Ko'mir qazib oluvchi agregatlar ularning turlari va ishlatish ko'lami

Ko'mir qazib oluvchi agregatlar ularning turlari va ishlatish ko'lami.

Ko'mir qazib olish - bu yerdan ko'mir qazib olish jarayoni. Ko'mir o'zining energiyaga boy tarkibi uchun qadrlanadi va 1880-yillardan boshlab elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun keng foydalaniladi. Po'lat va sement sanoatida temir rudasidan temir olish va sement ishlab chiqarish uchun yoqilg'i sifatida ko'mir ishlatiladi. Birlashgan Qirollikda va Janubiy Afrikada ko'mir koni va uning tuzilmalari "chuqur" deb ataladi. Avstraliyada "ko'mir" odatda yer osti ko'mir koniga ishora qiladi.

So'nggi yillarda ko'mir qazib olishda odamlar tunnel qazish va ko'mirni qo'lda qazib olishdan tortib yirik ochiq va uzun devorli shaxtalargacha ko'plab o'zgarishlarga duch keldi. Ko'mirni Ushbu miqyosda qazib olish uchun draglinlar, yuk mashinalari, konveyerlar, gidravlik domkrat va qirqim mashinalaridan foydalanish talab etiladi.
Ko'mir qazib olish sanoati uzoq vaqtdan beri mahalliy ekotizimlarga jiddiy salbiy ekologik ta'sir ko'rsatadi. Mahalliy jamoalar va ishchilar salomatligiga ta'sir qiladi va yomon havo sifati, iqlim o'zgarishi kabi global ekologik inqirozlarga katta hissa qo'shadi. Shu sabablarga ko'ra, ko'mir global energiya iqtisodiyotining turli qismlaridan bosqichma-bosqich chiqarib yuborilgan birinchi fotoalbom yoqilg'ilardan biri bo'ldi.
Ko'mir qazib olish usullari yer osti, yoki yer usti turlariga bo'linadi. Bundan tashqari, ko'mir qatlamining qalinligi va geologiyasi, kon usulini tanlashda muhim omil bo'lib xizmat qiladi. Yer usti konlari uchun ko'mir qazib olishning eng tejamli usuli elektr belkurak yoki tortish chizig'idir. Yer osti konlarini qazib olishning eng tejamli shakli uzun devorli yo'l bo'lib, u ko'mir qatlamining uchastkalari bo'ylab o'tadigan karbid bitli ikkita aylanuvchi barabandan foydalanishni o'z ichiga oladi. Yer usti va osti konlaridan olingan ko'mirlarni ko'mir tayyorlash zavodida yuvish kerak bo'ladi. Texnik va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi quyidagilardan kelib chiqib baholanadi: hududiy geologik sharoitlar; ortiqcha yuk xususiyatlari; ko‘mir qatlamining uzluksizligi, qalinligi, tuzilishi, sifati va chuqurligi; topografiya (ayniqsa, balandlik va qiyalik); iqlim; yerga egalik qilish, chunki u qazib olish va foydalanish uchun yerlarning mavjudligiga ta'sir qiladi; sirtdagi drenaj naqshlari; yer osti suvlari sharoitlari; mehnat va materiallarning mavjudligi; tonnaj, sifat va maqsad bo'yicha ko'mir sotib oluvchi talablar; va kapital qo'yilmalarga qo'yiladigan talablar.
Yer usti va chuqur yer osti konlarini qazish, qazib olishning ikkita asosiy usuli hisoblanadi. Qazib olish usulini tanlash, birinchi navbatda, ko'mir qatlamining chuqurligi, zichligi, ortiqcha yuki va qalinligiga bog'liq; Yer sirtga nisbatan taxminan 55 m (180 ft) dan kam chuqurlikda bo'lsa, odatda ko'mir yer ustidan qazib olinadi. 

Kolumbiyadagi Cerrexon ko'mir konida ko'mir ortilgan yuk mashinalari
Ko'mir qatlamlari yer yuzasiga yaqin bo'lganda, ko'mirni ochiq usulda qazib olish usullaridan foydalangan holda qazib olish tejamkor bo'lishi mumkin. Ochiq ko'mir qazib olish yer osti usullariga qaraganda ko'mir konining ko'proq qismini qayta tiklaydi. Ushbu qazib olish usulida portlovchi moddalar birinchi navbatda qazib olinadigan maydonning sirtini yoki ortiqcha qatlamini yorib o'tish uchun ishlatiladi. Keyin ortiqcha yuk draglinlar yoki yuk mashinasida olib tashlanadi. Ko'mir qatlami ochilgandan so'ng, u burg'ulash, sindirish bilan yaxshilab qazib olinadi. Keyin ko'mir, ko'mir tayyorlash zavodiga yoki to'g'ridan-to'g'ri ishlatiladigan joyga tashish uchun katta yuk mashinalari yoki konveyerlarga yuklanadi^[
Ko'mir qatlamlarining ko'pchiligi ochiq usulda qazib olish uchun juda chuqur hisoblanib, yer osti qazib olishni talab qiladi, bu usul hozirda jahon ko'mir qazib olishning qariyb 60 foizini tashkil qiladi^[1]. Chuqur qazib olishda ustun yoki bord usuli bo'ylab oldinga siljiydi, ustunlar va yog'ochlar esa shaxta tomini maxkamlash uchun qoldiriladi. 

Remote Joy HM21 Uzluksiz konchi yer ostida ishlatiladi
Ishlab chiqarish[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qo'ng'ir ko'mir koni, Ichki Mo'g'uliston, Xitoy

Qo'ng'ir koni, Viktoriya, Avstraliya

Turli mamlakatlarning tarixiy ko'mir qazib olish sxemasi
Ko'mir 50 dan ortiq mamlakatlarda tijorat maqsadida qazib olinadi. 2019-yilda 7,921 million tonna (Mt) ko‘mir qazib olindi, bu 1999-yildan buyon 20 yil ichida 70 foizga ko‘pdir. 2018-yilda qo'ng'ir ko'mirning (qo'ng'ir ko'mir) jahon ishlab chiqarishi 803,2 million tonnani tashkil etdi, Germaniya 166,3 million tonna bilan dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchi. Xitoy, ehtimol, qo'ng'ir ko'mirni ishlab chiqarish bo'yicha aniq ma'lumotlar mavjud bo'lmasa-da, dunyodagi ikkinchi yirik ishlab chiqaruvchi va qo'ng'ir ko'mir iste'molchisi hisoblanadi^[2][3].
Ko'mir qazib olish Osiyoda eng tez o'sdi, Yevropada esa pasaydi. 2011-yildan beri jahonda ko'mir qazib olish barqaror bo'lib, Yevropa va aqshda pasayish Xitoy, Indoneziya va Avstraliyadagi o'sishlar bilan qoplanadi^[4]. Ko'mir qazib oluvchi eng yirik davlatlar:
Global miqyosda ko'mir qazib olish sanoatning ijtimoiy va iqtisodiy ta'sirining katta qismini jamlagan^[6]. Global miqyosda sanoatda bevosita 7 milliondan ortiq ishchi ishlaydi, bu esa millionlab bilvosita ish o'rinlarini yaratadi^[6]. Dunyoning ko'plab qismlarida ishlab chiqaruvchilar ko'mirning eng yuqori cho'qqisiga chiqdi, chunki global iqtisodiyot iqlim o'zgarishini hal qilish uchun ko'mir kabi qazib olinadigan yoqilg'idan voz kechmoqda. 2020-yilgi tadqiqot shuni ko'rsatdiki, adolatli o'tishning bir qismi sifatida ko'mir qazib olish bo'yicha ko'plab ish o'rinlarini almashtirish uchun ushbu geografiyalarda qayta tiklanadigan energiya sanoatida ish o'rinlari yaratilishi mumkin

2018 yil Xitoy, Hindiston, aqsh va Avstraliya uchun ko'mir qazib olish, zaxiralar, konchilar va asosiy ko'mir ishlab chiqaruvchi hududlar. Birgalikda bu mamlakatlar global yillik ko'mir qazib olishning 70% ni tashkil qiladi. Ushbu jadval har bir mamlakatning ko'mir qazib olishning 85% dan ortig'iga mas'ul bo'lgan eng ko'p ko'mir ishlab chiqaruvchi viloyatlar/shtatlar bo'lgan yurisdiktsiyalarni o'z ichiga oladi. ^[7]
Mamlakat	Ko'mir qazib olish (million tonna)	Ko'mir zahiralari (million tonna)	Ko'mir konchilari (ming)	Eng ko'p ishlab chiqaruvchi viloyatlar yoki shtatlar	Milliy ishlab chiqarish %
Xitoy	3349	138 819	6110	Shansi, Ichki Mo'g'uliston, Shensi, Anxuy, Heilongjiang, Shinjon, Shandong, Xenan, Guychjou	90%
Hindiston	717	97 728	485	Chhattisgarh, Jharkhand, Orissa, Madhya Pradesh, Telangana	85%
Qo'shma Shtatlar	701	250 916	52	Vayoming, g'arbiy Virjiniya, Pensilvaniya, Illinoys, Kentukki, Texas, Montana, Indiana, Shimoliy Dakota	90%
Avstraliya	478	144 818	50	Yangi Janubiy Uels, Kvinslend, Viktoriya	99%

Texnologik taraqqiyot bugungi kunda ko'mir qazib olishni har qachongidan ham samaraliroq qildi. Texnologiyani kuzatib borish va ko'mirni iloji boricha samarali qazib olish uchun zamonaviy konchilik xodimlari yuqori malakaga ega bo'lishi va murakkab, zamonaviy asbob-uskunalardan foydalanish bo'yicha yaxshi tayyorgarlikka ega bo'lishi kerak. Ko'pgina ishlar to'rt yillik universitet darajasini talab qiladi. Kompyuter bilimlari sanoatda ham juda qadrlanadi, chunki mashinalar va xavfsizlik monitorlarining aksariyati kompyuterlashtirilgan. 
Havo sifatini kuzatish uchun murakkab sensorli uskunalardan foydalanish keng tarqalgan bo'lib, ko'pincha " konchilarning kanareykalari " deb ataladigan kanareykalar kabi mayda hayvonlardan foydalanishni almashtirdi^[8].
Tarixiy jihatdan, ko'mir qazib olish juda xavfli faoliyat bo'lib kelgan. Birgina aqshda 1900-yildan beri 104 895 ko‘mir konchi halok bo‘lgan,^[9] o‘lim holatlarining 90 foizi 20-asrning birinchi yarmida sodir bo‘lgan. 1907-yilda 3242 kishi vafot etdi, bu tarixdagi eng yomon yil; 2020-yilda beshta inson halok bo'lgan^[10].

Konchilar muntazam ravishda spirometri yordamida ko'mir changiga ta'sir qilish darajasini bilish mumkin.
O'pkaning surunkali kasalliklari, masalan, pnevmokonioz (qora o'pka) bir vaqtlar konchilarda keng tarqalgan bo'lib, yashash davomiyligining qisqarishiga olib keldi. Ba'zi tog'-kon sanoati mamlakatlarida qora o'pka hali ham keng tarqalgan bo'lib, har yili aqshda qora o'pkaning 4000 ta yangi holatlari (har yili ishchilarning 4 foizi) va Xitoyda har yili 10 000 ta yangi holatlar (ishchilarning 0,2 foizi) uchraydi^[11]. Tog'-kon uskunalarida suv purkagichlardan foydalanish konchilar o'pkasi uchun xavfni kamaytiradi^[12]. Xavfli gazning to'planishi namlik deb nomlanadi, ehtimol nemischa Dampf so'zidan kelib chiqqan bo'lishi mumkin.
Shovqin ham ko'mir konchilarining sog'lig'iga salbiy ta'sir ko'rsatadigan omil hisoblanadi. Haddan tashqari shovqin tufayli eshitish qobiliyatini yo'qotishiga olib kelishi mumkin. Kasbiy ta'sirlar natijasida rivojlangan eshitish qobiliyatining yo'qolishi kasbiy eshitish halokati deb ataladi.
Ko'mir qazib olish jarayonida chiqarilgan gazlar, elektr energiyasi ishlab chiqarish va gaz dvigatellari bilan ishchilar xavfsizligini yaxshilash uchun qayta ishlanishi mumkin^[13]. So'nggi yillardagi yana bir yangilik - bu mina ventilyatsiyasi buzilgan holatlar uchun yopiq elektron qochish respiratorlari, kislorodni o'z ichiga olgan respiratorlardan foydalanish^[14]. AQSh Mehnat Departamentining Minalar xavfsizligi va salomatligi boshqarmasi (MSHA) tomonidan o'tkazilgan statistik tahlillar shuni ko'rsatadiki, 1990 va 2004-yillar oralig'ida sanoat jarohatlar darajasini yarmidan ko'proqqa va o'lim holatlarini uchdan ikkiga qisqartirgan. Ammo Mehnat statistikasi byurosining ma'lumotlariga ko'ra, hatto 2006-yilda ham konchilik Amerikada o'lim darajasi bo'yicha o'lchanadigan ikkinchi eng xavfli kasb bo'lib qoldi^[15]. Biroq, bu raqamlar barcha konchilik faoliyatini o'z ichiga oladi, masalan neft va gaz qazib olish jrayoni ham ko'pchilik o'limga sabab bo'ladi.
2012-yilda qattiq va qoʻngʻir koʻmir ishlab chiqaruvchi 10 ta yirik davlat (million tonnada): Xitoy 3621, AQSh 922, Hindiston 629, Avstraliya 432, Indoneziya 410, Rossiya 351, Janubiy Afrika 261, Germaniya 196, Polsha 144 va Qozogʻiston 122^[16].

Avstraliya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sidneydagi Balmeyn ko'mir koni, Avstraliya, 1950-yil
Ko'mir Avstraliyaning asosan Kvinslend, Yangi Janubiy Uels va Viktoriyada qazib olinadi U asosan elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun ishlatiladi va yillik ko'mirning 75% asosan Sharqiy Osiyoga eksport qilinadi.

Kanada[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kanada 2010-yilda jami 67,9 million tonna ko'mir qazib olish bilan dunyoda 15-chi ko'mir qazib oluvchi davlat bo'ldi. Kanadaning ko'mir zaxiralari dunyodagi 12-o'rinda turadi, va sosan konlar Alberta provinsiyasida joylashgan^[17].

Chili[tahrir | manbasini tahrirlash]

Janubiy Amerikaning boshqa mamlakatlari bilan solishtirganda Chilida ko'mir resurslari cheklangan. Chilidagi ko'mir asosan pastki bitumli hisoblnadi, lekin markaziy Chilidagi Arauko havzasining bitumli ko'mirlari bundan mustasno^[18].

Xitoy[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy dunyodagi eng yirik ko'mir ishlab chiqaruvchisi bo'lib, 2,8 mlrd tonnadan ortiq ko'mir ishlab chiqaradi. 2007-yil davomida dunyoda ishlab chiqarilgan barcha ko'mirning taxminan 39,8 foizi^[19]. Taqqoslash uchun, ikkinchi yirik ishlab chiqaruvchi Qo'shma Shtatlar 1,1 mlrd tonnadan ortiq ishlab chiqargan. Taxminan 5 million kishi Xitoyning ko'mir qazib olish sanoatida ishlaydi. Har yili 20 000 ga yaqin konchi baxtsiz hodisalarda halok bo'ladi^[20]. Ko'pgina Xitoy konlari yer osti chuqurligida joylashgan.

Germaniya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Reynland qo'ng'ir konlari hududida ochiq ko'mir koni ( Germaniya )
Germaniya o'rta asrlarga borib taqaladigan ko'mir qazib olishning uzoq tarixiga ega. Sanoat inqilobi va keyingi o'n yilliklarda ko'mir qazib olish sezilarli darajada oshdi. Asosiy ko'mir qazib olish joylari Axen va Rur hisoblanadi

Gretsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qo'ng'ir tosh ko'mir 1873-yildan beri Gretsiyada qazib olinadi va bugungi kunda mamlakat energiyaning taxminan 75% ni ta'minlaydi. Asosiy qazib olish joylari G'arbiy Macedonia ( Ptolemaida ) va Peloponnesda ( Megalopolis ) joylashgan^[21].

Hindiston[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jharia ko'mir koni
Hindistonda ko'mir qazib olish 1774-yilda Damodar daryosining g'arbiy sohilidagi Raniganj ko'mir konida Sharqiy Hindiston kompaniyasidan Jon Sumner va Suetonius Grant Heatly bilan boshlangan uzoq muddatli tijorat ekspluatatsiyasiga ega. 1853-yilda parovozlar ishlab chiqarilgunga qadar ko'mirga bo'lgan talab past bo'lib qoldi. Shundan so'ng, ishlab chiqarish yiliga o'rtacha 1 Mt ga ko'tarildi va Hindiston 1900-yilga kelib yiliga 6,12 Mt va 1920-yilga kelib 18 Mt ishlab chiqardi. Birinchi jahon urushida talab ortib ketgan, ammo 30-yillarning boshlarida tanazzulga yuz tutdi. Ishlab chiqarish 1942-yilga kelib 29 Mt va 1946-yilga kelib 30 Mt ga yetdi. Mustaqillikka erishgach, mamlakat besh yillik rivojlanish rejalarini ishlab chiqishga kirishdi. 1-rejaning boshida yillik ishlab chiqarish 33 million tonnaga yetdi, 1-reja davrida ko'mir sanoatini tizimli va ilmiy rivojlantirish hisobiga ko'mir qazib olishni samarali oshirish anchagina sezildi.