisi uchun rus-tuzem maktablari XIX asrning 80-yillaridan boshlab ochila boshladi. Bu maktablar o‘z dasturlariga ko‘ra rus ministrlik maktablaridan islom dininingoqitilishibilanginafarqqilardi.Rus-tuzem maktablaridao'qitish rus tilida, diniy ta'limot esa, o'quvchilarning ona tilida olib borilardi.
Turkistonda dastlab ochilgan rus maktablari
Markaziy Osiyo xonliklarida islom dini davlat dini hisoblanardi. Musulmon ruhoniylari Markaziy Osiyoning feodal hukmronlari bilan mahkam bog'langan edi; shu hukmronlarning yordami tufayli bu yerda musulmonlarning juda ko‘p diniy o‘quv yurtlari, chunonchi: masjidlar huzurida maktablar, madrasalar va shunga o‘xshagan o'quv yurtlari bor edi. Turkistonda birinchi general-gubernator bo'lgan Kaufman barcha musulmon muassasalariga nisbatan «aralashmaslik» (betaraflik) siyosatini tutdi.
0‘rta asr musulmon maktablarini isloh qilishdan bosh tortgan chorizm ruslar o'mashgan yerlarda ochilgan rus maktablarini Turkistonda maorif sohasida o‘z siyosatining quroli qihb olishga harakat qildi. (Toshkentda dastlabki rus maktabi 1866-yili ochilgan edi.) Rus maktablariga ruslar bilan birga o‘qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinardi. Turkistondagi boshlang'ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Yevropa qismidagiga qaraganda, ancha ko'proq o'rgatilardi; bundan maqsad - mahalliy aholining bolalarini maktabga ko'proq jalb qilish edi.
Chorizmning Turkistondagi ruslashtirishdan iborat maktab sistemasi uning Volgabo'yi uchun maqullangan «Ilminskiy sistemasi»dan farq qilardi. Qozon pedagogi Ilminskiy Volgabo'yidagi chuvashlar, mariylar va boshqa xalqlar uchun alohida rus va mahalliy aholi maktablari ochgan


186


www.ziyouz.com kutubxonasi




edi. Bu maktablarda o‘qish dastlab bolalarning ona tillarida olib borilar, rus tili esa alohida fan sifatida o‘qitilar edi, shu bilan birga, hamma darsliklar xristian (pravoslavie) dinini targ'ib qilish ruhida tuzilgan edi. Bulardan farqli o'laroq, islom dini ta'siri kuchli bo'lgan Turkistonning mahalliy aholisi o'rtasida xristianlar missionerligiga ruxsat etilmas edi; buning ustiga rus maktablarida musulmon dinini o‘qitish ham man etilgan edi; rus maktablariga o'qishga kirgan yerli aholi bolalari dastlabki kundanoq rus tilida o'qitilar edi.
Turkistonda dastlabki rus o'rta o'quv yurtlari 1870-yillardan ochila boshladi: 1876 -yili Toshkentda, Verniyda (hozirgi Olmaotada) erlar va xotin-qizlar gimnaziyalari, 1879 -yili esa, Toshkentda o'qituvchilar semi- nariyasi ochildi. Gimnaziyalarga ham yerli aholining bolalari qabul qilinardi. O‘qituvchilar seminariyalarida esa, mahalliy ahoh bolalariga

103. 
     o'rin ajratilgandi.
     

Turkistonda dastlab ochilgan ba’zi rus maktablarida o'quvchilarning

103. 
     va undan ko‘prog‘ini mahalliy aholi bolalari tashkil etgan bo‘lsa-da, lekin butun Turkiston olkasi bo'yicha hisoblaganda bunday maktablarda o'quvchi mahalliy aholi bolalari 200dan oshmasdi. Bularning ham ko‘pi qozoq bolalari bolib, o'zbek va tojik bolalari juda oz edi, chunki musuhnon ruhoniylari «kofirlar» maktablariga qarshi targ'ibot yurgizardilar. Rus maktablarida, ayniqsa, o'rta maktablarda o'quvchilar o'rtasida o‘z ijti- moiy ahvoliga ko‘ra boylar va oqsuyaklarning bolalari ko'pchilikni tashkil etardi.
     

