Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

«Ulik nukta» usuli. Xar bir korxona ishlab chikarish jarayonida turli xildagi xarajatlarga duch keladi. Yangi xisobotlar rejasiga binoan, maxsulot ishlab chikarish va uni sotish buyicha ikkita xarajat xisobi varianti bor. Birinchi, sobik iktisodiyotga xos bulgan, xarajatlarni egri va tugri xarajatlarga gruppalash orkali maxsulot tannarxini aniklash. Ikkinchi variant, bu iktisodiy rivojlangan mamlakatlarda kup kullaniladigan ta’sir bulib, bunda korxona xarajatlari-uzgaruvchan (ishlab-chikarish) va doimiy xarajatlarga ajratiladi. Uzgaruvchan xarajatlar sotish xajmiga tugri proportsionaldir. Doimiy xarajatlar esa sotishga boglik emasdir. Agar biz doimiy va uzgaruvchi xarajatlarni doimiy, uzgaruvchan va yarimuzgaruvchan xarajatlarga bulsak maksadga muvofik buladi.

Xarajatlar Yarim uzgaruvchan xarajatlar

Uzgaruvchan xarajatlar

Doimiy xarajatlar

Sotish (birlikda)

Xarajatlar turlari va ularning dinamikasi.

Doimiy xarajatlarga ishlab chikarish xajmiga boglik bulgan kantrakt xarajatlar mansubdir. Masalan, arenda tulovlari,elektr-energiya tulovlari va boshkalar. Ayrim uzgaruvchan xarajatlarga, sakrovchi xarakterga ega bulgan xarajatlar kiradi. Masalan, maxsulot sotishga boglik bulgan xarajatlar ya’ni transpot, yuklash xarajatlari yarim uzgaruvchan xarajatlardir. Uzgaruvchan xarajatlar maxsulot ishlab chikarish xajmiga boglik bulgan xarajatlardir. Agar sotish xajmi oshsa, uzgaruvchan xarajatlar xam oshadi. Bunga xom-ashyo va materiallarga bulgan xarajatlar misol bula oladi. Keyinchalik bu mavzuni yoritish oson bulishi uchun yarimuzgaruvchan va doimiy xarajatlarni-doimiy xarajatlar deb olamiz.
«Ulik nukta» usuli xar bir ishlab chikarish darajasida zararsiz nuktani aniklashdir. Zararsiz ishlab chikarish moliyaviy va ishlab chikarish leveridjda xar xil ma’nolarni anglatadi. Ishlab chikarish leveridjda zararsizlik bu umumiy foydani ta’minlovchi ishlab chikarish tushiniladi. Bu erda xech xam kafolatlanmaydi. Chunki umumiy foyda foiz va karizlarni tulashga sarflanishi mumkin. Moliyaviy leveridjda umumiy foydaning sof daromadga transformatsiya kilinishi tushiniladi (transformatsiya-utkazgich).
«Ulik nuktaning» grafik usulda tasvirlangan modeli kuyidagicha.


Tannarx va Foyda Sotishdan foyda
foyda xududi
Ulik Tulik ushlanishlar
nukta Uzgaruvchan xarajatlar

Sotish (birlik)

Ulik nukta»ni aniklash grafigi.

Yukoridagi chizmada kursatkichlar tugri chizma shaklida berilgan bulib, sotish xajmiga tugri proportsional berilgan. Lekin bular nisbatan olingandir. Kup sonli kuzatishlar shuni kursatadiki bu chizmalar xakikatda tugri chizik shaklida grafikda namayon buladi.

Tulik ushlanishlar

Umumiy xarajatlar.
Foyda.
Sotish (birlik)

Kursatkichlarning egri chizik shaklidagi grafik chizmasi.

Chizma shuni kursatadiki, foyda mikdori chegaralangandir. Ishlab chikarish ma’lum nuktaga etganidan keyin, keyinchalik uni kengaytirish, iktisodiy tamondan samarasizdir. Shuning uchun korxona ma’lum foyda chegarasidan chikib ketmasligi kerak. Biz kurayotgan modelning formulasi kuyidagichadir: