Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

Xarajatlar xaqida ma’lumotlarni olish uchun turli xususiyatlar buyicha ularni guruxlash lozim:

· Bevosita va bilvosita xarajatlar;

• 
  Doimiy va oʻzgaruvchan xarajatlar;
  
• 
  Nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan xarajatlar.
  

Agar xarajatlar ma’lum bir maxsulotga bevosita kiritilsa bu xarajatlar shu maxsulot uchun bevosita xarajat xisoblanadi.
Bilvosita xarajatlar deb maxsulot tannarxiga bevosita kiritib boʻlmaydigan xarajatlarga aytiladi.
Xarajatlar bir vaqtning oʻzida xoʻjalik uchun bevosita, maxsulot uchun esa bilvosita boʻlishlari mumkin.Masalan: ta’minlash – mexaniqa tsexi boshligining ish xaki shu tsex uchun bevosita xarajatdir, lekin shu tsexda ishlab chiqarilayotgan bir qancha maxsulotlar uchun bilvosita xarajatdir.
Ishlab chiqarish bilan bogʻliq xarajatlarni quyidagilarga boʻlsak boʻladi:

• 
  Oʻzgaruvchan xarajatlar;
  
• 
  Doimiy xarajatlar.
  

Oʻzgaruvchan xarajatlar – qiymat faktorlariga toʻgʻri proportsional oʻzgaradigan xarajatlar.
Doimiy xarajatlar – qiymat faktorlariga toʻgʻri proportsional oʻzgarmaydigan xarajatlar.
Ushbu propotsional boglanishni kuyiida keltirilgan birinchi grafikda kurishimiz mumkin:

Proportsional xarjatlar

X kompgyuterlar uchun

a kineskoplar ishlab
r chiqarish xarajati
a
j
a
t
l
a
r ishlab chiqarish xajmi
Kamayuvchi xarajatlar

x sotib olishda

a beriladigan chegir-
r malar xisobiga
a xarajatlarni kamaishi
j
a
t
l
a
r
ishlab chiqarish xajmi


Usuvchi xarajatlar

x eskirishi tez boʻlgan

a asbob-uskunalarga
r amortizatsiya xarajatlari
a
j
a
t
l
a
r
ishlab chiqarish xajmi
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmi oʻzgarishi bilan ma’lum davr ichida boʻladigan xarajatlarning oʻzgarmaydigan qismi.
Doimiy xarajatlar absolyut va sakrovchi xarakterga ega boʻladi.

x
a

r
a Absolyut doimiy xarajatlar
j
a
t ishlab chiqarish xajmi
l
a
r
Masalan: boshqaruv apparatining ish xaki

Sakrab oʻzgaradigan doimiy xarajatlar

x
a
r
a
j
a
t
l
a
r ishlab chiqarish xajmi
Masalan: ishlab chiqarish binosining ijara xaki
(ishlab chiqarish xajmi oshishi bilan kushimcha bino ija-rasi zarurati tugiladi)
Xarajatlarni oʻzgaruvchan va doimiylarga boʻlish xarajatlar dinamikasiga asoslanadi. Pirovard natijada barcha xarajatlar oʻzgaruvchan xarakterga ega. Masalan, bino, hozirgi davrda doimiy xarajat boʻlsa ma’lum bir davr utgandan keyin sotib yuborilishi mumkin. Binobarin, xarajatlarni oʻzgaruvchanligi vaqt intervaliga bogʻliq. Xar bir aloxida davr uchun xarajatlar yo oʻzgaruvchan yoki doimiy boʻladi. Oʻzgaruvchan va doimiy xarajatlarni xarakterini oʻrganganda, kiska muddatlarni aloxida kurish lozim. Xarajatlar tarkibi shundayki oʻzgaruvchan va doimiy xarajatlar maxsulot birligiga fakat ma’lum davr ichida, ma’lum sotish xajmi ichida doimiy boʻladi.
Oʻzgaruvchan xarajatlar :

• 
  Materiallar;
  
• 
  Asosiy ishchilarning ishbay ish xakisi;
  
• 
  Texnologik jarayonlarning elektr energiya va boshqa sarfi;
  
• 
  Transport xarajatlari;
  
• 
  Boshqa xarajatlar.
  

Doimiy xarajatlar:

• 
  Ijara xaki;
  
• 
  Kommunal toʻlovlar;
  
• 
  Yoritish va isitish xarajatlari;
  
• 
  Asosiy vositalarning amortizatsiyasi;
  
• 
  Kredit buyicha foizlar;
  
• 
  Sugurta xarajatlari;
  
• 
  Boshqa xarajatlar.
  

Aksariyat hollarda bevosita xarajatlar oʻzgaruvchan ,bilvosita xarajatlar doimiy boʻladi. Bevosita xarajatlar menejerlar nazorati ostida boʻladi,bilvosita xarajatlar ustidan menejerlar toʻla nazorat urnata olmaydilar.
Doimiy va oʻzgaruvchan xarajatlar grafikda quyidagicha tasvirlanishi mumkin:

jami xarajatlar

x
a
r
a oʻzgaruvchan xarjatlar
j
a doimiy xarajatlar
t

ishlab chikarish xajmi

Nazorat qilinadigan xarajatlar – ta’sir eta boʻladigan va biron-bir menejerning ta’siri natijasida ma’lum davr ichida oʻzgartirib boʻladigan xarajatlar.
Nazorat qilinmaydigan xarajatlar – ma’lum davr ichida menejer ta’sir etib oʻzgartirolmaydigan xarajatlar.
Nazorat qilinadigan xarajatlar :

• 
  materiallar;
  
• 
  asosiy ishchilarning ishbay ish xakisi;
  
• 
  texnologik jarayonlarning elektr energiya sarfi;
  
• 
  kushimcha ish xaki;
  

• 
  telefon xarajatlari va boshqa xarajatlar.
  

Nazorat qilinmaydigan xarajatlar :

• 
  ijara;
  
• 
  kamunal toʻlovlar;
  
• 
  kredit foizlari;
  
• 
  amortizatsiya xarajatlari va boshqa xarajatlar.
  

Lekin xarajatlar xamma vaqt xam u yoki bu kategoriyaga tegishli bulolmaydi: bir korxona uchun doimiy boʻlgan xarajatlar ikkinchi kompani uchun oʻzgaruvchan boʻlishi mumkin. Bir korxonada ishchilar uchun ish xaki ish vaqti uchun (doimiy xarajatlar), ikkinchi korxonada bajarilgan ish uchun (oʻzgaruvchan xarajatlar) toʻlanishi mumkin. Ma’lum bir maxsulot reklamasi uchun xarajatlar bevosita xarajat boʻlsa, korxona reklamasi uchun xarajatlar bu maxsulotga nisbatan bilvosita xarajat boʻladi.
Xarajatlar tarkibi toʻgʻrisidagi NIZOMga muvofik korxona xarajatlari quyidagicha tasniflanadi:

• 
  maxsulot tannarxiga kushiladigan xarajatlar;
  
• 
  davr xarajatlari;
  
• 
  moliyaviy faoliyat xarajatlari;
  
• 
  favkulotda xarajatlar;
  

Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita maxsulot ishlab chiqarilishi bilan bogʻliq xarajatlar. Ular quyidagilarga boʻlinadi:

• 
  bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
  
• 
  bevosita va bilvosita mexnatga xak toʻlash xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish bilan bogʻliq boʻlgan boshqa xarajatlar.
  

Moddiy va mexnatga xak toʻlash buyicha xarajatlar – birlamchi xarajatlar xisoblanadi.
Ishlab chiqarish bilan bogʻliq boshqa xarajatlar – konversion xarajatlar deyladi. Boshqacha qilib aytganda konversion xarajatlar – materiallar qiymatini tayyor maxsulotga utkazish bilan bogʻliq xarajatlar.
Bevosita xarajatlar va konversion xarajatlarning yigʻindisi maxsulot ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi.
Barcha ishlab chiqarish bilan bevosita bogʻliq boʻlmagan xarajatlarning barchasi noishlab chiqarish xarajatlari deyiladi. Noishlab chiqarish xarajatlari ichiga:sotish xarajatlari, ilmiy izlanishlar buyicha xarajatlar, umumiy va ma'muriy xarajatlar, boshqaruv xarajatlari, kredit buyicha foiz toʻlovlari va korxona ishlab chiqarish faoliyati bilan bogʻliq xarajatlar.
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlaririni korxona faoliyati natijalariga ta’sir etuvchi faktorlarni taxlil qilish zarurati bilan belgilanadi.Davr xarajatlari asosiy faoliyat bilan bogʻliq noishlab chiqarish xarajatlarining bir qismini tashkil etadi va ishlab chiqarish xarajatlaridan ajratish uchun xisobotlarda qoʻllaniladi.
Bu uslubning asosiy maqsadi va natijasi shuki bunda davr xarajatlari ishlab chiqarish zaxiralari tarkibiga kiritilmaydi va tugallanmagan ishlab chiqarish qoldigida keyingi xisobot davriga ukazilmaydi. Bu uslubning zarurati bozor iqtisodiyoti sharoitida xisobning ikkita tamoili - oldindan kura bilishlik (extiyotkorlik) va muvofiklik bilan belgilanadi.