Chorizmning maktab sohasidagi siyosati ruslashtirishdan iborat bo*l- sa ham, lekin rus bolalari bilan mahalliy aholi bolalarining birgalikda o'qishlari ular o'rtasida o'zaro do'stlikni tarbiyalar edi.
Rus maktabiga o'qishga kirgan bolalar rus tilini mutlaqo bihnas edilar, natijada ancha qiyinchilik tugilardi. Shuning uchun rus maktabiga kirgan, lekin rus tilini mutlaqo bilmaydigan o'quvchi rus tilida so'zlashishni o'rganib olmaguncha odatda quyi bo'limda o'qir, rus tihda so'zlashishni o'rganib olgandan keyingina yuqori bo'limga o'tkazilardi. Yuqori bo'limlarga o'quv yilining o'rtalarida ham o'tkazilaverardi, chunki maktablar kichkina bo'lib, bir vaqtning o'zida mashg'ulotlar bir necha bo'limlar bilan olib borilardi.
Rus maktablarida o'qiydigan qozoq bolalarning ko'pchiligi internat- larda yashar edilar, xuddi shu internatlarda rus tili yanada tezroq va puxtaroq o'rganib olinardi.
Toshkentdagi gimnaziyada dastlabki yillari mahalliy aholining
187


www.ziyouz.com kutubxonasi




bolalarini rus tili bilan ko'proq shug'ullantirish uchun lotin tilini o'rgatishdan ozod qilinardi.
1880-yillarning boshlariga kelib rus maktablarida o'qiydigan o'zbek va tojik bolalari uchun islom dinini o'qitish kerak, toki ota-onalari bu maktablardan qo'rqmasinlar, degan fikr tarqalgan edi. Turkiston ma’murlari bu fikrning qanchalik to'g'ri ekanligini tekshirishga qaror qildilar. 1884-yil 19 dekabrda Toshkentda, «eski shahar» qismida sinab ko'rish uchun birinchi rus-tuzem maktabi ochilgan edi. 10 -yillardan keyin Toshkentda bunday maktablar soni to'rttaga kopaydi. Bu tipdagi maktablar o'lkadagi yirik shaharlar hamda qishloqlarda ham tashkil etila boshladi. O“lkada rus, rus-tuzem maktablari ilk bor XIX asrning 70-yillarii yuzaga kelgan bo‘lsa, 1904-yilga kelib ularning soni 57taga etdi.
Tadqiqotchi A.Muhammadjonovning ma'lumotiga ko‘ra, o'lkada tash- kil etilgan rus-tuzem maktablari 1870-1904-yillari quyidagi holatda edi.
Rus-tuzem maktablarida o'quvchilarga rus muallimi rus tilini ham- da arifmetikani va boshqa fanlami o'rgatar, buning uchun o‘qish vaqti- ning yarmi ajratib qo‘yilgan edi. 0‘qish vaqtining qolgan yarmi «Musul- mon domla» ixtiyoriga berib qo‘yilgan bolib, u eski usul maktablaridagi- dek bolalarga diniy darslar o'qitish bilan shug'ullanardi.
Rus-tuzem maktablarida faqat o‘g‘il bolalar o'qitilardi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903 -yili Turkiston pedagogika to'garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyati uzoqqa cho'zilmay, ikki yildan keyin yopihb qoldi.
Rus-tuzem maktablarida rus lilini o'qitish dasturi va uslubi rus bo'lmagan o'quvchilar uchun moTjallab tuzilar edi. (Bu maktablarda ba’- zan rus bolalar ham uchrab qolardi.)
1884 -yili sinash uchun ochilgan rus-tuzem maktabida (Turkiston o'qituvchilar seminariyasining rus qismida) tarbiyalanuvchilar uchun o'zbek tih kiritildi. Namangan yaqinida bir qishloqda 6 yil yashagan va o'zbek tilini yaxshi o'rganib olgan V.P.Nahvkin, bu maktabda birinchi bo'lib o'zbek tilini o'qitgan edi. U sinash uchun ochilgan rus-tuzem mak- tabining birinchi o'qituvchisi edi. Nahvkin seminariyada 1890 -yilgacha dars berdi. Dars chog'ida Nalivkin bo'lajak o'qituvchilarga faqat o'zbek tilinigina o'rgatib qolmasdan, balki ularda o“lkani organishga ham havas uyg'otgan edi. Seminariyada o‘qib chiqqanlar orasida rus-tuzem mak- tablarida ishlashga tayyor bo‘lgan va bu ishni sevib qolganlar anchagina edi.


