Korparative boshqaruv

KORPARATIVE BOSHQARUV

REJA:
KIRISH

1.Korporative boshqaruvning kelib chiqish tarixi
2.Korporative boshqaruv va korporative menejment
3.Korporative muhit
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin tadbirkorlik faoliyatini yuritish va korporatsiyalarni boshqarish usullari oʻzgara boshladi. Korporativ boshqaruv andozalarini joriy etishning iqtisodiy jihatlari, korporatsiyalar boshqaruvining samarali tizimini shakllantirish, boshqaruvning tamoyillari, uni tuzishga ta'sir etuvchi omillar kabi masalalar hozirgi vaqtda dolzarb hisoblanadi. Ushbu o'quv qo'llanmada korporatsiyalarni boshqarish usullari va ularning amaldagi tizimi, korporatsiyalarni boshqarishning hozirgi zamon rivojlanish tendensiyalari, korporativ boshqaruv andozalarini joriy etish masalalari ko'rib o'tilgan. Korporativ tushunchasining iqtisodiy mazmuni va mohiyati, O'zbekiston Respublikasida mulk shakllarini oʻzgartirish jarayonlarini amalga oshirishda kelib chiqadigan nizolar va ularning turlari, shuningdek, ularni bartaraf etish masalalariga alohida to'xtalgan. O'zbekiston Respublikasida korporativ boshqarishning milliy modelini shakllantirish jarayonlari davom etmoqda, shu sababli ushbu o'quv qo'llanmada korporativ boshqaruv muammolari va ularni barta- raf etish mavzulariga ham alohida e'tibor qaratildi. Korporativ Ushbu o'quv qo'llanmaning asosiy maqsadi talabalarda boshqaruv tizimi va tarkibi, kompaniyalarda korporativ madaniyatni joriy etish bo'yicha tushunchalarga ega bo'lishdir. O'quv qo'llanmaning asosiy vazifalari - bu korporativ boshqaruv tizimini va asosiy nazariyalarini oʻrganish, kompaniyalarni boshqarish faoliyati tamoyillari, korporativ nizolarni yechish va ularning huquqiy me'yoriy ko'nikmalarini hosil etishdan iborat. O'quv qo'llanma iqtisodiy mutaxassisliklar talabalari uchun iqti- sodiy faoliyatni yuritish maqsadida nazariy va amaliy bilimlarga ega boʻlishi mumkin. Korporativ aloqalarini kuchaytirish va hamkorlikni mustahkamlash ochiq iqtisodiyot yo'lida izchil rivojlanishining muhim omili hisoblanadi.

Korporative boshqaruvning kelib chiqish tarixi
Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikni qoʻlga kiritgach, iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini hamda jamiyatning barqaror rivojlanishini ta'minlay oladigan ko'p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllan- tirishning huquqiy va tashkiliy asoslarini yaratish ustuvor vazifa etib belgilandi. O'tish iqtisodiyoti mamlakatlarini isloh qilish tajribasi shuni tasdiq- lamoqdaki, ma'muriy-rejali iqtisodiyotdan xoʻjalik yuritishning bozor modeliga uyg'un o'tishning muhim vositasi xususiylashtirish va aksio- nerlashtirish bo'lib, bu haqiqiy mulkdorlar sinfining shakllanishiga hamda xususiylashtirilgan mulkni korporativ boshqarishning samarali usullarini joriy etishga ko'maklashadi. O'zbekiston korxonalarida korporativ menejmentni shakllantirish uchun shart-sharoitlar 1997-1998-yillarda boshlandi va muayyan ras- miy-tashkiliy asoslar mustaqillikning ilk yillaridayoq sobiq davlat korxo- nalarining oʻzgartirilishi davomida yuzaga keldi. Korporativ boshqaruvning kelib chiqishi va rivojlanishini bir nechta bosqichga bo'lish mumkin O'zbekistonda ham mahalliy korporativ boshqaruvni shakllan- tirishning bir nechta bosqichlari mavjud:
1. 1980-1985-yillargacha mavjud boʻlgan administrativ-buyruq- bozlik usullari, ya'ni davlatning markazlashgan tarzda iqtisodiyotni boshqarishi makroiqtisodiy holatining rivojlanishiga to'siq boʻldi.
2. 1987-1991-yillari markazlashgan monopollashgan iqtisodiyot tugatildi va korporativ boshqaruvga asos solindi. Korxonalarni bosh- qarish ishchilarning qatnashuvi orqali mehnat jamoasining maslahati orqali amalga oshirish yo'lga qo'yildi. O'zbekistonda banklarning moliyaviy kapitallari va iqtisodiyotning sug'urta sektori rivojlanishiga yo'l ochildi.
3. 1991-1994-yilarda xususiylashtirish jarayoni boshlanib, bir- lamchi mulkni taqsimlash amalga oshirildi. Birinchi hissadorlik ja- miyatlari shakllandi, lekin hissadorlarning huquqlari aniq ko'rsatib berilmadi.
4. 1994-1998-yillardagi korxonalarni xususiylashtirish davri. Hissa- dorlik jamiyatlari toʻgʻrisida qonun, qimmatli qog'ozlar toʻgʻrisidagi, Fuqarolik kodeksi, xususiylashtirish to'g'risidagi qonunlar qabul qilindi. Bozor infratuzilmasi shakllandi, birlamchi investitsion fondlar, depo- zitarilar, registratorlar, auditorlik, konsalting firmalari shakllanishi bilan bir qatorda yirik xorijiy kompaniyalar, ularning filiallari, vakolatxo- nalari, qo'shma korxonalar tashkil etila boshlandi.
5. 1998-2001-yillarda defolt, moliyaviy resurslarning yetishmasligi, kapitalning O'zbekistondan chiqib ketishi, korporativ qimmatli qog'oz- lar bozorining rivojlanmaganligi kabi holatlar yuzasidan kelajakdagi mulklarni va kapitallarning taqsimlanishi jarayoni asosida ko'rib chiqila boshlandi. Bularning barchasi hissadorlarning o'z huquqini anglab yetishi asosida amalga oshirildi. Aniq korporatsiyalar misolida kor- porativ boshqaruv amalga oshirilib, ularning hammasi davlatning bazaviy hujjatlari asosida, ya'ni korporativ kodeks, hissadorlik to'g'- risidagi, qimmatli qog'ozlar to'g'risidagi qonunlar boʻyicha, shuning- dek, jahon amaliyotida sinalgan me'yor va usullarning aprobatsiyasidan keyin keng qoʻllanila boshlandi.
6. 2002-yildan hozirgi vaqtgacha korporativ tartib to'g'risidagi kodeksi, korporativ boshqaruv bo'yicha milliy kengash, ushbu kodeks- larning yirik korporatsiya va kompaniyalar tomonidan joriy etilishi ta'minlanmoqda. Korporativ kodeks aksiyadorlik jamiyatlarining ichki hujjatlarini yuritish tartiblarini belgilab berish bilan bir qatorda aksioner jamiyatlarida boshqarish organlarining ham vakolatlariga aniqlik kiritib beradi.
O'zbekiston Respublikasi korxonalari faoliyatida korporativ boshqaruv usullarining institusional caror topishi jarayoni quyidagi omillar bilan izohlanadi:
1 davlatning korxonalarni xususiylashtirish va ularning moliyaviy hujjatlarini yuritish tartiblarini belgilab berish bilan bir qatorda aksioner jamiyatlarida boshqarish organlarining ham vakolatlariga aniqlik kiritib beradi.
2 davlatning korxonalarni xususiylashtirish va ularning moliyaviy ahvolini mustahkamlashga qaratilgan choralari;
3 davlat korxonalarini aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil qilish shak- lida davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni, emissiya ko'lamlarini kengaytirish va ularning aksiyalarini muomalaga chiqarish;
4 korxonalar aksiyadorlari huquqlarini davlat va uning vakolatli idoralari tomonidan himoya qilinishining mustahkam qonunchilik hamda institutsional bazasini yaratish.
