Korxonaning iqtisodiy havfsizligi va tijorat sirlari korxona xavfsizligini ta’minlashning maqsadi, vazifalari va tamoyillari

ijtimoiy-kadrlar funksiyasi, xavfsizlik xizmatining kadrlarni joylashtirish, mehnat jamoalaridagi salbiy fikrlar, ijtimoiy ziddiyat- larning yuzaga kelishi sabablari va sharoitlarini aniqlash, janjallar- ning oldini olish, xodimlarga yo'riqnoma berish, ularda belgilangan xavfsizlik me'yorlariga rioya qilish uchun javobgarlik tuyg'usini shakllantirishdagi ishtirok etish;

tashkiliy-boshqaruv funksiyasi, korxona xavfsizligini ta'min­lash j aray on ini boshqarishning doimiy tashkiliy tuzilmasini yara- tish, qo'llab-quvvatlashvao'z vaqtida qayta tashkil etishga boshqa- ruv ta'sirini ko'rsatish, faoliyatning alohida yo'nalishlari bo'yicha moslashuvchan vaqtinchalik tuzilmalar, alohida bo'g'inlar o'rtasida

Belgilangan dasturiy maqsadlarga erishish uchun o'zaro aloqalar va muvofiqlashtirishni tashkil etish yordamida amalga oshirish;

• 
  rejali-ishlab chiqarish funksiyasi, korxona xavfsizligini i.f minlash bo'yicha alohida maqsadli rejalar va dasturlar majmuini ishlab chiqish, ularni amalga oshirish, xavfsizlik tartibini o'rnatish v;i qo'llab-quvvatlashga oid chora-tadbirlarni tayyorlash va baja- rish yordamida amalga oshiriladi;
  
• 
  tashkiliy-texnikaviy funksiya, korxonada xavfsizlik tartibini moddiy-texnik jihatdan ta'minlash, maxsus texnikalar hamda yangi, progressiv texnologiyalar, maxfiy tartib va boshqa maxsus laoliyatlarni o'zlashtirish;
  
• 
  ilmiy-usuliy funksiya, korxona xavfsizligini ta'minlashning ilg'or tajribalarini to'plash va tarqatish, xodimlarni o'qitishni tash­kil etish, korxona oldida vuzaga keluvchi korxona xavfsizligini la'minlashga oid muammolarni hal qilishning ilmiy jihatdan ishlab chiqish va uning bu sohadagi faoliyatini usuliy ko'rsatmalar bilan ta'minlash;
  
• 
  axborot-tahlil funksiyasi, xavfsizlikka oid ma'lumotlarni maqsadli ravishda yig'ish, to'plash va ular bilan ishlash, buning uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni analitik tahlil qilishning texnik va usuliy vositalarini yaratish va ulardan foydalanish, korxonaning manfaatdor boiinmalari va alohida shaxslarni xavfsizlik xizmatida mavjud bo'lgan ma'lumotlar bilan ta'minlash.
  

Yuqorida keltirilgan funksiyalar korxona xavfsizlik xizmatining zarur tashkiliy tuzilmasini shakllantirishga imkon beradi. (8.2-chiz- ma).
Korxona xavfsizlik xizmati Nizomida uning maqsad va vazi­falari, huquq va majburiyatlari, nazorat-taftish faoliyati belgilab beriladi. Xavfsizlik xizmati o'z faoliyatini korxona xavfsizligi­ni yuqori darajada ta'minlash va qo'llab-quvvatlash asosida olib borib, Quyidagilarni qamrab oladi:

• 
  maxfiy tartibdagi faoliyatni tashkil etish;
  
• 
  axborot xavfsizligini ta'minlash;
  
• 
  muhandislik-texnik muhofaza;
  
• 
  mehnat jamoalaridagi salbiy yo'nalishlarning oldini olishga oid faoliyat.
  

Korxona "tijorat sirlari" toifasining qonunchilikda belgilab berilgan tavsifnomasiga ko'ra, ishlab chiqarish, texnologik maiumotlar, boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bogiiq bo'lib, ularni oshkor qilish korxona manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan maMumotlardir.

3. 
   Korxona xavfsizlik xizmatlari, uning tuzilishi va vazifalari
   

Mavjud nuqtai nazarlarga ko'ra, korxonaning tijorat sirlari umumiy holda o'z ichiga quyidagi ma'lumotlarni qamrab oladi:

• 
  korxonaning savdo aloqalari haqida;
  
• 
  kapital hajmi va tuzilmasi, investitsiyaviy rejalar haqida;
  
• 
  ta'minotchi va iste'molchi, tuzilgan shartnomalar haqida;
  
• 
  ishlab chiqarish hajmi, aylanma mablag' lar va foyda hajmi haqi­da;
  
• 
  bahoni shakllantirish siyosati va tovarlar bahosining shakllani- shi haqida;
  
• 
  bank operatsiyalar va h. haqida
  

Ko'pincha "tijorat sirlari" tushunchasidan tashqari korxonan­ing "ishlab chiqarish sirlari" tushunchasi ham qo'llaniladi. U ishlab chiqarish usullari, texnologiyalar, texnik kashfiyotlar, tadqiqot ish- lari, mehnatni tashkil qilish, aloqatarmog'i va shu kabilar haqidagi ma'lumotlarni qamrab oladi.
Bugungi bozor munosabatlari, ayniqsa raqobatchilik muhiti, sharoitlarida korxona tijorat va ishlab chiqarish sirlarining osh- kor qilinishi uning ahvoliga salbiy ta'sir ko'rsatishi, ishlab chiqa- rilayotgan mahsulotlar iste'molchilarini yo'qotishga olib kelishi mumkin. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, tijorat sirlariga mansub ma'lumotlarning to'rtdan bir qismi yo'qotilishi ham raqiblar uchun katta imkoniyat yaratadi hamda bir necha oy ichida ma'lumotlar chetga chiqib ketishiga yo'l qo'ygan firmalarning yarmi bankrotga uchrashiga olib keladi. Shu sabali hozirgi paytda tijorat sirlarining huquqiv maqomi va toifasini aniq belgilash, ularni oshkor qilish uchun javobgarlik mexanizmini ishlab chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Quyidagi 8.3-chizmada korxona tijorat sirlarini muho- faza qilishning asosiy unsurlari keltirilgan.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, tijorat sirlarini muhofaza qilish mexanizmi, korxonaning moliyaviy va texnik imkoniyatlari bilan aloqada bo'lganda, shuningdek ma'lumotlarni himoya qilishning ishonchli tizimi mavjud bo'lgandagina to'liq kuch bilan ishlaydi. Bundan tashqari, Quyidagilarni to'g'ri tashkil qilish ham muhim ahamiyat kasb etadi:

• 
  tayyor mahsulot (ayniqsa tajriba namunalari) va materallarning ba'zi turlarini hisobga olish va qo'riqlash;
  
• 
  tadbirkorlik sirlari mavjud bo'lgan hujjatlar bilan ishlash tartibi (ularni hisobga olish, saqlash, yo'q qilish qoidalari va boshqalar);
  
• 
  hujjatlarni ko'paytirish va ulardan nusxa olish vositalarini nazorat qilish;
  
• 
  aloqa vositalari va hisoblash texnikasida tijorat ma'lumotlarini himoya qilish;
  
• 
  korxona hududi va uning asosiy bino-inshootlarini qo'riqlash;
  
• 
  mazkur korxonaga begona shaxslar tashrif buyurishini nazorat qilish.
  

Yuqorida sanab o'tilgan bare ha vazifalami samarali baja- rish boshqaruv apparatida tijorat sirlarini muhofaza qilish bilan shug'ullanuvchi maxsus xizmatlarni yaratishni ko'zda tutadi. Xorij mamlakatlarida mazkur faoliyat bilan firmalarning max­sus bo'linmalari shug'ullanadi. Ular raqobatchilar to'g'risidagi maiumotlarni izlash va to'plash bilan ham shug'ullanadi. Shu bi­lan bir vaqtning o'zida ular savdo hamkorlarining tijorat sirlarini birgalikda himoya qilish imkoniyatini ham rad qilmaydilar. Ma- salan, ba'zi firmalar faoliyatida tadbirkorlik aloqalari davom- ida hamkorlarga berilgan ma'lumotlarni birgalikda himoya qilish bo'yicha maxsus shartnomalar tuzish tartibi ko'zda tutilgan.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning (masalan, AQShning) davlat organlarida maxsus vositachilik xizmatlari mavjud bo'lib, 11 mijozlarni qiziqtirayotgan korxona va tashkilotlar haqidagi maiumotlar bilan ta'minlaydi. Mamlakatimizda korxonalar dav- latga soliqqa tortish va iqtisodiy ma'lumotlarni yig'ish va ular bi­lan ishlash tizimi uchun zarur bo'lgan .3-chizma. Korxona tijorat sirini muhofaza tizimi.ma'lumotlarni taqdim etishi qonun hujjatlarida belgilab qo'yilgan. Shuningdek, korxonalar o'z faoliyatlari to'g'risidagi ma'lumotlarni, jumladan, yillik balansini nashr qiladilar. Shu bilan bir paytda korxonalar tijorat sirlariga oid ma'lumotlarni bermaslik huquqiga ega. Tijorat sirlari davlat boshqaruv va nazorat idoralari xodimlari orqali chetga chiqib ke- tishining oldini olish maqsadida korxona rahbari ularning vako- latlarini bilishi hamda ular talab qilgan istalgan ma'lumotni emas, balki faqat xizmat vakolatiga oid ma'lumotlarni taqdim etishi zarur. Birinchi o'rinda bu statistika xizmati, monopoliyaga qarshi kurash qo'mitasi, militsiya, moliya, soliq, sanitariya, yong'inga qa­rshi kurash va boshqa xizmat vakillariga tegishli. Korxona rahbari shuningdek, davlat idoralari xodimlarining noqonuniy xatti-hara- katlari ustidan arz qilish tartibi, ular tufayli korxonaga yetkazilgan moddiy va ma'naviy zararni qoplash mexanizmini bilishga va unga amal qilishga taaluqlidir.
Ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va boshqa xizmatlar mutaxassislari o'zi ishlayotgan korxonaning tijorat sirlariga oid ma'lumotlar chetga chiqib ketishi oqibatida yuzaga kelishi mum­kin bo'lgan va real yo'qotishlarni to'g'ri va aniq (qiymat shaklida) baholashni o'rganib olishlari zarur.
Korxonalarning maxfiylik shartlariga rioya qilmaslik natijasida yuzaga keluvchi yo'qotishlari umumiy ko'rinishda quyidagalarga olib keladi:

• 
  ilmiy tadqiqotlarga litsenziya sotish imkoniyatlari pasayadi, fan-texnika taraqqiyoti sohasida erishilgan ustunliklar yo'qotiladi, ilmiy-tadqiqot bo'linmalarining yo'nalishni o'zgartirishlari uchun xarajatlar oshadi;
  
• 
  ishlab chiqarish faoliyatida zarur bo'lgan xomashyo, texnologi- ya va hokazolami sotib olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi (yoki raqobatchilar tomonidan sun'iy ravishda yaratiladi);
  
• 
  korxonaning tadbirkorlikdagi sheriklar bilan hamkorligi chekla- nadi, foydali shartnomlarni imzolash imkoniyatlari kamayadi, shart- noma majburiyatlarini bajarishda muammolar vujudga keladi;
  
• 
  korxonaning yangi bozor strategiyasini yaratish, marketing tadqiqotlari tuzilmasini o'zgartirish va hokazolarga saiflanuvchi xarajatlari o'sadi;
  
• 
  tijorat sirlarini oshkor qilganlarga nisbatan iqtisodiy jazo cho- ralari qoilash xavfi kuchayadi.
  

Barcha yo'qotishlarning umumiy miqori qiymatini aniq hisob- lash juda murakkab va ko'p mehnat talab qiluvchi jarayon boiib, ba'zida ishonchli ma'lumotlar yo'qligi sababli ularni hisoblashning imkoni ham boimaydi. Shu sababli ko'p hollarda korxonalaming ma'lumotlarni himoya qilishga rioya etmaslik bilan bog'liq bo'lgan yo'qotishlarini ekspert baholash kifoya qiladi.
Yuqorida keltirilgan yo'qotishlarning o'rnini qoplash ko'pincha korxonalardan qo'shimcha xarajatlarni talab qilib. ishlab chiqarish samaradorligi va raqobatchilik kurashida erishish mumkin bo'lgan muvaffaqiyatlar imkoniyatini pasaytiradi. Xuddi shuning uchun ham hozirgi paytda tijorat sirlarini muhofaza qilishga katta e'tibor qara- tilmoqda.
Mamlakatimizda ochiq demokratik jamiyat qurilmoqda. Bu ham- ma narsa "ochiq" bo'ladi degani emas. Bozor munosabatlari sharo- itida erkin raqobat mavjud ekan, tijorat sirining ham saqlanib qolishi muqarrar. Shu tufayli korxonaning iqtisodiy xavfsizligini ta'minlash uchun uning tijorat sirini saqlay bilishi lozim. Bu o'z-o'zidan amal­ga oshmaydi. Shu bois ham korxona rahbarligidan qator tadbirlarni amalga oshirish taqozo etiladi.