Kreativ fikrlash

7.1-rasm. Ta’riflashning ikki turi
24
 
 
Real ta’rif aniq ko’rinishida predmetlarning muhim belgilari 
to’g’ridan-to’g’ri ko’rsatib berilsa, noaniq real ta’rifda esa tushunchaning 
mazmuni yordamchi vositalar orqali ochib beriladi. 
Ta’riflashning quyidagi qoidalari mavjud: 
a) ta’rif teng hajmli bo’lishi kerak, ya’ni aniqlanuvchi tushuncha 
bilan aniqlovchi tushuncha hajmi teng bo’lishi kerak. Masalan, “Talaba – 
oliy o’quv yurtida o’qiydigan kishi” – teng hajmli ta’rif, “Talaba – 
o’qiydigan kishi” – keng hajmli tushuncha, “Talaba – pedagogika 
institutida 
o’qiydigan 
kishi” 
– 
tor 
hajmli 
tushuncha
; 
24
Mualliflar tomonidan tayyorlangan 

---

110 
b) ta’rif aniq bo’lishi kerak. Bunda obrazli iboralar, mazmuni noaniq 
so’zlar ishlatilmasligi lozim. Masalan, “Materializm – idealizmga qarama-
qarshi bo’lgan falsafiy ta’limot” – ta’rif aniq emas. Chunki “idealizm” 
tushunchasining o’zi ta’rifga muhtoj; 
c) ta’rif aylanma bo’lmasligi lozim. Aylanma ta’rif berishda 
aniqlovchi tushunchaning mazmunini aniqlash uchun aniqlanuvchi 
tushunchaning o’ziga murojaat etiladi. Tavtologiya ham mana shu 
qoidaning buzilishi natijasida sodir bo’ladi. Bunda aniqlanuvchi 
tushunchadan uning mazmunini ochish uchun foydalanilgan bo’ladi. 
Masalan, “Materialist – materialistik dunyoqarashga ega bo’lgan kishi” – 
ta’rif  
aylanma shaklda
; 
d) ta’rif iloji boricha inkor shaklida bo’lmasligi lozim. Agar shunday 
ta’rif berilsa predmetga xos belgi o’rniga unda yo’q belgi ko’rsatiladi. 
Masalan, “Norma – hukm emas”. Biroq musbat tushunchalarni ta’riflashga 
bu qoida ta’luqli emas. Masalan, “E’tiqodsiz – ma’lum bir o’z qarash, 
maqsad va printsiplariga ega bo’lmagan kishi”.