Korporative boshqaruv va korporative menejment
O'zbekiston korxonalarida korporativ menejmentni shakllantirish uchun shart-sharoitlar 1997-1998-yillarda boshlandi va muayyan rasmiytashkiliy asoslar mustaqillikning ilk yillaridayoq sobiq davlat korxo- nalarining oʻzgartirilishi davomida yuzaga keldi. Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikni qoʻlga kiritgach, iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini hamda jamiyatning barqaror rivojlanishini ta'minlay oladigan ko'p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllan- tirishning huquqiy va tashkiliy asoslarini yaratish ustuvor vazifa etib belgilandi. O'tish iqtisodiyoti mamlakatlarini isloh qilish tajribasi shuni tasdiq- lamoqdaki, ma'muriy-rejali iqtisodiyotdan xoʻjalik yuritishning bozor modeliga uyg'un o'tishning muhim vositasi xususiylashtirish va aksionerlashtirish bo'lib, bu haqiqiy mulkdorlar sinfining shakllanishiga hamda xususiylashtirilgan mulkni korporativ boshqarishning samarali usullarini joriy etishga ko'maklashadi.O'zbekiston korxonalarida korporativ menejmentni shakllantirish uchun shart-sharoitlar 1997-1998-yillarda boshlandi va muayyan ras- miytashkiliy asoslar mustaqillikning ilk yillaridayoq sobiq davlat korxo- nalarining oʻzgartirilishi davomida yuzaga keldi.
Korporativ boshqaruvning kelib chiqishi va rivojlanishini bir nechta bosqichga bo'lish mumkin:
1. XVII asrda OstInd (East India Company) kompaniyasi 24 a'zodan iborat boʻlgan direktorlar kengashini tashkil qildi. Birinchi marta mulkchilik va boshqaruv vazifalari bo'lib olindi;
2. 1776-yili Adam Smit o'zining «Xalqlarning boyligining sabablari va tabiatlari haqidagi tadqiqotlari» asarida takidlaydiki: «Tashlab qo'yilgan mulklar boshqaruv uchun muammolarni keltirib chiqaradi», ya'ni boshqaruv va menejerlarni nazorat qilish uchun salbiy mexanizm hisoblanadi;
3. 1844-yilda birinchi marta aksionerlik jamiyatlari haqida qonun qabul qilindi. Qonunchilikka mulkchilikning yangi javobgarligi shaklidagi majburiyatlari joriy etildi;
4. 1931-yilda A. Berli va G. Minzlar «Zamonaviy korporatsiya va xususiy mulkdor» nomli maqolasini nashrdan chiqardi (AQSH). Unda birinchi marta mulkchilik vazifalarining nazorat vazifalaridan to'la to'kis farqi ajratib berildi;
5. 1933-1934-yillarda AQSHda qimmatbaho qog'ozlar haqida gonun qabul qilindi, 1933-yilda qabul qilingan ushbu qonun fond bozorini tartibga soldi. Ushbu bosqichda «Qimmatbaho qog'ozlar va birjalar to'g'risida»gi (1934-y) aktga asosan axborotlarning ochiq berilish imkoni mavjud bo'ldi va ushbu yili qonunlarni bir tartibda nazorat qiladigan, qimmatbaho qog'ozlar bozorini va birjalar faoliyati bo'yicha komissiya tuzildi;
6. 1968-yilda Yevropa ittifoqi «Kompaniyalar to'g'risida» qonun qabul qildi;
7. 1990-yillarning boshida tadbirkorlik imperiyasi inqirozga uchradi. Buyuk Britaniyada kelishmovchiliklar yuzaga keldi: bir qator kompaniyalar (Polly Peck, BCCI, Maxwell), aksiyadorlarni aldash bilan shug'ullanganliklari korporativ boshqaruvning ama- liyotda investorlarni himoyalashni takomillashtirish kerakligini ko'rsatdi;
8. 1992-yil Kedberi qo'mitasi birinchi marta korporativ boshqaruv- ning moliyaviy jihatlari bo'yicha kodeksni nashr etdi (Buyuk Britaniya). 1993-yildan boshlab Buyuk Britaniya fond birjasidagi listingga kirgan kompaniyalar kodeks qanday bajarilayotganligi haqida hisobot bera boshladi;
9. 1992-2003-yillarda korporativ boshqaruv bo'yicha qator ma'ru- zalar qabul qilindi, shundan asosiylari:
Korporatsiya (lotincha corporatio-birlashish) -bu umumiy maqsadlarga erishish, birgalikda faoliyat ko'rsatish uchun birlashgan va huquqning mustaqil subyektini huquqiy shaxsni tashkil qilgan jismoniy yoki huquqiy shaxslar birlashmasidir'. Korporatsiyalar - mulkchilikning hissadorlik shaklining zamonaviy ko'rinishlaridan biri hisoblanadi. Unda bir necha mulkdorlarning manfaatlari birlashadi, yagona maqsad doirasida investorlar kapitallari birlashtiriladi. Mamlakat qonunchiligida «korporatsiya» tushunchasi yuridik jihat- dan mustahkamlab qo'yilmaganligi sababli bu tushunchani talqin qilishda ikki xil ma'no kuzatiladi. Ayrim belgilar bo'yicha korpora- tsiyalar qatoriga tijorat tashkilotlari hisoblangan va a'zolikka asoslangan barcha xo'jalik subyektlari, boshqa belgilar bo'yicha esa faqat aksiyadorlik jamiyatlari kiritiladi. Biroq mamlakat iqtisodiy-huquqiy tizimida mohiyatiga koʻra kichikroq shartliliklar bilan aynan aksiyadorlik jamiyatlari jahon xoʻjalik va huquqiy amaliyotida umum qabul qilingan korporatsiya tushunchasi bilan tenglashtiriladi.
Aytib o'tish kerakki, korporatsiya tushunchasi hozirgi sharoitlarda yana bir o'ziga xos jihatni kasb etmoqda. U bir nechta yuridik shaxslar tomonidan tashkil etilgan xoʻjalik subyektini belgilash uchun foyda- lanilib, ularning har birini boshqa mulkiy munosabatlar, birgalikda biznes yuritish, umumiy maqsadlar va manfaatlar, umumiy tashkiliy struktura bilan bog'liq mustaqil iqtisodiy subyekt sifatida ko'rib chiqish mumkin. Shunday qilib, O'zbekistonda korporatsiya mustaqil aksiya- dorlik jamiyati bo'lishi mumkin

Korporative muhit

Korporatsiya rahbariyati qarorlar qabul qilish jarayonida jamiyatni tashkil etuvchi turli xil xo'jalik yurituvchi subyektlarning manfaatlarini hisobga olishi lozim.
Aksionerlar korporatsiyalar bilan alohida iqtisodiy aloqalarni tashkil etadi: ular korporatsiyaning tashkil etilishining sababchilari bo'lib, exatarli» kapitalning yetkazib beruvchilari hisoblanadi, ularning kapitali orqali korporatsiyalarning rivojlanish va o'sishi kuzatiladi. Korpo- ratsiyalarning barcha harakat va jarayonlarida aksionerlarning manfaati hisobga olinishi maqsadga muvofiqdir.
Iste'molchilar o'ziga alohida e'tibor talab qiluvchilardan biri hisoblanib, korporatsiyalar ularsiz faoliyat olib borishi mumkin emas. Iste'molchilar sifatli mahsulot va xizmatlarni qoniqarli darajadagi narxda olishni va talabga javob beradigan xizmat turlarini hamda haqiqatga yaqin reklamalarni qabul qilishni istaydi. Agarda korporatsiyalar iste'molchilarning xohishini qoniqtirishga barcha kuchini sarflamasa, korporatsiyalarning asosiy strategik maqsadlarini qo'ldan boy berilgan- ligidan dalolat beradi va korporatsiyalar uzoq hamda qisqa muddatli omadsizliklarga duch kelishi mumkin. Xizmatchilar korporatsiyalardan oddiy talablarni qondirilishini so'raydi, ya'ni oddiy ish haqini to'lashdan boshlab, to ish beruvchi va xizmatchilar bilan boʻladigan boshqa jihatlarini o'z ichiga qamrab oladi. Imkoniyatlarning tengligi, ish joyida sog'liqni himoya qilish, moliyaviy bexatarlik, shaxsiy hayotga aralashmaslik, mustaqillik va o'ziga taalluqli yashash sharoitini ta'minlashni talab qiladi. Mahalliy aholi ishlab chiqarish jarayonida korporatsiyalar ularga katta ta'sirini ko'rsatadi. Aholi korporatsiyalardan mahalliy muammolarda ishtirok etish va ularning muammolarini yechishda bevosita ishtirokini: ya'ni ta'lim, transportni tashkil etish, dam olish uchun sharoit yaratish, sog'liqni saqlash tizimini, atrof-muhitni himoyalashni kutadi. Jamiyat, korporatsiyalar ularga xalqaro va milliy darajada ta'sir koʻrsatadi. Ularning faoliyati har xil shakllardagi korxona va tashkilotlar, shuningdek, boshqarish tuzilmalar va ommaviy axborot vositalarining e'tiborida bo'ladi. Korporatsiyalardan milliy va xalqaro miqyosidagi soliq hamda boshqa majburiy to'lovlarini to'lash kabi muammolami yechish amalga oshirishini kutadi. Korporatsiyalarning jamiyat oldidagi asosiy majbu- riyatlaridan biri oʻz iqtisodiy hayotiyligini qo'llab-quvvatlash va saqlab qolishdan iboratdir. Shu orqali ish joylarini ko'paytirish, ya'ni dunyodagi global muammolaridan biri ishsizlikning oldini olish va ishlab chiqarishda ekologik xavf-xatardan himoyalashi lozimdir. Aksionerlar korporatsiyalar bilan alohida iqtisodiy aloqalarni tashkil etadi: ular korporatsiyaning tashkil etilishining sababchilari bo'lib, exatarli» kapitalning yetkazib beruvchilari hisoblanadi, ularning kapitali orqali korporatsiyalarning rivojlanish va o'sishi kuzatiladi. Korpo- ratsiyalarning barcha harakat va jarayonlarida aksionerlarning manfaati hisobga olinishi maqsadga muvofiqdir. Iste'molchilar o'ziga alohida e'tibor talab qiluvchilardan biri hisob- lanib, korporatsiyalar ularsiz faoliyat olib borishi mumkin emas. Iste'molchilar sifatli mahsulot va xizmatlarni qoniqarli darajadagi narxda olishni va talabga javob beradigan xizmat turlarini hamda haqiqatga yaqin reklamalarni qabul qilishni istaydi. Agarda korporatsiyalar iste'molchilarning xohishini qoniqtirishga barcha kuchini sarflamasa, korporatsiyalarning asosiy strategik maqsadlarini qo'ldan boy berilgan- ligidan dalolat beradi va korporatsiyalar uzoq hamda qisqa muddatli omadsizliklarga duch kelishi mumkin. Xizmatchilar korporatsiyalardan oddiy talablarni qondirilishini so'raydi, ya'ni oddiy ish haqini to'lashdan boshlab, to ish beruvchi va xizmatchilar bilan boʻladigan boshqa jihatlarini o'z ichiga qamrab oladi. Imkoniyatlarning tengligi, ish joyida sog'liqni himoya qilish, moliyaviy bexatarlik, shaxsiy hayotga