Космик нурлар физикаси
II. Quyosh chaqnashlarida hosil bo’luvchi zarralarning xususiyatlari va
Download 1.03 Mb. Pdf ko'rish
|
quyosh fizikasi
|
II. Quyosh chaqnashlarida hosil bo’luvchi zarralarning xususiyatlari va
ularning tezlanishi.
Katta energiyali zarralarning mavjudligi zarralarning Quyosh atmosferasidan o’tishida tezlanishidan darak beradi. Agar ular zichligi kichik bo’lgan Quyosh tojida tezlashtrilsa, ularning ximiyaviy tarkibi Quyosh atmosferasi tarkibi kabi bo’lishi kerak. Zichligi katta bo’lgan xromosferada yadrolar tezlik bilan energiyasini yo’qotib sekin tezlashtriladi. Shuning uchun ximiyaviy tarkibning kuchli variasiyalarini kutish mumkin. Quyosh kosmik nurlari tarkibida protonlar, - zarralar o’rta va og’ir yadrolar borligi aniqlangan. Lekin protonlar soni chaqnashdan, chaqnashgacha o’nlab marotiba o’zgaradi. Tarkibi He 3 va og’irroq yadrolar bilan boy bo’lgan chaqnashlar ham qayd etilgan. Chaqnash vaqtida Quyosh kosmik nurlari intensivligi oshsa ham, ularning kosmik nurlarining to’la oqimi tarkibidagi hissasi kichikdir, chunki Quyosh chaqnashlari juda kam uchraydigan hodisadir. Hozirgacha chaqnashlarni qayd qilish tarixida bir necha o’nlab chaqnashlar qayd etilgan.
Eng kuchli chaqnashlarda energiyasi 10Mev dan katta bo’lgan protonlar uzi bilan 10 31 erg energiyani olib ketsa, elektronlar esa 2 10 20 кэВ E marotiba kichik energiyani olib ketadi. Kosmik nurlarga to’g’ri keluvchi energiya, chaqnash to’la energiyasining 0,1 qismini tashkil qiladi. Kichik energiyali zarralarni generasiyalantiradigan kuchsiz chaqnashlar har kuni vujudga keladi va bunday chaqnashlar magnitosferadan tashqarida effektlar hosil qiladi.
Chaqnashda hosil bo’lgan protonlar Quyosh muhitida yadro reaksiyalarini hosil qiladi. Xromosferadan chiquvchi protonlar esa juda kichik bo’lgan muhit qatlamidan o’tganligi sababli bunday zarralardan yadro ta’sirining effektlari kuzatilmaydi. Lekin bir qism protonlar Quyosh ichiga qarab tarqaladi va yadrolar bilan ta’sir qilib, pionlar, kaonlar va izobar zarralarni hosil qiladi. 0
mezonlarning bo’linishida hosil bo’lgan fotonlar tezligi pionlar tezligidan katta bo’lib laborator sistemada orqa sferaga tarqalishi mumkin. Shuning uchun Quyoshdan maksimumi bir necha MEV – da bo’lgan, spektrga ega bo’lgan fotonlar oqimi hosil bo’ladi. Tormozli nurlanish fotonlarining spektri, energiya oshishi bilan sekin kamayish shakliga egadir. Chaqnashlarda uzluksiz spektrga ega bo’lgan fotonlardan tashqari elektron – pozitron va yadro reaksiyalarida hosil bo’lgan chiziqli spektrga ega bo’lgan fotonlar ham mavjuddir. Chaqnashlardan
58
hosil bo’lgan fotonlarni o’rganish endigina boshlanayapti. Chaqnashlarning fotonlardan tashqari boshqa neytral mahsulotlari masalan: neytronlari ham mavjuddir. Kichik energiyali neytronlar (unlab MEV), Yerga kelish yo’lida bo’linadi. Ularni qayd qilish uchun Merkuriy arbitasi soxasida tajribalar o’tkazish proyektlari tuzilgan.
Zaryadlangan pionlar va kaonlarning bo’linishi natijasida myuonli neytrina okimi hosil bo’lishi kerak. Bunday neytrinolar fotonlardan farqli juda katta muhit qatlamidan bemalol o’tadi va shuning uchun Quyosh chaqnashi yuz bergan joyning qarama-karshi tomonida chaqnash indikatori bo’lishi mumkin. Hozirgi paytda bunday neytrinolar to’g’risidagi tajribalar mavjud bo’lmay, Yerning sun’iy yo’ldoshlari yordamida qayd etilgan energiyasi 50 MEV dan katta fotonlar bunday neytrinolarni borligini tasdiqlaydi. Kosmik zarralarning tezlashtrilishini bir necha mexanizmlari mavjuddir. Masalan: statistik mexanizm. Statistik mexanizm zarralarni darajali energetik spektrga egaligiga olib keladi. Lekin tajribaning ko’rsatishicha zarralarning energetik spektrini bir xil qonun bilan ifodalash mumkin emas. Agar yuqori energiyalarda spektr haqiqattan ham 7 5
bo’lgan darajali funksiya bilan ifodalansa, past energiyalarda u eksponensialdir. Spektrning qiyaligi bitta chaqnash vaqti dovomida oshadi. Mavjud bo’lgan barcha
natijalarning ko’rsatishicha Quyosh atmosferasida zarralarni tezlashtirishning bir necha mexanizmi ishlaydi. Quyosh atmosferasining ma’lum soxalarida tez oshuvchi magnit maydon hosil bo’lib, bu maydon ta’sirida zarralar xuddi betatronda tezlashtirilgandek tezlashtiriladi.
S. I. Sirovatskiyning ko’rsatishicha Quyosh plazmasi sharoitida elektr maydoni ham hosil bo’ladi. Bunday sharoitlar Quyosh dog’larining qarama-qarshi yo’nalgan magnit maydonlari bilan tutashgan sohalarida hosil bo’ladi. Dog’larning tezlik bilan yaqinlashishi magnit maydon o’zgartiradi. Shuning uchun elektr maydonni hosil bo’lib zarralar tezlashtriladi. Kichik vaqt oralig’ida magnit maydon energiyasi zarralar energiyasiga transformasiyalanadi. Bunday mexanizm ta’sirida zarralarni nafaqat Quyoshda balki boshqa manbalarda ham tezlashtirishida rol o’ynashi mumkin.
Mavjud bo’lgan eksperimental natijalar, Quyosh kosmik zarralarining sayyoralararo kosmik fazoda o’tishida zarbali to’lqinlar bilan to’qnashishida yoki turli tezlikli frontlar bilan to’qnashishida qo’shimcha tezlashtirilishi mumkin.
Download 1.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|