Космик нурлар физикаси

I. Kosmik nurlar fizikasi fani va koinotni o’rganish. 

 

Kosmik  nurlar,  koinotda  paydo  bo’lib  yuqori  energiyalargacha 

tezlashtirilgan zarralar va yadrolar oqimidan iboratdir. 

 

Kosmik nurlar fizikasi fani, fizika fanining bir bo’limi sifatida paydo bo’lib, 

unda quyidagi jarayonlar o’rganiladi; 

 

a) Kosmik nurlarning xususiyatlari va tabiati; 

 

b)  Kosmik  nurlar  ta’sirida  kosmik  obyektlar  ichida,  kosmik  fazoda,  Yer 

atmosferasida, Yer ichida vujudga keluvchi jarayonlar. 

 

Kosmik  nurlar  fizikasida  yadro  fizikasining    detektorlaridan  va  ishlab 

chiqilgan metodlaridan keng foydalaniladi. Bunda zarralarning magnit maydonidan 

o’tishida,  zarralarning  impulslarini  magnit  analizi,  turli  muhitlardan  o’tishida  esa 

turlicha  yutilishini  analizi  metodlaridan  keng  foydalaniladi.  Yerning  magnit 

maydoni  kosmik  zarralar  uchun  tabiiy  magnit  analizatori  rolini  uynaydi  (Kosmik 

nurlarning  kenglik  effekti).  Yerning  atmosferasi  esa  zarralarni  yutuvchi  tabiiy 

muhit  hisoblanadi.  Kosmik  zarralarni  Yer  atmosferasidan  o’tishida  ketma-ket 

yuzaga  keluvchi  elektromagnit  va  yadroviy  kaskad  ta’siri  jarayonida,  keng 

atmosfera yog’dusi deb ataluvchi ikkilamchi zarralar okimi xosil bo’ladi va bunday 

zarralarni qayd qilish uchun  ulkan qurilmalar keng atmosfera yog’dusi qurilmalari 

yaratiladi.  Keng  atmosfera  yog’dusini  qayd  qiluvchi  qurilmalar  turli  xil 

detektorlardan tashkil topgan bo’lib, Yer atmosferasining turli chuqurliklarida, Yer 

sathida, tog’ sathlarida o’rnatiladi. Hozirgi payda kosmik nurlarni, keng atmosfera 

yog’dusi zarralarini qayd qilish yo’li bilan, qayd qilish, o’rganishda, samolyotlar, 

sun’iy  yo’doshlar,  balonlar,  suv  kemalarida  o’rnatilgan  asboblardan  keng 

foydalanilmoqda.  Shuning  uchun  kosmik  nurlar  fizikasi  fani  boshqa  fanlar, 

masalan:  geofizika,  astrofizika,  koinot  fizikasi,  yadro  fizikasi  va  boshqa  fanlar 

bilan chambarchas bog’langandir. 

Kosmik nurlar fizikasida keng atmosfera yog’dusini qayd qilish metodidan 

tashqari,  kosmik  nurlarning  intensivligini  vaqtli  variasiyalarini  qayd  qilish 

metodidan ham keng foydalanadilar. Aniqlanishicha kosmik nurlarning intensivligi 

---

 

5 

vaqt  o’tishi  bilan  o’zgarib  turadi  va  bunga  kosmik  nurlarning  vaqtli  variasiyalari 

deyiladi.  Kosmik  nurlarning  vaqtli  variasiyalari  kosmik  obyektlar,  Quyosh, 

yulduzlar  va  boshqa  jismlar  hamda  kosmik  fazoda  vujudga  keluvchi  jarayonlar 

natijasida  vujudga  keladi.  Shuning  uchun  kosmik  nurlar  variasiyalaridan  kosmik 

jarayonlar  zondi  sifatida  keng  foydalanish  mumkindir.  Sayyoralararo  fazoga 

kosmik  apparatlarni  uchirishdan  ancha  oldinroq,  kosmik  nurlar  intensivligining 

variasiyalarini o’rganish Quyoshdan turli tomonga uzluksiz ravishda korpuskulyar 

oqim  chiqayotganligini,  ya’ni  quyosh  shamoli  mavjudligini  ko’rsatib,  fazodagi 

magnit maydonlar birjinslimaslarini masshtabini baholash imkonini berdi.  

Hozirgi  paytda  Yer  yuzida  qayd  qilingan  kosmik  nurlar  intensivligi 

variasiyalarining  eksperimental  natijalariga  ko’ra,  birlamchi  kosmik  nurlar 

variasiyalarini,  undan  foydalanib  koinot  jarayonlarini  o’rganish    buyicha 

matematik  metodlar  ishlab  chiqilgandir.  Olingan  eksperimental  natijalarga  ko’ra, 

astrofizik masalalar, muvaffaqiyat bilan yechilmoqda. 

Oxirgi  yillarda  yangi  yo’nalish  kosmik  nurlarning  astrofizika  yo’nalishi 

paydo  bo’ldi.  Kosmik  radioto’lqinlar,  radioteleskoplar  yordamida  bu  soxa 

dunyoning ko’p laboratoriyalarida muvaffaqiyat bilan o’rganilmoqda. Rentgen va 



 

-  nurlanishlar  ko’p  hollarda  kosmik  zarralarning  elektronlari,  protonlari  va 

yadrolari  tomonidan  hosil  qilinadi.  Shuning  uchun  biz  kosmik  zarralarni,  uzoqda 

bizning galaktikamizdan tashqarida o’rganish imkoniga ega bo’lamiz. 

Kosmik nurlar fizikasi fanini boshqa fanlar va texnika uchun qiymatini ham 

qayd  qilish  kerak.  Asosan  kosmik  uchishlar  muammolarida,  yuqori  energiyali 

astrofizikada, yuqori energiyali zarralarni o’zaro ta’siri xususiyatlarini o’rganishda 

foydalanilmoqda.  Arxeologiyada  ishlatiladigan  ba’zi  metodlar  kosmik  zarralarni 

fizikasi  bilan  bog’liq,  kosmik  zarralardan  foydalanib,  atmosferaning  turli 

balandliklaridagi temperatura o’rganilayapti va hokazolar.