188


www.ziyouz.com kutubxonasi




Turkistonning rus aholisi maktab ta'limi bilan erli aholiga qaragan- da ancha yaxshiroq ta'minlangan edi. Turkiston o'lkasida birinchi bo‘lib rus maktabi Toshkentda 1866 -yili, Samarqandda 1870 -yili, oradan 1-2 yil o'tgach, Turkiston o'lkasining boshqa shaharlarida ham paydo bo'ldi.
Bu rus maktablarida mahalliy aholi bolalari juda kam sonni tashkil etardi. 1876 -yili Toshkentda erkaklar progimnaziyasi va qizlar progim- naziyasi ochiladi. 1894 -yili real bilim yurti ochildi. Bu o'quv yurtlarida boshqa shaharlardan kelgan o'quvchilar uchun pansion (yotoqxona) ham bor edi. Bu maktablar davlat byudjetidan ta'minlanardi.
1879 -yih Toshkentda Turkiston muallimlar seminariyasi ochildi. Bu seminariya maktablari rus boshlang'ich sinflari uchun oquvchilarga ona tilidan muallimlar tayyorlab berishi lozim edi. XIX asrning 80-yillari o'rtalaridan boshlab seminariya rus-tuzem maktablari uchun ham muaUimlar tayyorlashga kirishdi. MahaUiy tilni o'rganish majburiy qilib qo'yilganligi Toshkentdagi bu seminariyaning xususiyatlaridan biri bo'ldi. Unda V.P.Nalivkin o'zbek tilida dars bera boshlagan birinchi o'qituvchi edi. 1887 -yili Nalivkin tuzgan lug'at va grammatika risolasi nashr etil- di. Bular tilshunoslik tarixida o'zbek tiliga doir birinchi qoTlanmalar boldi.
Maktablar uchun ajratilgan mablag'ning kattagina qismi o'rta o‘quv yurtlariga sarflanardi. Toshkentdagi kadetlar korpusiga ayniqsa ko‘p mablag¹ sarflanardi. Ishlab turgan to'rt o'quv yurtidan tashqari 1900 - yildan boshlab yana beshta o‘quv yurti ochildi. Samarqandda va Yangi Marg'ilonda qizlar va erkaklar gimnaziyalari ishga tushdi; 1905-1916 - yillar ichida o'rta maktablar soni ikki baravardan ziyodroq ko'paydi; uyezd markazlarining deyarli hammasida o‘rta maktablar paydo bo'ldi.
Iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan Qo‘qon va Toshkent shaharlarida 1905-1907 -yillari yangi tipdagi o‘rta maktablar - o‘g‘il va qiz bolalar birga oqiydigan kommersiya bihm yurtlari ochildi.
Turkistonning iqtisodiy rivojlanishi hunar-texnika tipidagi maktablarning ochilishiga olib keldi. Chunonchi, 1896 -yildayoq Tosh- kentda paxta zavodlari va boshqa zavodlarni ta’mirlash uchun kadrlar tayyorlaydigan bilim yurti ochildi; 1897 -yili irrigasiya nazoratchilari tayyorlaydigan kurs tashkil etildi. 1902 -yih Toshkent yaqinida qishloq xo'jalik gidrotexnika maktabi ochildi; 1904 -yih Samarqandda bog'dor- chilik va shu yilning o'zida Toshkentda temiryo‘1 texnika bilim yurti ochildi. 1908 -yili A.M.Malinovskaya Toshkentda qo‘l-hunar ustalari hamda hisobchilar tayyorlaydigan xususiy qizlar hunar maktabini ochdi. Shu tariqa, Turkistonda madaniy-iqtisodiy rivojlanish ancha yuksak po- g'onaga ko'tarildi.