Korxonalarda xarajatlarni boshqarish

2. Tannarx tarkibiga kiruvchi xarajatlarni guruxlash.
Mahsulot ishlab chiqarish yoki ma’lum bir ishlarni bajarish uchun qilingan xarajatlar oʻzi qanday aniqlanadi? Mahsulot birligini ishlab chiqarish yoki ma’lum bir ishlarni bajarish uchun qilingan xarajatlar amalda tannarx deb ataladi. Tannarx - mahsulot ishlab chiqarish jarayoni bilan bogʻliq asosiy vositalar, xom-ashyo, materiallar, yoqilgʻi, energiya, ish haqi, shuningdek ishlab chiqarish jarayoni bilan bogʻliq boshqa xarajatlardan shakllanadigan koʻrsatkichdir.
Mahsulot tannarxida iste’mol qilingan aylanma mablagʻlar, asosiy vositalarning ishlab chiqarish jarayonida amortizatsiya ajratmalari shaklidagi eskirishi, ish haqi tarzida xodimlarga toʻlanadigan jonli mehnatning ma’lum bir qismi hamda jamiyat uchun vujudga keltirilgan xarajatlarning ijtimoiy sugʻurta ajratmalari koʻrinishidagi qismi oʻz ifodasini topadi.


1-jadval
Ishlab chiqarish xarajatlarining turkumlanishi

Turkumlanish belgilari	Xarajatlar turkumi (guruhi)
1. Mahsulotni tayyorlashdagi texnik iktisodiy roli yoki tayinlanishiga qarab	1) asosiy 2) ustama
2. Ayrim mahsulot turlarining tannarxiga qoʻshilishi (taqsimlanishi) ga qarab	1) bevosita 2) bilvosita (toʻgʻri) (egri)
3. Tayyorlanayotgan mahsulot miqdoriga bogʻliqligiga qarab	1) oʻzgaruvchan 2) oʻzgarmas (shartli)
4. Xarajatning turiga qarab	1) iktisodiy 2) kalkulyatsiya elementlar moddalari
5. Tarkibiga qarab	1) bir elementli 2) kompleks
6. Ishlab chiqarish bilan bogʻliqligiga qarab	1) ishlab 2) noishlab chiqarishdagi chiqarishdagi
7. Mahsulot tannarxini hosil qilishdagi xarakteri (maqsadga muvofiqligi)ga qarab	1) unumli 2) unumsiz
8. Rejaga kiritilishiga qarab	1) Rejalashtirilmaydigan 2) rejalashtiriladigan
9. Paydo boʻlish joyiga qarab	1) tsex 2) uchastka 3) boʻlim 4) brigada
10.Taqvim (kalendar) davrga tegishligiga qarab (sodir boʻladigan vaqtiga qarab)	1) joriy davr 2) kelgusi davr xarajatlari; 3) kelajakdagi xa- rajatlar zahirasi

Shuning uchun mahsulot tannarxi shu mahsulot qiymatining pul shaklidagi koʻrinishi boʻlib, u sanoat korxonasiga mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish qanchaga tushganligini koʻrsatadi.
Ishlab chiqarilgan maxsulotga nisbatan uchta asosiy xarajat elementini ajratish mumkin: