Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Download 0.49 Mb. Pdf ko'rish
|
menejment turlari
|
1
KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI “Biznes boshqaruv asoslari” fanidan MUSTAQIL ISH MAVZU: MENEJMENT TURLARI
Bajardi: Izzatillo Akbarov 2
1. Kirish. 2. Asosiy qism: 1) Menejmentni turkumlash asoslari 2) Menejment tiplarining turkumlanishi a) Menejmentni iqtisodiy uslublari b) Boshqaruvning tashkiliy farmoyish uslubi c) Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari 3) Menejer va rahbarlik uslublari a) Menejer vazifalari b) Menejer va uning toifalari c) Rahbarga qo’yiladigan talablar 3. Xulosa. 4. Foydalanilgan adabiyotlar. 3
Menejment (ingl. management) — boshqarish, tashkil etish) — maxsus boshqarish faoliyati; boshqarish toʻgʻrisidagi fan. Menejmentning holati ishlab chiqarish samaradorligiga, texnika va texnologiya darajasi hamda ishchi kuchining sifatiga taʼsir koʻrsatadi. Menejment fanining mazmuni boshqaruv tizimi va boshqaruv obʼyekti orasidagi oʻzaro munosabat boʻlib, uning asosiy vazifasi boshqaruvning zamonaviy usullarini, rahbarlik sanʼati sirlarini oʻrganishdan iborat. Boshqaruv — tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat etish jarayonidir. Uning asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha boʻgʻinlarda ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyorlashdan iborat. Menejment ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy- huquqiy, kibernetika va boshqa fanlar bilan aloqadordir. Menejment dastavval iqtisodiy nazariya fani bilan yaqindan bogʻliq. U iqtisodiy qonunlarni bilib olishga va ularga mos ravishda boshqarish jarayonida iqtisodiy usullarni qoʻllashga, har bir xodimga va jamoaga taʼsir koʻrsatishga asoslanadi. Bir qancha iqtisodiy fanlar: makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, statistika, mehnat iqtisodiyoti kabilar ham menejment fani bilan chambarchas bogʻliqsir. Oʻzbekistonda menejment ning nazariy asoslari va uning asosiy tamoyillari 14—15-asrlarda Amir Temur davrida shakllana boshlagan. Buyuk sarkarda "Temur tuzuklari" asarida davlat, qoʻshin va boshqalarni boshqarish sanʼati toʻgʻrisida oʻz qarashlarini bayon etib, izohlab bergan. Menejment nazariy asosini bir necha yuz yillar davomida toʻplangan amaliy tajriba natijalari tashkil etadi, ularni nazariy jihatdan asoslab turli xil konsepsiyalar, nazariy gʻoyalar, ish prinsiplari va uslublari ishlab chiqilgan. Boshqarish tamoyillarini Teylorning zamondoshi fransuz olimi Anri Fay-ol ishlab chiqdi. Korxonada amalga oshirilayotgan barcha operatsiyalarni u olti guruhga boʻlib, boshqarishni 6-guruhga kiritadi. Menejment yoki boshqarishning obʼyekti korxona faoliyati, uning subʼyekti esa boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning xodimlaridir. Ular aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil qiladi.
4
Asosiy qism 1.1. Menejmentni turkumlash asoslari Bir tomondan, turkumlash uchun muhim bo’lgan omillarni oldindan tahlil qilish va ajratib olishga yordam bersa, boshqa tomondan menejmentning turli tiplari uchun mazkur omillarning lari uchun mazkur omillarning turlicha turlicha turlicha birikuviga asoslanadi. Bu aniq bir menejment tipining u asoslanadigan ma’lum omillarning rivojlanishi hisobiga nazariy, ham amaliy jihatdan rivojlanish imkoniyatini imkonini beradi.
Mazkur turkumlashni qo’llash menejerga amaliy masalalarni xal etishda aniq bir masalaning shartlariga ko’proq mos keluvchi menejment tipini tanlash imkonini beradi. Bu bilan menejmentning eng maqbul usullarini qidirish uchun sarf qilinadigan vaqtni keskin qisqartirish va samaradorligini oshirish mumkin.
Menejment turlari 2 ta belgi asosida aniqlanadi: darajasi va xizmat sohasi bilan. Darajasiga ko’ra umumiy menejment barcha xo’jalik yuritish tizimi uchun taaluqlidir. U o’z ichiga 3 xil amaliy innovatsion va strategik menejmentni oladi. Amaliy menejment barcha boshqaruv sohalariga tarqalgan, innovatsion menejment va strategik menejment amaliy menejmentni amaliy menejmentni takomillashtirishga yo’naltirilgan boshqaruv faoliyatidan iborat. Xizmat sohasi bo’yicha ishlab chiqarish, moliya va sotuvda uchraydi, unda ishlab chiqarish, moliya va marketing menejmenti ya’ni sotuvni boshqarish va tovarlarni sotish, ishlab chiqarish texnologiyasi menejment sifatida aniqlashtiriladi. Ishlab chiqarish menejmentida 2 xil menejment turi bo’lishi mumkin: Ishlab chiqarishda hozirgi zamon texnika va texnologiyani yaratish, ishlatish bo’yicha texnik faoliyat. Ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solinishini ta’minlash, xarakatlarni tashkil etish va to’g’ri yo’lga solish bo’yicha texnik faoliyat. 1.1. Menejmentning iqtisodiy usullari. Boshqaruv usullari bu bosharuv subyektining boshqaruv obyektiga maksadli yunaltirilgan ta’sir utkazishning usullari, ya’ni boshqaruvchining u boshqarayotgan ishlab chiqarish kolleqtiviga qo’yilgan maksadlarga erishish jarayonida uning faoliyati koordinasiyasini ta’minlashdir. Boshqaruv usullari vositasida iqtisodiy jarayonlarga va ishlab chiqarish katnashchilariga moddiy, moliyaviy, energiya, mexnat resurslarini imkoni boricha kam sarf qilib yuqori natijalarga erishish maksadida ta’sir etiladi. Ishlab chiqarish samaradorligi ko’p jixatdan boshqaruv usullari mukammalligi va to’g’ri shakllanligi bilan uzviy bog’liqdir. Boshqaruv usullari boshqaruv fanida muxim o’rinni egallab, boshqaruv qonun va tamoyillari bilan uzviy bog’liqdir. Mexnat jamoasiga ta’sir etish usullari orasida boshqaruv mexanizmi uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv obyektiv qonunlari talablariga muvofiq keluvchilarigina eng maqbul va maksadga muvofiq deb xisoblanadi. Buning moxiyati shundaki, boshqaruv usullari bozor iqtisodiyotiga mansub qonunlar tizimi bilan uzviy bog’liqdir. Boshqaruv usullari tashqi va ichki omillar ta’sirida o’zgaradi. Tashqi omillarga: tashqi va ichki sharoit o’zgarishi, iqtisodiyotni 5
boshqarishda tub isloxatlarni amalga oshirish, xalq xo’jaligining texnikaviy qurollanganlik darajasini boshqarish tizimida o’zgarishlar (iqtisodiy isloxatlar, iqtisodiyotni boshqarishning tarmoq tizimidan xududiy tizimiga utish va x.k.) kiradi. Ichki omillarga: jumlasiga yirik ishlab chiqarish birlashmalarini tashkil etish asosida ishlab chiqarish konsentrasiyasini amalga oshirish; korxona kattaligi o’zgarishi natijasida uning bir guruxdan ikkinchisiga utkazilishi; ishlab chiqarish ixtisoslashish darajasi o’zgarishi; mexnatning texnika bilan ta’minlanish darajasi yaxshilanishi; ishlab chiqarishni rejalashtirish va jadal tartibga solishning mavjud usullarini takomillashtirish va yangilarini joriy qilish (tarmoqli rejalashtirish va boshqarish; ishlab chiqarishni o’zluqsiz tezkor rejalashtirish, ishlab chiqarishni boshqarishni avtomatlashtirilgan tizimini qo’llash va x.k.) kiritish mumkin. Boshqaruv usullari bevosita ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarga ta’sir etuvchi ishlab chiqarish usuli rivojlanishi va jamiyat ishlab chiqarish kuchlari usishi bilan o’zgarib boradi. Iqtisodiyot muvaffaqiyatli rivojlanishda boshqaruv usullarini to’g’ri tanlash xam muxim ahamiyatiiyatga ega. Boshqaruv usullarini iqtisodiyotning ma’lum aniq soxalarida amal qilishning turli yo’llari orasidagi umumiy xodisa sifatida ajratish mumkin. Masalan, boshqaruv darajalari bo’yicha boshqaruv usullari (davlat seqtorini boshqarish usullari, sex, korxona, birlashma, mintakani boshqarish usullari), yoki tarmoqlarni boshqarish usullari (sanoat, transport, qishloq xo’jaligini boshqarish usullari) xaqida so’z yuritish mumkin. Shuningdek, turli subyektlri tomonidan qo’llaniladigan boshqaruv usullarini ajratib ko’rsatish mumkin. Davlat boshqaruvi usullari jamoat tashkilotlarini boshqarish usullari. Yoki iqtisodiyotning ayrim soxalarida qo’llaniladigan boshqaruv usullarini (ishlab chiqarishni, moliyaviy soxani, fan va maorifni boshqarish usullari)ni xam ko’zda tutish lozim. Boshqaruv tashkilotlari tizimi bilan turli-tumanligi bu tashkilotlar faoliyati usullarini ajratish uchun asos bo’lib xizmat kiladi. Bu yerda so’z vazirliklar, assosasiyalar, aksionerlar jamiyati, davlat kumitalarini boshqarish usullari xaqida so’z boradi va nixoyat, turli turkumga kiruvchi ishlovchilar boshqaruv faoliyatida menejerlar, direqtorlar, bo’limlar boshliklari tomonidan qo’llaniladigan boshqaruv usullarini ajratib ko’rsatish mumkin. Demak, boshqaruv nazariya va amaliyotida turli boshqaruv usullari mavjuddir. Ular boshqaruv usullarining xar bir guruxi o’z xususiyatlariga ega bo’lgan tizimni tashkil etgan. Xalq xo’jaligini boshqarishda quyidagi usullardan foydalaniladi: iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, psixologik va xuquqiy. Boshqaruvning bu usullari o’zaro uzviy bog’liqdir, shu sababli ularning birortasiga ortikcha ahamiyatiiyat berish butun ishlab chiqarishning normal borishi bo’zilishiga olib keladi. Xozirgi davrda bozor iqtisodiyotini boshqarishning iqtisodiy usullari muxim ahamiyatiiyat kasb etmoqda. Boshqaruvning iqtisodiy usullari kishilarga iqtisodiy manfaatlar orqali ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy usullarning moxiyati xodimlar va ishlab chiqarish jamoasiga ular manfaati bo’lishini ta’minlovchi iqtisodiy sharoit yaratishdan iboratdir. Boshqaruv usullari tizimida iqtisodiy usullar yetakchi o’rinni egalaydi. Iqtisodiy usullar iqtisodiy ta’sir vositalari yigindisidan (narx, kredit, biznes-reja, foyda, soliklar, ish xaki, iqtisodiy ragbatlantirish va x.k.), ya’ni xo’jalik faoliyatiga ta’sir etishning xar bir jamoa mos xo’jalik bo’g’ini bilan uzviy aloqada amal qilishini ta’minlovchi tadbirlaridan iboratdir. Bozor mexanizmining muxim vazifalaridan biri biznes reja va bozorning uzviy bog’liq bo’lishiga imkon yaratuvchi pul va tovar resurslari to’g’ri nisbatini ta’minlashdir.
6
Bozor - bu tovar-pul munosabatlarining doimo soklanuvchi balansidir. Bozor munosabatlari sharoitida rejali iqtisodiyotga nisbatan qat’iy boshqaruv tizimi o’rnatiladi. Bozor tamoyillari xo’jalik raxbarlaridan tashabbuskorlik, korxona faoliyati masalalari bo’yicha yuqori natijalarga erishish maksadida kayishqoklik, tavakkalchilikni talab etadi. Bozor iqtisodiyoti ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga nisbatan qarama-qarshi tizim bo’lib, bozorda narx, solik, kredit vositasida tartibga solish eng avvalo ijtimoiy maksadda amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx va ish xaki o’zgarishni kat’iy tartibga solmay barqarorlikka erishib bulmaydi. Shunday qilib, boshqaruvning iqtisodiy usullari juda keng imkoniyatlarga eag bo’lib, ular moxirona va o’z vaqtida tashkiliy-farmoyish, ijtimoiy-psixologik va xuquqiy usullar bilan kushib olib borilgan takdirda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Korxonalar, aksioner jamiyatlari, firmalarda muxim boshqaruv usullaridan biri - biznes- rejalardir. U iqtisodiy jarayonlarni umummilliy manfaatlarni ko’zlab, xo’jalik amaliyotida obyektiv iqtisodiy qonunlardan foydalanish asosida, ongli ravishda, bir maksadga intilgan xolda boshqarishning o’zaro uzviy bog’liq tizimidan iboratdir. Biznes-reja vositasida xal etiladigan asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: iqtisodiyot rivojlanishi yunalishlari va maksadlarni amalga oshirish yo’llarini ko’rsatish, iqtisodiyotning barqaror, mutanosib usishini ta’minlash, moddiy, mexnat va moliyaviy resurslarni tarmoqlar va ishlab chiqarishlar urtasida taksimlash va qayta taksimlash, fan- texnika tarakkiyoti yutuklarini joriy etishni ta’minlash; tarmoqlararo integrasiya, tarmoq ichida ixtisoslashuv va sanoat kooperasiyasini chukurlashtirish; xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tezkor tartibga solish va koordinasiya qilish. Biznes-reja korxona, aksionerlar jamiyati, konsernlar faoliyatining xamma tomonlarini: maxsulot ishlab chiqarish va sotish; moddiy-texnikaviy ta’minot va ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish, mexnat va ish xaki, jamoada ijtimoiy jarayonlar va x.k.larni kamrab oladi. Bozor munosabatlari sharoitida ularga rejalashtirish borasida keng xuquqlar beriladi.
Xo’jalik tashkilotlarining ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha faoliyati boshqaruvning turli tashkiliy-farmoyish usullarini qo’llash bilan bog’liqdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimlar samarali faoliyat yuritishini ta’minlovchi ta’sir etish tizimidan iboratdir. Boshqaruvning tashkiliy-farmoyish usullari iqtisodiy usullarni tuldirib, bozor iqtisodiyoti qonunlari. Xuquqiy aqtlarni xisobga olish va bajarishga asoslanadi. Davlat maxsus to’zilgan boshqaruv tashkilotlari vositasida boshqariladigan tizimga ma’muriy va tashkiliy jixatdan ta’sir utkazadi. Menejment tizimida tashkiliy usullar umumiy maksadga erishish uchun ishlab chiqaruvchilarning xamkorlikdagi xarakati tartibga solinadigan ma’muriy xujjatlar asosida amalga oshadi. Tashkiliy-farmoyish usulini qo’llash asosini boshqaruvning barcha tamoyilariga rioya qilish tashkil etadi. Nima sababdan boshqaruvning ma’muriy-farmoyish usullari ma’muriy shakllar bilan kushib olib boriladi. Bu ko’p xollarda tashkiliy ta’sir ma’muriy xuquqni qo’llash, ya’ni qaror va farmoyishlarni amalga oshirishga asoslanadi. Lekin, «boshqaruvning tashkiliy- farmoyish usuli» tushunchasi «ma’muriy boshqaruv usuli» tushunchasidan bir muncha
7
kengdir, chunki tashkiliy-farmoyish usullari boshqaruvning turli darajalariga turli kulamda va shaklda tashkiliy ta’sir etishni urganish masalalarini xam kamrab oladi. Tashkiliy-farmoyish usullari tashkiliy aniqlikni ta’minlaydilar, tashqiy tizim, boshqaruvning xar bir bo’g’ini vazifalarini belgilab beradi, boshqaruv apparati intizomi va faoliyati samaradorligini ta’minlaydi, ishda tartib o’rnatadi, qaror. Farmoyishlarni bajaradi, qadrlarni tanlaydi va joy-joyiga kuyadi va x.k. Boshqaruvning tashkiliy farmoyish usullari ularning ishlab chiqaruvchilarga ta’sir etish manbaalari va yunalishlari bo’yicha turlarga ajratiladi. Bunga bog’liq xolda ta’sir etishning tashkiliy- farmoyish usullari uch guruxga bo’linadi: tashkiliy-barqarorlashtiruvchi, farmoyish va intizom. Ta’sir etishning tashkiliy-barqarorlashtirish usullari asosiy maksadi xamkorlikda ishlash uchun tashkiliy asos yaratishdir, ya’ni, vazifa, majburiyat. Javobgarlik va vakolatlarni taksimlash, tartib o’rnatish va x.k. Ma’muriy ta’sirning tashkiliy shakllarining ikki tashkiliy reglamentlash va tashkiliy meyorlash turi mavjud. Tashkiliy reglamentlash vositasida davlat boshqaruvchi va boshqariladigan tizimga ularning maqbul nisbatini, tashkiliy tizimini va xar bir darajada boshqaruv chegaralarini aniqlash maksadida ta’sir etadi. Tashkiliy reglamentlashga misol qilib lavozimlar xaqida Nizomni ko’rsatish mumkin. Tashkiliy meyorlash xujjatlari vositasida xom-ashyo, materiallar sarfini meyorlash, maxsulotlar ishlab chiqarishga mexnat sarfi ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish texnikaviy va texnologik meyorlar (standartlar, meyorlar, qayta ishlov berish usuli, tartibi va x.k.) ishlab chiqarishini tashkil etish meyorlari (maqbul ishlanma kulami). Ta’sir etishning farmoyish usullari cheklovchi xujjatlarda ko’zda tutilmagan mavjud vaziyatdan kelib chiqqan xolda kundalik jadal boshqarish maksadida qo’llaniladi. Farmoyish ta’sirining asosiy maksadi boshqaruv apparatining aniq xarakati, boshqaruvning barcha bo’linma va xizmatlari barqaror ishlashini ta’minlab berishdan iborat. Ta’sir etishning farmoyish usullari buyruq, farmoyish, ko’rsatma va boshqa meyoriy xujjatlar asosida amalga oshiriladi. Buyruq - bu raxbarning kul ostidagi xodimlardan ma’lum vazifani bajarishni yozma yoki ogzaki ravishda alab qilishidadir. Buyruq fakat chiziqli boshqaruv tizimi raxbari tomonidan beriladi. Farmoyish - xodimlardan ayrim ishlab chiqarish va xo’jalik masalalarini xal etishni talab qilishdir. Farmoyish boshlik o’rinbosarlari, xizmatlar boshliklari, ular ega bo’lgan vakolatlari doirasida beriladi. Boshqaruv amaliyotida qo’llaniladigan ta’sir qilish usullaridan biri - ogzaki ko’rsatmadir. Ta’sir qilish usullaridan biri - ogzaki ko’rsatmadir. Ta’sir etishning bunday shaklini barcha darajadagi raxbarlar, lekin ko’pincha quyi darajadagi komandirlar, brigada boshliklari, ustalar qo’llaydilar. Farmoyish vositasida ta’sir etish bajarish muddatlari bilan fark kiladi. buyruq va farmoyishlar o’zok yoki kiska muddatda muljallangan bo’ladi. Xar bir buyruq yoki farmoyishda qanday vazifa bajarilishi, kachon bajarilishi kerakligi belgilanadi. Ta’sir etishning farmoyish usuli tashkiliy ta’sirga nisbatan uning bajarilishini nazorat qilishni ko’prok talab etadi. Ijro etishning borishi nazorat qilingandan sung yana farmoyish bilan ta’sir etishga extiyoj tugiladi. Farmoyish usulining qo’llanish kulami boshqaruv qadrlari malakasi, tashabbuskorligi va kobiliyatiga bog’liqdir.
8
Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari - bu ishlab chiqaruvchi va ayrim shaxslarga ularning ijtimoiy extiyojlari va psixologik xususiyatlariga ta’sir etish bilan boshqarish vositasidir. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullarini qo’llash korxonada yo’z berayotgan ijtimoiy xodisalarni chukur urganish xodimlar nerv sistemasi kayfiyatiga ta’sir etuvchi psixologik (ruxiy) omillarni bilishni talab etadi. Ishlab chiqarish sharoitida sosiologiya kishilar ijtimoiy aloqasi shakllanishining asosi bo’lgan mexnat omillarini urganadi, ijtimoiy tizimlar, shu jumladan, ishlab chiqarish tizimi rivojlanishi va amal qilish qonuniyatlari, kishilarning jamiyatning turli katlamidagi xulk-atvori qonuniyatlarini tadkik kiladi. ijtimoiy psixologiya gurux va omma psixologiyasining xususiyatlari, ularning shaxsning ongi va xulqiga ta’siri, kishilar faoliyatini ragbatlantiruvchi omillar, kayfiyat, ijtimoiy fikrni shakllantiruvchi omillarni urganadi. Shaxs psixologiyasi oliy nerv faoliyati turlari va inson temperamenti, xaraqteri, shaxsning irodasi, kobiliyati, xissiyoti, xotirasi, anglash va xis etish kobiliyatini urganadi, mexnat psixologiyasi mexnat faoliyatlari, shu jumladan, raxbar va mutaxassislar (kasbiy xususiyat va kobiliyatlari, qadrlarni uqitish usullari, ish va dam olish tartibi, qadrlarni tanlash va baxolash usullari, mexnat jarayonining psixologik jixatlari) faoliyatini urganadi. Kishilar fikrlash usulida o’zgarish yo’z berishi va ular madaniy xamda bilim darajasi ortib borishi bilan ijtimoiy-psixologik usullar ahamiyatiiyati xam ortib boradi. Bunday sharoitda shaxsning extiyoj va manfaatlari ma’naviy soxa tomon o’zgarib boradi. O’z mexnatidan konikishning muxim omili bo’lib ishlab chiqaruvchilarning raxbar bilan o’zaro yaxshi munosabati ishlab chiqarishdagi kulay ijtimoiy-psixologik vaziyat xizmat kiladi. Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari ishlab chiqarishda mavjud ijtimoiy mexanizmni (o’zaro munosabat tizimi, ijtimoiy extiyojlar) qo’llashga asoslanadi. Boshqaruvning ijtimoiy usullari ijtimoiy tartibga solish vositasida amalga oshiriladi. Ijtimoiy tartibga solish usullari turli guruxlar va shaxslar maksadi va manfaatlarini aniqlash va rostlash yo’li bilan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish va uygunlashtirish maksadida qo’llaniladi. Ular jumlasiga ijtimoiy tashkilotlar nizomlari, shartnomalar, o’zaro majburiyatlar, ishchilarni tanlash, taksimlash va ijtimoiy extiyojlarni kondirish tizimi kiradi. Ijtimoiy tartibga solish usullari inson omili faolligini oshirish, boshqaruvni demoqratlashtirish maksadida xam qo’llaniladi. Boshqaruvning psixologik usullari jamoada maqbul psixologik xolat tashkil etish yo’li bilan kishilar urtasidagi munosabatlarni tartibga solishga qaratilgandir. Psixologik usullarga kichik gurux va jamoalarni tashkil etish, mexnatni insoniylashtirish, malakali qadrlar tanlash va ularni uqitish va x.k.lar kiradi. Kichik gurux va jamoalarni tashkil etish usulini qo’llash kichik guruxdagi ishchilar urtasidagi maqbul miqdoriy-sifat nisbatini aniqlash imkonini beradi. Mexnat faoliyatini insoniylashtirish deganda ranglar, musikaning ruxiy ta’siridan foydalanish, bir xil, o’zgarmas mexnatni bartaraf etish, ijodiy yondashuvni kengaytirish tushuniladi. Kasbiy tanlashning moxiyati - kishilarning ruxiy xususiyatlari ular bajaruvchiishlariga eng mos bo’ladigan qilib tanlashdan iborat. Shaxsning ruxiy xususiyatlari juslasiga uning kizikish va mayllari, kobiliyati, temperament va xaraqteri kiradi. Shu sababli, raxbar shaxsga raxbarlik kilganda o’z oldiga inson ruxiy xususiyatlari shakllanishi va rivojlanishini urganishi, uning kiikish va kobiliyati, temperament va fe’lini bilish vazifasini quyishi kerak. 9
Shaxsning ruxiy xususiyatlarini inson faoliyatida ajratib tushunib bulmaydi, chunki kishi kobiliyati va fe’li xususiyatlari uning faoliyati va xulqida namoyon bo’ladi. Inson xayoti va ommaviy faoliyati uning ruxiy xolatini shakllantiradi. Insonning qanday xayot kechirishi, nima bilan shug’ulanishini bilmay vujudga kelganligi, u yoki bu narsaga kobiliyat rivojlanganligi, fe’li shakllanganligini anglab bulmaydi. Inson avvalo o’zini ijodiy shaxs sifatida baxolaydi. Ishchi mexnatga bunday nuqtai nazardan karashga darrov kelmaydi: moddiy extiyojlar birlamchi bo’lib, ular konikkandan sung nisbatan yuqsak insoniy extiyojlar ilgari suriladi. Inson faoliyati ma’lum ragbatlantiruvchi omillarga asoslangan bo’lib, ma’lum maksadga erishishga qaratilgandir. Ragbatlantiruvchi omil - maksad munosabati inson faoliyati o’zagidir. Umumiy ma’noda ragbatlantiruvchi omil - bu insonni faoliyat yuritish uchun undovchi omil bo’lib, maksad esa inson uni amalga oshirish natijasida erishishni xoxlagan narsadir. Ragbatlantiruvchi omil kishi xulqining ichki kuchidir. Psixologiyada o’zok va kiska ragbatlantiruvchi omil ajratiladi. Agar inson faoliyatini ragbatlantiruvchi omil va o’z oldiga kuygan maksad yakin kelajakka muljallangan bo’lsa, u kiska muddatli, agar ular o’zok istikbolni kamrab olsa o’zok muddatli deyiladi. Ragbatlantiruvchi omil darajasi bilan insonning mexnatga, yutuk
va muvaffakiyatsizlikka nisbatan bo’lgan munosabati uzviy bog’liqdir. Fakat o’zok muddatli ragbatlantiruvchi omil mexnatga ijodiy munosabatda bo’lish manbaidir. Raxbarga xos bo’lgan muxim xususiyat kishilar faoliyatini ragbatlantiruvchi omillarni yaxshi bilish, xar bir kishini u yoki bu vazifani bajarishga kiziqtira olishdir. Bu ayniqsa, u yoki bu korxonaga ishga kirib, ularni kelajakda nima kutishini bilish lozim bo’lgan yoshlar bilan ishlashda muximdir. Raxbar ishini kim va kachon kaysi skripkani chalishi, kaysi asbobda musika chalishini urgangan, kim noto’g’ri chalishi mumkinligi, kimni kaysi yerga quyish kerakligini bilishi lozim bo’lgan dirijer mexnati bilash solishtirish mumkin. Kishi ruxiy xususiyatlarning u bajaruvchi ish talablariga mos kelmasligi o’z kasbidan konikmaslik uni o’zgartirishga xarakat qilishga, xato qilish extimoli ortishiga va natijada mexnat unumdorligi pasayishiga olib keladi.. aksincha, agar inson o’z kobiliyatini tulik namoyon kila oluvchi ish bilan bund bo’lsa, u o’z mexnatidan mamnun bo’ladi, kasbni tez egallaydi va mexnat unumdorligi yuqori bo’ladi. Inson uchun fakat moddiy ragbat muxim deb xisoblash noto’g’ri. Unga juda ko’p narsa katta umumiy ishda o’z xissasi borligini xis etish, o’zini mexnat orqali namoyon etish, o’z malakasi bilan gururlanishi, urtoklari xurmatiga sazovor bo’lish va x.k.lar xam muximdir. Ko’pchilik kishilar shaxsiy farovonlikka boshqalar xisobiga erishilgan shaxsiy muvaffakiyat orqali emas, mamlakat iqtisodiyotiga kushgan mexnati xisobiga erishish lozimligini ta’kidlaydilar. Izlanishlar mexnat mexnatga nisbatan munosabatga ta’sir etuvchi ragbatlantiruvchi omillar quyidagi tartibda taksimlanishini ko’rsatdi: mexnat moxiyati, ish xaki, yuqori lavozimga ega bo’lish imkoniyati, ishning kizikarliligi, mexnatni tashkil etish, ma’muriyatning ishchiga nisbatan munosabati.
10
3.1. Menejer vazifalari Menejer - bu maxsus tayyorgarlik ko`rgan bosharishning sir-asrorlari qonun-oidalarini chuqur biluvchi malakali muttaxasisdir. Menejerlar yollanma boshqaruvchilar bo’lib aholining alohida ijtimoiy qatlamini tashkil etadi. Boshqaruv funksiyalarini bajarishda va jamoat ishlab chiqarishda zamonaviy menejer: rahbar – boshqaruvchi; rahbar – diplomat; rahbar – murabbiy; rahbar – inson; rahbar – innovator sifatida maydonga chiqadi. Har bir menejer o’ziga xos boshqaruv uslubiga ega. Uslub – bu ishlash boshqarishdagi o’ziga xos yo’l, usul ma’nosini anglatadi. Shu nuqtai nazardan quyidagi tushunchalarni ajrata bilish lozim: boshqaruv uslubi; ish uslubi; rahbarning ish uslubi.
qilish usullari, yo’llari majmuasidir. Ish uslubi – bu boshqaruv funksiyalarini samarali bajarish maqsadida biror bir organning yoki rahbarning bo’ysinuvchilarga aniq va nisbatan barqaror ta’sir ko’rsatish usuli va yo’llari majmuasidir. Masalan: mamlakat boshqaruv organlarining ish uslubi; vazirlik, qo’mita, hokimiyatlarning ish uslubi; sud, prokuraturalarining ish uslubi; korxona, sexlarning ish uslubi; ayrim rahbarlarning ish uslubi va hokazolar. Boshqaruvning turli pog’ona va bosqichlarida turgan boshqaruv organlari va rahbarlarning ish uslublari har xildir. Shu nuqtai nazardan ish uslubi g’oyat ko’p qirrali tushunchadir. Rahbarga qo’yiladigan talablar
siyosiy yetuklik; huquqiy yetuklik; axloqiy yetuklik; yuqori saviya va onglik;
madaniyatchilik; xodimlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda qodirlik; topshirilgan ish uchun shaxsiy javobgarlikni his qilish, halollik, vijdonlilik; shaxsiy manfaatlarni jamoat manfaatlariga bo’ysundirishga qodirlik;
kishilarga nisbatan mehribon va e’tiborli bo’lish;
tashabbus va ilg’orlikni qo’llab-quvvatlash qobiliyati; 11
prinsipiallik;
tanqidga va chidamli bo’lish, o’z-o’ziga tanqid qila bilish. Intizom va mehnatga bo’lgan munosabati: mehnatsevarlik;
jamoa o’rtasida intizomni yo’lga qo’ya bilish; atrofdagilarga mehnatsevarlikni tarbiyalay bilish; Bir noshud rahbarning beg’amligi yuzlab, minglab kishilar taqdirining bedaxl qirralariga ta’sir etishi mumkin. Boqibeg’am bu toifa rahbarlarning shu uslubi bilan murosa qilib bo’lmaydi. ishni rejali olib bera bilish, rejasiz ishlagan rahbar xodimlar jamoasi oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffiqayatli bajara olomaydi. Bilim darajasi: iqtisodiyitni bilishi; texnika va texnologiyani bilishi; boshqarish ilmini, funksiyalarni va strukturasini bilish; istiqbolni bilimga qodirligi va h.k. Tashkilotchilik qobiliyati: xodimlarni tanlay bilish va ulardan samarali foydalanishni ta’minlay olishligi;
qo’l ostidagilarni mehnatga o’rgatish va tarbiyalashni bilish; jipslashgan jamoani vujudga keltira olish; maqsad sari intiluvchanlik;
kutilmagan vaziyatlarda boshqarish qobiliyatini yo’qotmaslik;
Boshqarish samaradorligini ta’minlay olish. boshqarishni kollegial tarzda tashkil qila olish qobiliyati; ish haqida qisqa va aniq gapirish qobiliyati; turli manbaalardan ish uchun zarur axborotlarni olish qobiliyati;
asoslangan qarorlarni mustaqil va tez qabul qila bilish qobiliyati;
boshqarish strukturasini takomillashtirib berish qobiliyati va h.k. 3.2. Menejer va uning toifalari Kompaniya firma, korxona, bank, moliya muassasalarining ijroiya hokimiyatga ega bo’lgan boshqaruvchi, direktor, rahbar, mudir, ma’muriy bosharuvchi kabilarning barchasi ham menejerlar deb yuritiladi.
Menejmentning ma’nosi va mohiyatini yaxshi tushunish uchun uni ichki tushunchalar toifalari bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlari bilan birgalikda qarash maqsadga muvofiqdir. Menejmant tushunchasini umumiy va ko’proq shaxsiy tushuncha ko’rinishida faraz qilish mumkin, masalan: iqtisod, bozor, biznes, tadbirkorlik, menejment, marketing. Umuman olganda iqtisod deb, resurslarni tanlash usuliga va xo’jalikni to’g’ri olib borishga aytiladi.
Iqtisod asosini uning birlamchi bo’g’ini – korxona tashkil qiladi. Bozor iqtisodi – mehnat quroli xususiy mulk prinsipida va ishlab chiqaruvchi 12
iste’molchilarning o’zaro munosabatlari asosida quriladi. Erkin narx belgilash, mehnat bozori, capital, tovarlar mavjudligi bu bozor iqtisodining ajralmasbo’g’ini hisoblanadi, bu yerda menejment sohalarini boshqarish va tashkil qilish vazifasini bajaradi. Bozor itisodida ishlab chiarish tizimining asosiy tarkibi sifatida firma xizmat qiladi. Firma - bu iqtisodiy va ijtimoiy erkin xqjalik yurituvchi sub’ektdir. Firma tqla xo’jalik hisobida ishlaydi va qzining nomiga ega firmaning faoliyati barcha mulk turlari asosvda amalga oshiriladi, ya’ni xususiy, shirkat, davlat, jamoa tashkilotlari. Firma sarmoyasi esa milliy va xorijiy, jismoniy shaxslar, xususiy, davlat yoki aralash kapitaldan tashkil bqlishi mumkin. Bozor iqtisodida keng tarqalgan terminlardan biri - bu korporatsiyadir. U lotincha sqz bqlib birlashma, jamiyat ma’nosini bildiradi. Korporatsiya deb bir nechta korxona, firma va tashkilotlaming birlashishiga aytiladi. Yuridik tilda korporatsiya umumiy faoliyat kqrsatish uchun yuridik va jismoniy shaxslaming birlashishini bildiradi. Korporatsiya - bu katta yoki ulkan firmalardir. Hozirgi davrda barcha bozor iqtisodi taraqqiy topgan davlatlarda ishlab chiqarishning kqpgina sohalarida bosh qrinni egallaydi. Menejmentning boshqaruv faoliyati bozor iqtisodiyoti sharoitida firma va korporatsiyalarda amalga oshadi. Menejment hozirgi zamon adabiyotida keng tarqalgan termin bqlib «tashkilot» sqzi bilan ishlatiladi. Keng ma’noda u bir guruh umumiy faoliyat maqsadiga ega odamlami bildiradi (ikki va undan ortiq). «Tashkilot» atamasi firma, korporatsiya, bank, institut, idora kabilami anglatadi. Biznes va tadbirkorlik tushunchalari juda kqp umumiylikka ega va amalda birini biri almashishi mumkin. Ammo ulaming ma’nosi biroz boshqacharoq. Biznes qandaydir ishning tijorat amalini yoki aloxida korxona siyosatini bajarishni bildirishi mumkin. «Biznes» so'zining ma’nosi tijorat, savdo, firma, ishbilarmonlik faoliyatini bildiradi. Tadbirkorlik faoliyati - biznesning va iqtisodning turli-tuman sohalarida namoyon bqladi. Uning farqlanishidagi xususiyati aqlli faoliyati va chaqqon tashabbuskorligi, moddiy boylikka tqla yoki qisman ega bqlib ulami qz ishini, qz biznesini tashkil qilish uchun ishlatadi. Ko'rib chiqilgan tushunchalar tizimiga menejment rahbar mutaxassislaming aloxida faoliyat turi sifatida va jamoa ishlarini boshqaruvini amalga oshirish kiradi. Tadbirkor shaxsiy ishga ega, menejer esa kqpyancha xizmatchi hisoblanadi. Unga mehnati uchun mulk egasi haq tqlaydi. Menejer - bu tashkilot saviyasining har qanday darajasida xizmatchi hisoblanadi. U odamlar harakatini qz maqsadiga erishishga yqnaltiradi. Menejer odamlar guruhi birgalikda ishlagan erda bqladi. Kichik biznesda tadbirkor mulk egasi va menejer vazifasini birga qqshib bajaradi. Aksincha korporatsiyalarda, yirik firmalarda boshqaruv saviyasidagi msjenerlar korpusi bir vaqtda kqpincha qisman mulk egasi ham hisoblanadilar. Keng ma’noda quyidagi uchta sqz, ya’ni biznesmen (ishbilarmon), tadbirkor va menejer qzlarining ma’nolari bilan bir-birlariga qxshaydilar. Bu faol faoliyat bilan shug’ullanuvchi odam bqlib, u muvaffaqiyatga erishgan taqdirda yaxshi moddiy foyda keltiradi (daromad, foyda, yuqori oylik, dividentlar, mukofotlar va boshqalar). Boshqaruv pog’onasiga qarab menejerlar ham uch toifaga bo’linadi. Yuqori pog’onadagi meneierlar. O’rta pog’onadagi menejerlar. Quyi pog’onadagi menejerlar.
13
ahamiyatli chora tadbirlami ishlab chikish bilan shugullanadi. Bir suz bilan aytganda firma andozasini ishlab chikadi vauni amalga oshiradi. O’rta pog’onadagi menejerlar firma faoliyatining ayrim tomonlarini, chunonchi, ishlab chiqarish, tovarlami sotish, narx belgilash, moliya faoliyati yangi tovarlami o’zlashtirish texnologiyani qo’llash mehnatni tashkil etish kabilami boshqarish bilan shug’ullanadi. Quyi pog’onadagi menejerlar quyi bo’g’inda, masalan, tsex bo’lim brigade doirasida ishni tashkil etish, kunlik, xaftalik, oylik ish topshiriqlarining bajarilishini boshqarib boradi. To’g’ri, korxonani boshqarish mulk egasining vazifasi deyishimiz mumkin. Amino boshqarish uchun mulk egasi bo’lish shart enias. Shu xususdan orkestmi boshqaruvclii direjer imisiqa asboblarining egasi bo’linasa ham uz ishini qilaverishini eslash o’rinli. Boshqarish vazifasini korxona egasining o’zi yoki yollangan ammo mulkdor nomidan ish quruvchi menejer bajaradi. Iqtisodiy aloqalar niurakkablashgan sari menejer xizmatiga talab oshadi. o’z ishining ustasi farang bo’lgan maxsus ijtimoiy toifa menejerlar toifasi paydo bo’ladiki. lining alohida ijtimoiy maqomi bor. Ular g’oyat- murakkab. o’ta mas’uliyatli ish bilan shug’ullanishi, firmaning hayot-momotiga javobgar bo’lgani uchun yollanib ishlovchilar orasida eng katta xizmat haqi oladilar. 1.3. Rahbarga qo’yiladigan talablar Rahbar bir qator talablarga javob berishi kerak. “Rahbarlik qilish” degan so’zga izohli lug’atlarda boshqarish, maslahat berish, kuzatish, yo’naltirish, ko’rsatma berish degan turli ma’lumotlar berilgan. Rahbarlik uslubidagi salbiy qusurlarai bartaraf etish degani- bu boshqarislining barcha unsurlariga e’tiborni kuchaytirish demakdir. Eng awalo rahbar yuqoridagi nuqsonlardan xoli bo’lishi va ish uslubini quyidagi ijobiy fazilatlar zamirida taslikil qilishi lozim:
Rahbar o’z huquq va vakolatidan luniundavlat inanfaatlarini jainoa va xodiinlarning shaxsiy inanfaatlari bilan uyg’nn ohb borishda mohirona foydalanish zarur. Anmio davlat nienfaatlariga putur etkazmasdan. shaxsiy manfaatlar iiinum manfaatlarga bo’ysinishi lozim.
boshqaraoladi. Ayni paytda shuni imutmaslik kerakki, obro’ faqat xizniat mavqei bilan emas, balki, awalo, bilirn, tajriba, ishga va xodimlarga munosabat bilan orttiriladi. Rahbar vazrnin, har qanday vaziyatda hamo’zini tutabiladigan. odobli va xushinuomala bo’lislii zurur. O’z xatti- harakatini nazorat qila oladigan. kayfiyati va sezgilarini tiya biladigan. yurish turishida bo’ysinuvchilarga o’mak ko’rsatadigan bo’lishga majburdir. Buyruq hanmiaga ham yoqavennaydi. Shu sababli bo’yinuvchi xodimlarga beriladigan farmoyish faqat bevosita buyruq shaklida bo’hnasdan, balki topshiriq va vazifa, maslahat tarzida ham bo’lishi kerak. Bu o’rinda quyidagi ibratli ish uslubini bilisli foydadan xoli emas.
14
Xulosa.
Ayrim tadqiqotlar menejmentni kishilardan nafli samaralar olish sanʼati, deb hisoblaydilar. Mukammal menejment ning xos belgilari: faoliyatga, izlanishga tarafdorlik; oddiy tuzilma va kamsonli xodimlar; isteʼmolchiga yaqinlik; unumdorlikni taʼminlashda insonning hal qiluvchi oʻrni; tadbirkorlikni ragʻbatlantiruvchi mustaqil idora qilish huquqi; asosiy faoliyat turiga birlamchi eʼtibor; hammadan koʻra yaxshiroq tanish boʻlgan sohaga kirishish; erkinlik va kuchli nazoratni birgalikda qoʻllash. Firmalarning menejment tizimi umumiy menejment, funksional menejment, moliyaviy menejment, marketing ishi, xodimlar ishini boshqarish, ishlab chiqarish Menejment, ilmiy-texnika ishlarini boshqarish va boshqalarni oʻz ichiga oladi. Menejment nazariyasi va amaliyoti evolyusiyasi turli xil qarashlarda oʻz ifodasini topdi. Mac, 20-asrning 50—60 yillarida asosiy eʼtibor boshqarishning tashkiliy tuzilishiga qaratilgan boʻlsa, 60—70-yillarda strategik rejalashtirishdan strategik boshqarishga oʻtish davri boʻldi. 20-asrning oʻrtalariga kelib menejment Oʻzbekistonda tez surʼatlar bilan rivojlandi. 1966 yilda OʻzR FA Kibernetika institutining tashkil qilinishi, akademik V. K. Qobulov boshchiligida olib borilgan nazariy, uslubiy, amaliy i.t. ishlari respublikada menejment fanining rivojlanishiga asos boʻldi. 20-asr oxiri — 21-asr boshlarida menejment Oʻzbekistonda maxsus fan sifatida oliy oʻquv yurtlarida oʻqitila boshladi, menejmentga doir tadqiqotlar yoʻlga qoʻyildi, darsliklar yozildi. Inson avvalo o’zini ijodiy shaxs sifatida baxolaydi. Ishchi mexnatga bunday nuqtai nazardan karashga darrov kelmaydi: moddiy extiyojlar birlamchi bo’lib, ular konikkandan sung nisbatan yuqsak insoniy extiyojlar ilgari suriladi. Inson faoliyati ma’lum ragbatlantiruvchi omillarga asoslangan bo’lib, ma’lum maksadga erishishga qaratilgandir. Ragbatlantiruvchi omil - maksad munosabati inson faoliyati o’zagidir. Umumiy ma’noda ragbatlantiruvchi omil - bu insonni faoliyat yuritish uchun undovchi omil bo’lib, maksad esa inson uni amalga oshirish natijasida erishishni xoxlagan narsadir. Ragbatlantiruvchi omil kishi xulqining ichki kuchidir. Psixologiyada o’zok va kiska ragbatlantiruvchi omil ajratiladi. 15
Foydalanilgan adabiyotlar. 1. О‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: О‘zbekiston, 2009. – 40 b. 2. О‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Xususiy korxona tо‘g‘risida”gi Qonuni. -О‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari tо‘plami. № 3 - T.: Adolat, 2004. – 7-9 b. 3. “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” : О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi PF-4191-son Farmoni // О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami – 9 son – 2010- 9 mart. 4. “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish bо‘yicha tashkiliy chora-tadbirlari tо‘g‘risida: О‘zR Prezidentining Farmoyishi. 2009 yil 9 dekabr //Xalq sо‘zi. -2009. - № 238. – mo dekabr. – 1 b. 5. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yо‘nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risidagi” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005 , 15 iyun. 6. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish tо‘g‘risida” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005,15 iyun. 8.О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston Respublikasi, Prezidentining “Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va axolini ijtimoiy muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish chora-tadbirlari haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining Axborotnomasi, 2007, №5
Download 0.49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|