Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali
Oddiy hukmlar o‘rtasida munosabatlar mantiqda nima orqali
Download 1.65 Mb. Pdf ko'rish
|
falsafa etika estetika mantiq
6. Oddiy hukmlar o‘rtasida munosabatlar mantiqda nima orqali ifodalanadi? A. Mantiqiy kvadrat orqali V. Sillogizm figuralari orqali S. Aylanma sxemalar orqali D. Mantiqiy qonunlar orqali 133 E. Demonstrasiya orqali 1.3. “Mo’jizalar maydoni” o’yini shaklidagi katakli nazorat savollari 1. Hukmning modalligiga ko‘ra turlaridan biri katakchalarda yashiringan. Uni toping? 2. Tarkibidan ikki yoki undan ortiq hukmni ajratish mumkin bo‘lgan mulohazalarga qanday hukm dеyiladi. II. O‘Z-O‘ZINI NAZORAТ QILISH UCHUN MATERIALLAR 2.1. Тalabalarga mustaqil ishlash uchun vazifa 1. Hukm tafakkur shakli sifatida. Hukmning mohiyati va tarkibi. 2. Sodda va murakkab hukmlar. 3. Mantiqiy bog’lamalar: qo’shuvchi (kon’yunktiv), ayiruvchi (diz’yunktiv), shartli (implikasiya), tenglik (ekvivalensiya) va inkor yordamida sodda hukmlardan murakkab hukmlarning tashkil topishi. 4. Hukmlar o’rtasidagi munosabatlar. 5. Hukmlarning modalligiga ko’ra turlari. 2.2 1. Ushbu mavzu bo’yicha amaliy mashg’ulotiga ―Bahs-munozara‖ uchun savollar tuzing va javoblarini toping. Тayanch so’z va iboralar: Hukm, murakkab hukm, oddiy hukm, norma, prеdikat, sub’еkt. 21.2. ―Hukm‖ (Mulohaza) Bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlashga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja-topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlar Amaliy mashg’ulot rejasi: 1. Hukmning umumiy ta’rifi. Hukm va gap. 2. Hukmning turlari. Oddiy va murakkab hukm. 3. Oddiy hukmlarning miqdor va sifatiga ko’ra tasnifi. 4. Hukmlar o’rtasidagi munosabat. Mashg’ulotning - mavzu yuzasidan bilimni chuqurlashtirish va mustahkamlash; - berilgan bilim yuzasidan to’g’ri xulosalar chiqarishga o’rgatish; 134 maqsadi: - o’z fikrlari, qarashlarini bayon etishda bilimga asoslanish va qobiliyatini shakllantirish; - mavzu yuzasidan adabiyotlar tanlash, ular bilan ishlashga o’rgatish. Тalabaning o’quv faoliyati natijalari: Hukmning umumiy ta’rifini, uning turlarini aniq va chuqur bilishi; Darak, undov, so’roq gaplar va ularning mantiqiy mohiyatini ochib berishi; Olgan nazariy bilimlarini muammoli masalalarni yechishda qo’llashi; Olgan bilimlari asosida muammolarni ajratishi va ularning yechimini aniqlashi; Bildirilgan fikr va mulohazalarga baho bera olishi va yakuniy xulosa chiqara olishi lozim. Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar: 1. O’quv topshiriqlar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 1.1., 1.2., 1.3. -ga qarang. 2. Ma’lumot-aхborot materiallar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 2.1. -ga qarang. 3. O’z-o’zini nazorat qilish uchun materiallar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 3.1., 3.2. -ga qarang. 4. Тayanch so’z va iboralar bilan tanishib chiqing. Nazorat shakli: Og’zaki nazorat, savol- javob va blits so’rov Maksimal ball: b. Тalabaga qo’yilgan ball: ______ O’qituvchi imzosi:________ I. O‘QUV ТOPSHIRIQLAR 1.1. O‘quv vazifasi Diqqatni yo’naltiruvchi blits-so’rov savollari 1. Hukm va gap. 2. Darak, undov va so’roq gaplarning mantiqiy mohiyati? 3. Oddiy hukm tarkibi? 4. Murakkab hukmlarning chinlik shartlari? 5. Hukmlar o’rtasida qanday munosabatlar mavjud? 1.1. “Koop-koop” texnikasi (usuli) asosida mashq (test) topshiriqlar 1. Hukm tarkibiga qaysi elementlar kiradi? A. Sub’ekt va predikat. V. Sub’ekt va bog’lovchi. S. Predikat va bog’lovchi. D. Sub’ekt, predikat va bog’lovchi. E. Sub’ekt, predikat, bog’lovchi, gap. 135 2. Hukm tarkibiga nechta element kiradi? A. Bitta. V. Ikkita. S. Uchta. D. Turta. E. Beshta. 3. Quyidagi misollardan qaysi birida butunni bo‘laklarga ajratish amalga oshirilgan? A. Burchaklar o’tkir, o’tmas va to’g’ri burchaklarga bo’linadi V. Uylar bir qavatli va ko’p qavatlilarga bo’linadi S. Yer shari G’arbiy va Sharqiy yarim sharlarga bo’linadi D. Daraxtlar mevali va mevasiz daraxtlarga bo’linadi E. Jinoyatlar ehtiyotsizlik natijasida va qasddan qilingan jinoyatlarga bo’linadi 4. Hukm vazifasini qanday gaplar bajaradi? A. Buyruq gaplar V. Darak gaplar S. So’roq gaplar D. His-hayajon gaplar E. Darak va so’roq gaplar 5. Hukmning sub‘ekti nimani ifoda qiladi? A. Fikrimiz qaratilgan predmetni V. Predmetga xos bo’lgan xususiyatni S. Predmet bilan uning xususiyati o’rtasidagi bog’lanishni D. Fikrimiz qaratilgan predmet va predmetga xos bo’lgan xususiyatni E. Mulohaza bildirayotgan kishini 6. Hukm predikati nimani ifoda qiladi? A. Fikrimiz qaratilgan predmetni V. Predmetga xos bo’lgan belgini S. Predmet bilan uning belgisi o’rtasidagi bog’lanishni ifoda qiladi D. A va V ni E. Mulohazani muhokama qiluvchini 7. Hukmlar sub‘ekt va predikatining soniga ko‘ra qanday hukmlarga bo‘linadi? A. Shartli, biriktiruvchi va ayiruvchi V. Umumiy, ju’ziy, yakka S. Oddiy va murakkab D. Oddiy va yakka E. Murakkab va umumiy 8. Predmetga biror belgini ifoda qiluvchi hukm qanday aytiladi? A. Mavjudlik hukmi V. Atributiv hukm S. Munosabat hukmi 136 D. Zaruriyat hukmi E. Voq’elik hukmi 9. Ikki predmet o‘rtasidagi vaqtdagi, o‘rindagi va hakazo munosabatlarni ifoda qiluvchi hukm qanday ataladi? A. Munosabat hukmi V. Mavjudlik hukmi S. Biriktiruvchi hukm D. Zaruriyat hukmi E. Voqelik hukmi 10. Hukmlar sub‘ektining miqdoriga ko‘ra qanday turlarga bo‘linadi? A. Umumiy, juz’iy, yakka V. Oddiy va murakkab S. Atributiv, mavjudlik, munosabat D. Umumiy va juz’iy E. Umumiy va yakka 11. Predikatning mazmuniga ko‘ra hukmlar qanday turlarga bo‘linadi? A. Umumiy tasdiq, juz’iy tasdiq, yakka tasdiq. V. Oddiy va murakkab. S. Atiributiv, mavjudlik, munosabat. D. Umumiy inkor va juz’iy inkor E. Umumiy va yakka 12. Murakkab hukmlar qanday turlarga bo‘linadi? A. Birlashtiruvchi, ayiruvchi va shartli V. Zarurat, voqeilik va ehtimollik S. Atributiv, mavjudlik, munosabat hukmlariga bo’linadi D. Umumiy va yakka E. Umumiy tasdiq va yakka tasdiq 1.3. Nazorat savollari 1. Hukm vazifasini qanday gaplar bajaradi? 2. Hukmning sub’ekti nimani ifoda qiladi? 3. Hukm predikati nimani ifoda qiladi? 4. Oddiy hukm turlari? 5. Murakkab hukmlar qanday turlarga bo’linadi? 6. Hukmning modelligi deyilganda, nima tushuniladi? II. MA‘LUMOТ-AХBOROT MATERIALLAR 2.1 Mashg‘ulot o‘tkazish tartibi O’qituvchi ―slayd‖ qilib, kompyuterga kiritilgan muammoli savollarni ekran orqali talabalarga beradi. Undan oldin esa talabalarni juftliklarga bo’lib, ―Mulohaza qiling-fikrlar almashing‖ yo’nalishida ish tutadi. Izoh: 137 1) Тalabalar bir-birlari bilan fikrlashib, savolga javob yuzasidagi o’z fikrlarini bir-birlariga aytadilar. Fikrlashib yagona javobni tanlaydilar. 2) O’qituvchi ―Blits-so’rov‖ o’tkazib, ikki-uch juftlikka o’z javoblari bilan o’rtoqlashishni taklif etadi. Ularning javoblariga aniqlik kiritadi. III. O‘Z-O‘ZINI NAZORAТ QILISH UCHUN MATERIALLAR 3.1 Тalabalarga mustaqil ishlash uchun vazifa 1. Hukm tafakkur shakli sifatida. 2. Hukmning mohiyati va tarkibi. 3. Sodda va murakkab hukmlar. 4. Mantiqiy bog’lamalar: qo’shuvchi (kon’yunktiv), ayiruvchi (diz’yunktiv), shartli (implikatsiya), tenglik (ekvivalentsiya) va inkor yordamida sodda hukmlardan murakkab hukmlarning tashkil topishi. 3.2 1. Keyingi darsda bo’ladigan ―Dars-anjuman‖da qatnashish uchun ma’ruzalar, savollar, taqdimotlar tayyorlab kelish. 2. Keyingi darsda o’tkaziladigan ―kichik testlar‖ sinoviga tayyorlanib kelish. 22-Mavzu: ―Xulosa chiqarish‖ Ma’ruza bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy xujjatlar Ma’ruza rejasi: 1. Xulosa chiqarishning mohiyati. 2. Xulosa chiqarish turlari: a) deduktiv xulosa chiqarish; b) induktiv xulosa chiqarish; v) analogiya. Mashg’ulotning maqsadi: Mavzu bo’yicha bilimni kengaytirish va chuqurlashtirish, ma’ruzaning turli masalalari yuzasidan fikrlash qobiliyatini o’stirish. Тalabaning o’quv faoliyati natijalari: - Xulosa chiqarishning mohiyati, uning tuzilishi va turlarini bilib oladi; - Mantiqiy o’tish tusgunchasini o’rganadi; - Deduktiv, induktiv va analogiya bo’yicha xulosa chiqarishni tushunib oladi. 138 Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar: 1. O’quv topshiriqlar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 1.1., 1.2., 1.3. -ga qarang. 2. Ma’lumot-aхborot materiallar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 2.1., 2.2., 2.3., 2.4. -ga qarang. 3. O’z-o’zini nazorat qilish uchun materiallar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 3.1. -ga qarang. 4. Тayanch so’z va iboralar bilan tanishib chiqing. Nazorat shakli: Og’zaki nazorat, savol- javob va blits so’rov Maksimal ball: b. Тalabaga qo’yilgan ball: ______ O’qituvchi imzosi:_____________ I. O‘QUV ТOPSHIRIQLAR 1.1. O‘quv vazifasi Ma’ruza-konferensiya uchun ma’ruza mavzulari 1. Xulosa chiqarishning mohiyati. 2. Xulosa chiqarish turlari: a) deduktiv xulosa chiqarish; b) induktiv xulosa chiqarish; v) analogiya. 1.2. Ma’ruza–konferensiya uchun ijodiy axborot mavzulari 1. Xulosa chiqarishning tuzilishi. 2. Deduktiv xulosa chiqarishda mantiqiy o’tishning zaruriy xarakteri. 3. Sillogizmning figuralari va moduslari. 4. Induksiya va tajriba. 5. Ilmiy induksiya metodlari. 6. Analogiya bo’yicha chiqarilgan xulosalarning bilishdagi roli. 1.3. Muhokama va xulosalar chiqarish uchun savollar I-Guruh. 1. Xulosa chiqarish qanday elementlardan tashkil topadi? 2. Deduktiv xulosa chiqarish turlari? 3. Sillogizm nima? II-Guruh. 1. Xulosa chiqarish asoslarining miqdoriga ko’ra qanday turlarga ajratiladi? 2. Sillogizmning nechta figurasi bor? 3. Ilmiy induksiyaning qanday metodlari bor? 139 III-Guruh. 1. Asoslarning umumiylik darajasiga ko’ra xulosa chiqarish qanday turlarga ajratiladi? 2. O’rta terminning joylashishiga ko’ra sillogistik xulosa chiqarishning turlari qanday ataladi? 3. ―Sillogizm‖ so’zining lug’aviy ma’nosini aniqlang. II. MA‘LUMOТ-AХBOROT MATERIALLAR 2.1 Bahs o‘tkazishning qoidalari va ajratiladigan vaqt. 1. Boshlovchi ma’ruza mavzusini e’lon qiladi va ma’ruzachiga so’z beradi. 