aralashmaslik, mustaqillik va o'ziga taalluqli yashash sharoitini ta'minlashni talab qiladi.Mahalliy aholi ishlab chiqarish jarayonida korporatsiyalar ularga molarda ishtirok etish va ularning muammolarini yechishda bevosita ishtirokini: ya'ni ta'lim, transportni tashkil etish, dam olish uchun sharoit yaratish, sog'liqni saqlash tizimini, atrof-muhitni himoyalashni kutadi. Jamiyat, korporatsiyalar ularga xalqaro va milliy darajada ta'sir koʻrsatadi. Ularning faoliyati har xil shakllardagi korxona va tashkilotlar, shuningdek, boshqarish tuzilmalar va ommaviy axborot vositalarining e'tiborida bo'ladi. Korporatsiyalardan milliy va xalqaro miqyosidagi soliq hamda boshqa majburiy to'lovlarini to'lash kabi muammolami yechish amalga oshirishini kutadi. Korporatsiyalarning jamiyat oldidagi asosiy majbu- riyatlaridan biri oʻz iqtisodiy hayotiyligini qo'llab-quvvatlash va saqlab qolishdan iboratdir. Shu orqali ish joylarini ko'paytirish, ya'ni dunyodagi global muammolaridan biri ishsizlikning oldini olish va ishlab chiqarishda ekologik xavf-xatardan himoyalashi lozimdir.

XULOSA

Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikni qoʻlga kiritgach, iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini hamda jamiyatning barqaror rivojlanishini ta'minlay oladigan ko'p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllan- tirishning huquqiy va tashkiliy asoslarini yaratish ustuvor vazifa etib belgilandi. O'tish iqtisodiyoti mamlakatlarini isloh qilish tajribasi shuni tasdiq- lamoqdaki, ma'muriy rejali iqtisodiyotdan xoʻjalik yuritishning bozor modeliga uyg'un o'tishning muhim vositasi xususiylashtirish va aksionerlashtirish bo'lib, bu haqiqiy mulkdorlar sinfining shakllanishiga hamda xususiylashtirilgan mulkni korporativ boshqarishning samarali usullarini joriy etishga ko'maklashadi. O'zbekiston korxonalarida korporativ menejmentni shakllantirish uchun shart-sharoitlar 1997-1998-yillarda boshlandi va muayyan ras- miy-tashkiliy asoslar mustaqillikning ilk yillaridayoq sobiq davlat korxo- nalarining oʻzgartirilishi davomida yuzaga keldi. Korporativ boshqaruv yirik biznes yuritish zarurati obyekti sifatida shakllangan. Tabiiyki, bundan oldin korporatsiyalar shakllanishining uzoq muddatli jarayoni ro'y bergan. Ma'lum bir bosqichda xalqaro hamjamiyat korporativ strukturalar joylashuvidan qat'i nazar ularning boshqarish jarayonlarini soddalashtirish va bir xillashtirishga imkon beradigan umumiy me'yorlar va andozalar ishlab chiqishga majbur bo'ldi. Korporatsiyalarning shakllanishi umumjahon tendensiyalarini tahlil qilib, mutaxassislar uchta asosiy bosqichni ajratib ko'rsatadilar. Har bir bosqich jamiyatda o'sha paytda shakllangan korporatsiyalarga xos jihatlarni aks ettiradi. XX asrning boshlarida sanoat inqilobi davomida paydo boʻlgan korporatsiyalar ularning egalari mulki sifatida qabul qilingan. Ular kiritilgan mablag'larga mos keluvchi qaytim (samara) ta'minlash maqsadi uchungina xizmat qiladi deb hisoblangan. Korporatsiya mashina sifatida ko'rib chiqilgan, xodimlar va boshqaruvchilar bu mashinaning qismlari hisoblangan. Bu davrda boshqaruvning mexa- nistik modeli hukmronlik qilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.Uzbekiston respublikasi isqtisodiyat vazirligi

2.O’zbekiston Respublikasi qonuni korporative boshqaruv
3. fayillar.org
4. hozir.org
5.lex.uz
6.uz.m.wikepedia.org