Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti "boshqaruv hisobi"

 
7-MAVZU. Харажатларни хисобга олишнинг турли услубларида 
калькуляция килишнинг узига хос хусусиятлари
Mamlakat iqtisodini bozor munosabatlari yo`liga o`tkazish, korxonalarga o`z 

---

faoliyati natijalari uchun to`la iqtisodiy mustaqillik va javobgarlik berilishi nazariy 
jihatdan o`z xarajatlari va tannarxi bilan samarali boshqarishda korxona 
manfaatdorligini oshirish uchun sharoitlar yaratish kerak edi. Biroq sobiq shqrolar 
tizimidan meros qolgan korxonalar o`rtasidagi an`anaviy Xo`jalik aloo`alarining 
uzilishi, narxlarning oshishi, birinchi navbatda xom-ashyo, energiya uzatuvchi va 
transport xizmatiga baholarning oshishi tannarxining keskin kqtarilib ketishiga, ishlab 
chiqarish hajmining kamayishiga, ko`p hollarda esa korxonaning faoliyatining tqxtab 
o`olishi va ularni tugatishga olib keldi. Sanoatdagi ino`iroz shunga olib keldiki, sqngi 
qn yil ichida amalda o`qllanib kelgan xarajatlar bilan boshqarish tizimining foydali 
elementlari o`qldan boy berilgandi. Shunday qilib, xarajatlar va tannarx bilan 
samarali boshqarishga amaliy jihatdan o`ayta qrganish vaqti keldi. 
Amalda kalkulyatsiya va xarajatlar hisobi ob`ektlari tez-tez bir-biriga 
mos kelib turadi. Bunday holatda mahsulot birligi tannarxini hisoblash uchun hisobi 
ob`ekti bo`yicha xarajatlarning umumiy summasi tayyorlangan buyumlar mio`doriga 
bo`linadi. Ular bir-biriga mos kelmay o`olgan holda esa kalkulyatsiya ob`ekti birligi 
tannarxni aniqlash uchun hisob ob`ekti bo`yicha xarajatlar umumlashtiriladi va 
olingan natija tayyorlangan mahsulot mio`doriga bo`linadi. Bunday holda xarajatlar 
hisobi ob`ektlari kalkulyatsiya ob`ektining bir o`ismi (ulushi) bo`lib hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish korxonalarida xarajatlar hisobini turli usullar bilan tashkil 
etish mumkin.
1) Xarajatlarni baholash usuli bo`yicha; 
2) Ishlab chiqarishning texnologik jarayonlariga nisbatan xarajatlar nisbati 
bo`yicha; 
3) Xarajatlarni mahsulot tannarxiga kiritishning to`liqligi bo`yicha. 
Xarajatlarini baholash usuli bo`yicha haqiqiy, normativ va rejaviy (taxminiy) 
tannarx bo`yicha xarajatlar hisobi usullarini ajratib olish zarur. 
Xaqiqiy tannarx bo`yicha xarajatlar usulidan foydalanishda hisobot davridagi 
haqiqiy xarajatlar hajmi qo`yidagi formula bo`yicha aniqlanadi: