Konfliktologik madaniyati

Shaxsning “konfliktologik madaniyati” ni rivojlantirishning
pedagogik- psixologik omillari
Jamoldinova Sayyora Nodirbek qizi
Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Pedagogika kafedrasi o’qituvchisi
Annotatsiya: Maqolada konfliktologik madaniyat tushunchasiga olimlar tomonidan ta’riflar berilgan va uning nazariy jihatdan tahlillari keltirilgan.
Kalit so’zlar: Konfliktologiya, konflkiktologik madaniyat, kommunikativ madaniyat, axborot madaniyati, uslubiy madaniyat, psixologik madaniyat, mutaxassisning konfliktologik kompetensiyasi (kasbiy bilim), mutaxassisning konfliktologik tayyorgarligi (kasbiy tayyorgarlik) , mutaxassisning konfliktologik kompetensiyasi.
Развивать «конфликтологическую культуру» личности
педагогические и психологические факторы
Джамолдинова дочь Сайёры Нодирбек.
Чирчикский государственный
педагогический университет
преподаватель кафедры педагогики
Аннотация: В статье определено понятие конфликтологической культуры учеными и представлен ее теоретический анализ.
Ключевые слова: конфликтология, конфликтологическая культура, коммуникативная культура, информационная культура, методологическая культура, психологическая культура, конфликтологическая компетентность специалиста (профессиональные знания), конфликтологическая подготовка специалиста (профессиональная подготовка), конфликтологическая компетентность специалиста.
Develop the "conflictological culture" of the person
pedagogical and psychological factors
Jamoldinova is Sayyora Nodirbek's
Daughter Chirchik State Pedagogical
University Teacher of the Department
of Pedagogy
Abstract: The article defines the concept of conflictological culture by scientists and presents its theoretical analysis.
Key words: Conflictology, conflictological culture, communicative culture, informational culture, methodological culture, psychological culture, conflictological competence of a specialist (professional knowledge), conflictological training of a specialist (professional training), conflictological competence of a specialist.
Hozirgi kunda yosh avlodning konfliktologik madaniyatini shakllantirish muammosiga katta e’tibor berilmoqda, chunki zamonaviy jamiyatning raqobat darajasining ortib borishi, doimiy va tez o’zgarishlar bilan tavsiflanadi, bu esa nizolarning kuchayishiga olib keladi. Konfliktni muqarrar, kundalik va tez-tez sodir bo’ladigan hodisa sifatida tan olish ziddiyatli vaziyatlarda xatti-harakatlarning o’ziga xos normalari va qoidalarini, shuningdek, yuzaga keladigan muammolarni konstruktiv hal qilishga yordam beradigan individual va shaxsiy fazilatlarni ishlab chiqish muammosini muhimlashtiradi. Shaxsning konfliktologik ongi, uning konfliktlarni bashorat qilish, oldini olish, hal qilish qobiliyati shaxsning konfliktologik madaniyati tushunchasini tashkil etadi.
Konfliktologik madaniyat insonning nizoli vaziyatda uni to’g’ri tushunishi va uni to’gri qabul qilishi unga to’g’ri munosabat bildirishi desak bo’ladi. Har bir inson nizoli vaziyatlarda o’zining individual-psixologik xarakteridan kelib chiqib munosabatda bo’ladi. Albatta nizoli vaziyatni to’g’ri tushunish va unga tushungan holatda munosabatda bo’lish unga to’g’ri yechim topishning imkonini beradi. Insonning nizoli vaziyatda unga madaniyat bilan yondashishi unda nizoli vaziyatga ilobiy hal qilishga imkon yaratib beradi.
N.V.Samsonova konfliktologik madaniyatni shakllantirish muammosini tahlil qilgan. Konfliktologik madaniyatini “shaxsning konfliktologik madaniyati” va “mutaxassisning konfliktologik madaniyati” tushunchalarga ajratib ko’rsatadi. Shu bilan birga, “shaxsning konfliktologik madaniyati” insonning ijtimoiy nizolarni oldini olish va hal qilish istagida va qobiliyatida ifodalanadi. Konfliktlarning turlarida:
- shaxslararo,
- millatlararo
- xalqaro turlarida namoyon bo’ladi.
Mutaxassisning konfliktologik madaniyati kasbiy mojaro muhitini idrok etish va nizoda mukammal funktsiyalarni keyinchalik amalga oshirish uchun zarur bo’lgan kasbiy yo’naltirilgan konfliktologik bilimlarni o’zlashtirish va ulardan foydalanish bilan tavsiflanadi. “Mutaxassisning konfliktologik madaniyati” ostida N.V.Samsonova kasbiy konfliktli muhitda mutaxassis hayotining sifat xususiyatlarini ko’rsatib o’tadi. N.V Samsonova va N.V.Kukleva konfliktologik madaniyatni kasbiy madaniyatning tarkibiy qismlari etib quyidagilarni ajratib ko’rsatadi:

1. 
   kommunikativ madaniyat,
   
2. 
   axborot madaniyati,
   
3. 
   uslubiy madaniyat
   
4. 
   psixologik madaniyat
   

Kommunikativ madaniyat bu- muloqot jarayonidagi to’g’ri munosabat o’rnatish o’zaro munosabat jarayonida o’zaro hurmat, bir-birini tinglash madaniyati, bir-birini fikrini inobatga olish va hurmat qilish madaniyat tushuniladi.
Axborot madaniyati esa berilayotgan ma’lumotingizni to’g’riligi, rostligi va axborotning ishonchliligi bilan belgilanadi.
Uslubiy madaniyatga kelsak , uslub bu ko’rinish deb olsak, bu ham o’zaro munosabatimizda ko’rinadi. Har bir insonni o’ziga xos so’zlashuv uslubi bo’lgani kabi nizoli vaziyatlarni hal qilinishida bu jihatimiz ham muhim hisoblanadi. Uslubga nafaqat nutqimiz va bizni o’zimizni tutushimiz ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Konfliktli jarayonda madaniyatli bo’lishimizga ham bizni shaxsiy uslublarimiz ham bog’liq bo’lar ekan.
Psixologik madaniyat bu har bir shaxsning ruhiy olamining o’ziga xosligi, ularni tartibliligi , tushunarliligi, normadaligi kabilarni ko’rsatib o’tsak bo’ladi. Bizning ruhiyatimiz konfliktli vaziyatlarda eng muhim omil hisoblanadi. Chunki bizning ruhiyatimiz har qanday holatimizni qanday qabul qilishimizda va unga to’g’ri munosabatda bo’lishimizga sababchi bo’la oladi. Insonning psixologik dunyosi qanchalik darajada yuqori darajada rivojlangan va sog’lom bo’lsa bizning ichki va tashqi faoliyatimizda ham hech qanday kamchiliklar yoki xatoliklarni uchratmaymiz.
Biz yuqorida sanab o’tgan konfliktologik madaniyatning tarkibiy qismlari bizda aynan shu turli xil nizoli vaziyatlarda unga madaniyatli munosabatda bo’lishimiz va bizning konfliktologik madaniyatimizni yanada rivojlantirishimizga yordam beradi. Albatta bu tarkibiy qismlarni bizda namoyon etishimiz yoki yanada rivojlantirishimiz uchun biz shunchalik darajadagi ma’naviy va psixologik tayyor bo’lishimiz bu ko’rsatkichlarimiz yuqori darajada bo’lsagina bizda konflktologik madaniyatimiz yanada mustahkam bo’ladi.
Mutaxassisning kasbiy madaniyatining bir turi sifatida quyidagini ko’rib chiqamiz:

• 
  konfliktning konstruktiv funktsiyalarini amalga oshirish, konfliktologik madaniyat markazlarga signal beradi. Ijtimoiy keskinlik, tashkilotning holati to’g’risida ma’lumot olish imkoniyatlarini kengaytiradi (axborot madaniyati boyitiladi);
  
• 
  konflikt ishtirokchilari o’rtasidagi o’zaro munosabat konfliktdagi muammoni chuqurroq bilishga yordam beradi (ijtimoiy-psixologik, psixologik madaniyat ob’ektlari ko’rsatilgan);
  
• 
  aqliy zo’riqishni zaiflashtiradi (psixologik madaniyat funktsiyasi qo’llab-quvvatlanadi)
  
• 
  yechim topish uchun turli strategiyalar to’qnashuvi (uslubiy madaniyatni faollashtirish) bilan birga keladigan intellektual va hissiy taranglikni keltirib chiqaradi;
  
• 
  nizo ishtirokchilari o’rtasidagi buzg’unchi qarama-qarshilikning oldini oladi va mehnat jamoasi a'zolarini birlashtiradi (kommunikativ madaniyat funktsiyalarini qo’llab-quvvatlash).
  

Mutaxassisning konfliktologik madaniyatining asosiy tarkibiy qismlarini aniqlash uchun kasbiy madaniyatning tarkibiy qismlari muhim ahamiyatga ega, ular quyidagilarda ifodalanishi mumkin:

1. 
   kasbiy bilim - savodxonlik, maxsus til va boshqalar;
   
2. 
   kasbiy psixologik tayyorgarlik - fikrlash, sezgi, bashorat qilish, aks ettirish va boshqalar;
   
3. 
   kasbiy kompetensiya - faoliyat usuli, malakasi va boshqalar.
   

Kasbiy madaniyatning yuqoridagi tarkibiy qismlarini hisobga olgan holda, N.V.Samsonova konfliktologik madaniyat tarkibida uchta komponentni ajratadi:

1. 
   mutaxassisning konfliktologik kompetensiyasi (kasbiy bilim),
   
2. 
   mutaxassisning konfliktologik tayyorgarligi (kasbiy tayyorgarlik)
   
3. 
   mutaxassisning konfliktologik kompetensiyasi (kasbiy kompetentsiya).
   

Mutaxassisning konfliktologik kompetensiyasi - bu konflikt va uning namoyon bo’lishi haqidagi bilim sohasi. Konfliktologik bilimlar, har qanday kasbiy bilimlar kabi, mojaroli vaziyatlarda kasbiy muammolarni hal qilish uchun axborot yordamini ta’minlaydi va nizo madaniyatining muhim tarkibiy qismidir. Mutaxassisning konfliktologik tayyorgarligi konfliktlarni boshqarishning kasbiy vazifasini, nizolarni hal qilish strategiyasining modellarini, konfliktlarni boshqarishning professional muammolarini hal qilish jarayonida o’z imkoniyatlarini baholashni tushunishga bo’lgan munosabatni o’z ichiga oladi. Mutaxassis tomonidan nizolarda xulq-atvor strategiyasini optimal tanlash va mojaroli vaziyatda uning hissiy holatini o’z-o’zini boshqarish konfliktologik tayyorlikni shakllantirish ko’rsatkichlari hisoblanadi. Mutaxassisning konfliktologik kompetensiyasi kasbiy nizolarni boshqarishda professional konfliktologik muammolarni hal qilish uchun konfliktologik ko’nikmalar tizimini o’z ichiga oladi.
Demak konfliktologik madaniyatni shakllantirshda shaxsda shaxsiy konfliktologik madaniyat hamda biror kasbiy mutaxassislik bo’yicha kasbiy konfliktologik madaniyatni tarkib toptirish kerak bo’lar ekan. Buning uchun avval aynan shu shaxsda yoki mutaxassisda konfliktologiya sohasi fani bo’yicha ma’lumotga ega bo’lishi kerak. Konfliktologiya sohasi bo’yicha boshlang’ich nazariy bilimga ega bo’lsagina u huddi shunday konfliktoogik vaziyatlarda madaniyatli yondashish ko’nikmasi ham mavjud bo’ladi.
Bundan tashqari O.I.Shcherbakovaning tadqiqotlariga ko’ra, konfliktologik madaniyat nafaqat aniq bilim va amaliy ko’nikmalarni, balki bir qator o’ziga xos xususiyatlarni shakllantirishni ham nazarda tutadi. Mutaxassisning kasbiy faoliyatining samaradorligi ko’plab omillarga bog’liq , Masalan:

1. 
   Kasbiy muhitning tabiati
   
2. 
   Kasbiy mahorat darajasi
   
3. 
   Rivojlangan kasbiy madaniyatning mavjudligi
   

Ular orasida kasbiy nizolarni hal qilish qobiliyati muhim o’rin tutadi. Kasbiy muhitning konfliktogenligi ob’ektiv xususiyatga ega bo’lib, bu konfliktni qarama-qarshiliklarning tashuvchisi, ijtimoiy tizimlarning rivojlanishi va takomillashuvi manbai sifatida tushuntirishning falsafiy, sotsiologik va psixologik an’analari bilan belgilanadi. Nizoli muhitda kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun mutaxassisga ziddiyatli vaziyatlarda va kasbiy faoliyat sub’ektlari bilan o’zaro munosabatlardagi nizolarda hayot tarzi va shaxsiy inqirozlarni bartaraf etish usuli sifatida tegishli kasbiy madaniyat kerak. Binobarin, zamonaviy mutaxassis nafaqat mojarolarni keltirib chiqaradigan professional muhitda kasbiy vazifalarni bajarishga, balki salbiy nizolarning oldini olish uchun uni o’zgartirishga, shuningdek, professional shaxsdan “yuqori natija” ga tayyor bo’lishi kerak. Rahbar, bo’ysunuvchilar bilan nizolarni oldini oladi, xodimlarni baholashning qarama-qarshi tizimini o’zgartiradi; o’qituvchi talabalar bilan baholash bo’yicha nizolarni oldini oladi, talabalar bilan birgalikda baholash faoliyatini tashkil qiladi; kommunal xizmat xodimi fuqarolar bilan nizolarni oldini oladi, tashrif buyuruvchilar uchun qulay bo’lgan qabul jadvalini belgilaydi; bojxona xodimi fuqarolarni tekshirish jarayonida nizolarning oldini olish, ishontirishning insonparvar usullaridan foydalanadi - bu ixtilof muhiti bilan o’zaro munosabatda bo’lgan mutaxassisning kasbiy nizolarni boshqarish faoliyatining ijodiy usulini kasbiy faoliyatda amalga oshirishdir.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, bo’lajak o’qituvchilar kasbiy muhitning sub’ekti va ijtimoiy quyi tizimlari bilan o’zaro munosabat o’rnarishda konfliktologik faoliyatga tayyor emaslar, bu ulardagi kasbiy muhim fazilatlarning yetarli darajada rivojlanmaganligida namoyon bo’ladi, bu esa mutaxassisni konfliktologik vaziyatlarda muammoga to’g’ri yechim topishda qiyinchiliklar keltirb chiqaradi.
Kasbiy pedagogika nazariyasida mutaxassisning kasbiy madaniyatining mohiyati va uning turlari ochib beriladi:

• 
  pedagogik
  
• 
  psixologik
  
• 
  intellektual
  
• 
  axborot
  
• 
  kommunikativ
  
• 
  uslubiy
  
• 
  akmeologik
  
• 
  ekologik
  

Ular kasbiy faoliyat uslubi va xarakterini belgilab beradi. Mutaxassislarning kasbiy konfliktologik tayyorgarligining maqsadli belgilanishi faqat kasbiy faoliyat ishtirokchilari o’rtasidagi shaxslararo munosabatlarni insonparvarlashtirishga yo’naltirilganligi bilan cheklanadi, konfliktogen kasbiy muhitni o’zgartirish bo’yicha transformativ (lot. transformatio — qayta oʻzgarish, qayta hosil boʻlish)  konfliktologik faoliyat esa e’tiborsiz qolmoqda. Konfliktologik madaniyat mutaxassisning kasbiy madaniyatining bir turi sifatida kasbiy konfliktologik tayyorgarlikning maqsadi sifatida qaralmaydi va pedagogik kategoriya sifatida tavsiflanmaydi. Konfliktologik madaniyat tarkibiy qismlarini rivojlantirishning pedagogik vositasi va shartlari sifatida faqat shaxslararo ziddiyatli vaziyatlar va nizolar nazarda tutiladi. Konfliktologik tayyorgarlik jarayonida yuzaga keladigan talabalar – bo’lajak o’qituvchilar va o’qiyotgan mutaxassislarning shaxsiy ichki nizolari va ularni mutaxassis kasbiy mahoratining o’rganilayotgan sohasini shakllantirish mexanizmlari sifatida hal qilish maqsad qilib o’rganilmagan. Mutaxassislarning kasbiy konfliktologik tayyorgarligi shaxs ichidagi ziddiyat g’oyasiga asoslanishi kerak, unga ko’ra bo’lajak o’qituvchilarning shaxsiy ichki ziddiyatlari kasbiy konfliktologik tayyorgarlik jarayonining interpsixik (ichki ruhiy holati) asosi sifatida ko’rib chiqilishi kerak, ularni pedagogik jarayonni boshqarish uchun sharoit yaratadi. Ko’rinib turibdiki, oliy ta’lim muassasalarida konfliktlarni boshqarish bo’yicha kasbiy tayyorgarlikning maqsadi sifatida bo’lg’usi o’qituvchilarni nizolarni boshqarish bo’yicha kasbiy tayyorgarlikning maqsadli yo’nalishini, uslubiy asoslarini, mutaxassisning konfliktlarni boshqarish madaniyatini shakllantirish jarayonini uslubiy ta’minlash bilan belgilash zarur.
Shaxsning konfliktologik madaniyatini rivojlantirish uchun shaxsda demak shaxsiy va kasbiy ko’nikmalarni tarkib toptirishimiz kerak bo’lar ekan. Bu esa o’z-o’zidan har bir mutaxassis uchun o’ziga xos shaxsiy va kasbiy tayyorgarlik darajalarini belgilab beradi. Yuqorida ko’rsatilib o’tilgan konfliktologik madaniyatni yanada rivojlantirish uchun ko’nikmalar, tayyorgarliklar mavjud bo’lishi va ma’lum konfliktologik bilimlarga ham ega bo’lishlari kerak bo’lar ekan. Buning uchun albatta bo’lajak mutahassislarimizda birinchi o’rinda o’z kasbini mutaxassisligini sevsagina bu kasb yoki mutaxassislikka bo’lgan muhabbat tuyg’ulari bo’ladi. Biz bo’lajak mutaxassislar qachonki kasbimizni mutaxassisi bo’lishimiz uchun avval shu yo’nalishni o’zimiz xoxishimiz bilan tanlasak shunda biz bu kasbimizni mukammal o’rganamiz bu esa o’z-o’zidan bizni faoliyatimiz davomida turli xil konfliktologik nizolarni kelib chiqishini oldini olishda va mavjud nizolarni bartaraf etishda bizda turli qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi.

Foydalanilgan adayotlar ro’yxati

1. 
   Axmedova M.T. Pedagogik konfliktologiya. O'quv qo’llanma. -
   

“Adabiyot uchqunlari”, 2017 yil. - 320 b.

2. 
   Ахмедова M.T., Ахмедова H. Э. Овоздан фойдаланиш ва
   

н\пгк техникаси. Формирование гармонично развитого поколения в
современных условиях. Сборник научно-методических статьей. - Т.,
2011. - С. 109-111.
3. Axmedova М.Т.. Rashidov H.F. Pedagogik konfliktlami bartaraf
etish dars intizomini yaxshilash omili sifatida. Maktab va hayot. - Т., 2015,
1-son. - B. 12-16.

4. 
   Баныкина С.В. Конфликт в современной школе: изучение и
   

управление /С. В. Баныкина, Е. И. Степанов. - М.: Ком Книга,
2006. -184 с.
5. Jumayev R.Z. Konfliktologiya asoslari, asosiy tushuncha va tamoyillari.
o‘quv qo’llanma, 2015.

6. 
   R.Musurmonov, S.N.Jamoldinova. “Teacher communication as a Tool for the Prevention of Pedagogikal conflicts” . Pindus journal of Culture, literature, and ELT. December 2021. Volume: 12, (54-56 bet.)
   
7. 
   S.N.Jamoldinova. “Norms of teacher-student relationship to prevent conflikt” . Galaxy international interdisciplinary research journal(giirj). Volume 9, Issue 12, December, 2021.