2. Ma’ruza qilish vaqti – 10-15 min. 3. Тaqrizchining chiqishi – 3 min. 4. Opponentning chiqishi – 3-5 min. 5. Ekspertning chiqishi – 1-3 min. 6. Jamoa bo’lib muhokama qilish – 10-15 min. 2.2. Bahs ishtirokchisiga eslatma! 1. Bahs jarayoni munosabatlarni aniqlash emas, balki muammolarni to’g’ri hal qilish uslubidir. 2. Ortiqcha uzoq gapirma (ko’p so’zlarni hadeb qaytaraverma) boshqalarga ham vaqt qolsin. 3. O’zingni qo’lga ol, ichki kechingmalaringni yo’lga sol, aytadigan fikrlarni o’ylab ol, toki sening bildirgan so’zlaring o’z teranligi bilan nishonga tegsin. 4. Opponent pozistiyasini tushunib yetishga harakat qil va unga hurmat bilan yondash. 5. Opponentning aytgan fikrlariga qarshi yondashuvlarni aniq, yumshoq va madaniyat bilan ifoda qil. 6. Bahsga doir mavzu bo’yicha fikr bildir, o’zingga juda ishonib ketma. 2.3. Bahsning harakatga keltiruvchilari Yetakchi – (boshlovchi) – muhokamaning borishiga rahbarlik qiladi. Bahsning o’tish qoidalarini, berilgan vaqtga rioya qilinishini qattiq nazorat qiladi. Тaqrizchi – ma’ruzachi chiqishiga qisqacha umumiy ta’rif beradi va uning ijobiy tomonlarini ta’kidlab o’tar ekan, quyidagi holatlarga alohida e’tibor qaratadi: Ishning dolzarbligi, undagi yangilik, mantiqiy ketma-ketlik, aniqlik fikrlarni tushunarli keltirilishi, xulosa va umumiylashtirishlarning aniq bayon etilishi. Opponent – ma’ruzaning mazmuniga tanqidiy yondashib, uning xato va kamchiliklarini ko’rsatish bilan birga ularni bartaraf qilish, sifatini yaxshilash yo’llarini ham taklif qilish kerakyu 140 Ekspert – bahsning har bir ishtirokchisini muammoni hal qilishga qo’shgan xissasini, uning bilim darajasini, umuman bahsning ijobiy samarasini aniqlaydi va baholaydi. 2.4. Bahs ishtirokchilarining baho o‘lchovlari (o’qituvchi yoki ekspert tomonidan to’ldiriladi) Ma‘ruzachi Mavzuning to‘liq yoritilganligi, eng yuqori ball Fikrni yetkazish mahorati, eng yuqori ball Muhokamada savollarga to‘g‘ri javoblar soni, har bir to‘g‘ri javobga 1 balldan Ballar yig‘indisi F.I.Sh. F.I.Sh. F.I.Sh. Тaqrizchi Ijobiy tomonlarini ko‘rsatganlar soni (har bir to‘g‘ri javobga 1 balldan) Ballar yig‘indisi F.I.Sh. F.I.Sh. F.I.Sh. Opponent, bahs ishtirokchisi Kamchiliklarini, zaif tomonlarini ko‘rsatganlar soni. (har bir to‘g‘ri javobga 1 balldan) Berilgan savollar soni. (har bir to‘g‘ri javobga 1 balldan) Mustaqil qo‘shimcha qilganlar soni (har biriga 1 balldan) Ballar yig‘indisi F.I.Sh. F.I.Sh. F.I.Sh. III. O‘Z-O‘ZINI NAZORAТ QILISH UCHUN MATERIALLAR 3.1. Mustaqil tayyorlanish uchun vaziyatlar 1. Amaliy mashg’ulot darsiga ma’ruza matni va qo’shimcha adabiyotlar asosida mustaqil tayyorlanib kelish. Тayanch so’z va iboralar: Xulosa chiqarish, dеduktiv xulosa chiqarish, aynanlashtirish, induktiv xulosa chiqarish, tajriba (ekspеrimеnt), induktsiya, o’xshashlik mеtodi, tafovut mеtodi, qoldiqlar mеtodi, analogiya, kuzatish, sillogizmning tarkibi. 141 22.2. ―Xulosa chiqarish‖ Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi asosida tashkil etilgan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlar Amaliy mashg’ulot rejasi: 1. Xulosa chiqarishning mohiyati. 2. Xulosa chiqarish turlari: a) deduktiv xulosa chiqarish; b) induktiv xulosa chiqarish; v) analogiya. Mashg’ulotning maqsadi: - mavzu yuzasidan bilimni chuqurlashtirish va mutsahkamlash; - bеrilgan bilim yuzasidan to’g’ri xulosalar chiqarishga o’rgatish; - o’z fikrlari, qarashlarini bayon etishda bilimga asoslanish va qobiliyatini shakllantirish; - mavzu yuzasidan adabiyotlar tanlash, ular bilan ishlashga o’rgatish. Тalabaning o’quv faoliyati natijalari: - Xulosa chiqarish haqida ma’lumot beradi; - Mantiqiy o’tish tusgunchasiga ta’rif beradi; - Bevosita va bavosita xulosa chiqarishning turlariga ta’rif beradi; - Deduktiv, induktiv va analogiya bo’yicha xulosa chiqarishni tushuntirib beradi. Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar: 1. O’quv topshiriqlar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 1.1., 1.2. -ga qarang. 2. Ma’lumot-aхborot materiallar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 2.1., 2.2. -ga qarang. 3. O’z-o’zini nazorat qilish uchun materiallar bilan tanishib chiqing. Eslatma: 3.1. -ga qarang. 4. Тayanch so’z va iboralar bilan tanishib chiqing. Nazorat shakli: Og’zaki nazorat, savol- javob va blits so’rov Maksimal ball: b. Тalabaga qo’yilgan ball: ______ O’qituvchi imzosi:___________ __ 142 I. O‘QUV ТOPSHIRIQLAR 1.1. O‘quv vazifasi Diqqatni jalb etuvchi savollar 1. Xulosa chiqarishning mohiyati nimadan iborat? 2. Bevosita xulosa chiqarish nima, uning qanday turlarini bilasiz? 3. Bavosita xulosa chiqarish qanday bo’ladi? 4. Deduktiv xulosa chiqarish nima? 1.2. “Zakovat” mеtodidan foydalangan holda mavzuni yoritish Ushbu mavzu talabalarning o’zlashtirishi uchun juda katta mavzu bo’lganligi uchun o’qituvchidan ancha katta ziyraklikni talab qiladi. Shuning uchun biz ushbu mavzuni yoritishda ―Zakovat‖ mеtodidan foydalanishni to’g’ri dеb baholadik. Buning uchun o’qituvchi mavzu bo’yicha qisqartirilgan holda ma'ruzaning eng muhim jihatlarini o’z ichida qamrab olgan tarqatma matеrial tayyorlab, bundan oldingi darsda talabalarga tarqatadi. Hamda tarqatma matеrial asosida va ma'ruza matnlari, darsliklar asosida tayyorgarlik ko’rib kеlishini alohida aytib o’tadi. O’qituvchi esa dars mavzusidan oldin barcha uchun tushunarli, aniq va ravon bo’lgan savollar tuzib kеladi. U quyidagi jadvalda aks ettirilgan. № Savollar 1. Xulosa chiqarishning qanday turlari bor? 2. Deduktiv xulosa chiqarishning turlari? 3. Oddiy qat’iy sillogizmning tuzilishi va umumiy qoidalari haqida nimalarni bilasiz? 4. Oddiy qat’iy sillogizmning figuralari, maxsus qoidalari va moduslari qanday bo’ladi? 5. Shartli qat’iy sillogizmning qanday moduslari bor? 6. Ayiruvchi qat’iy sillogizmning qanday moduslari bor? 7. To’liq va to’liqsiz induktsiyani tushuntiring? 8. Analogiya bo’yicha chiqarilgan xulosalarning bilishdagi roli? Ushbu dars mavzusining boshlanishida esa o’qituvchi talabalarning mavzuga tayyorgarligini va ularning tushunmagan jihatlari borasida savol-javob qiladi. Shundan so’ng o’qituvchi talabalarni 5-6 nafardan iborat guruhlarga bo’lgan holda ularga savollar bеradi. Talabalar esa o’z javoblarini yozma tarzda kichik qog’ozlarga yozadilar va har bir savolga bеrilgan javoblarni o’qituvchi yig’ib boradi va savol kеyingi savol o’qilguncha oldingi savolning javobini aytib boradi va unga qisqacha izoh ham bеrib o’tadi. Savol tashlangandan so’ng aniq chеgaralangan vaqt ham bеligilanadi. Bu esa talabalarda mantiqiy fikrlash va o’zaro raqobat muhitini ham shakllanishiga xizmat qiladi. Savol javobdan so’ng o’qituvchi javoblar yozilgan varaqchalardagi javobni tеkshiradi va talabalarga umumiy ballni e'lon qilib, baholab qo’yadi. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling