Kórkem óner fakulteti pedagogika hám psixologiya kafedrasí
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
Ken\'esbaeva SHaxnoza kurs jumisi ее
|
Jumıstıń qurılısı. Jumıs «Kirisiw», «Juwmaq» bólimleri hám paydalanılǵan
ádebiyatlar diziminen tısqarı eki baptan, 25 betten turadı I BAP. Sóylew hám tildi uyreniwde pisixologik protseslerdin áhmieti 1.1-§. Sóz hám tildiń payda boliwinda pisixologiyalik protseslerdiń áhmieti Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında mámleketlik til retinde qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń óz ana tilin qollanıwda olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi.Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı. Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstandaǵı qaraqalpaqlar sóylesetuǵın túrkiy til. Arqa-shıǵıs qaraqalpaq hám qubla-shıǵıs qaraqalpaq dialektlerine bólinedi. Ol noǵay, qazaq hám ózbek tilleri menen birge ósip, úsh tildiń de tásiri astında rawajlanǵan. Tipologiyalıq jaqtan, qaraqalpaq tili túrkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, noǵay jáne qazaq tili menen bekkem baylanıslı hám óz-ara túsinikli «Til millettiń ruwxıy ǵáziynesi» *Ana tilim-sen basqada ayırmam, Sen turǵanda men de ádewir shayırman, Sonsha qatal súrginlerde joǵalmay, Bul kúnlerge jetkenińe qayılman *I.Yusupov. Qaraqalpaq tiliniń Ózbekstan aymaǵında tarqalıwı (qızıl) Qaraqalpaq turkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, oǵan qazaq, bashqurt, tatar, qumıq, qarashay-balkar, noǵay hám qırǵız tilleri kiredi. Ózbek tiline jaqınlıǵı sebepli, qaraqalpaq tiliniń sózlik hám grammatikasınıń úlken bólegi ózbek tili tásirinde bolǵan. Túrkiy tillerdiń kópshiligi sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de únleslik nızamı, aglutinativlik, grammatikalıq belgisi 6 joq. Sóz tártibi ádette baslawısh-obiekt-feyl boladı. Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri tuwısınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili de qáliplesti. Qaraqalpaq Klassifikaciyası milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV–XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda boldı. Qaraqalpaq tilinde, tiykarınan, Ózbekstan Qaraqalpaqstan Toliq huqıqlı Respublikasında sóylesedi. Awǵanstanda 2000 ǵa jaqın xalıq hám Rossiya, Qazaqstan, Túrkiya hám dúnyanıń basqa bólimlerinde kishilew diasporalar qaraqalpaq tilinde sóylesedi. Rásmiy mártebesi Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Tolıq huqıqlı Respublikasında rásmiy Geografiyalıq bóliniwi mártebege ie. 1989- jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1- statyasında: „Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası ózini aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına ie‟,— dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi. Dialektleri Etnolog qaraqalpaq tiliniń eki dialektin ajıratıp kórsetedi: Arqa-Shıǵıs hám Qubla- Batıs. Menges Ferǵana oypatlıǵında sóylew múmkin bolǵan úshinshi dialektti aytıp ótedi. Qubla-batıs dialektinde arqashıǵıs /ʃ/ (sh) ushın /tʃ/ (ch) bar. Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tiliniń jazba turi de qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgeshelikerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń aymaqların qamtıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti. Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópsiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaqxalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tilinin barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde 7 1 qáliplesken. Qaraqalpaq tili — túrkiy tilleriniń toparına kiretuǵın til bolıp, ol XV ásirdiń aqırı XV ásirlerde xalıq tili bolıp qáliplesken. Qaraqalpaq xalıq tili usı dáwirde qálipleskeni menen onıń quramına kiretuǵın ruw hám qáwim tilleri óziniń saǵaların erte dáwirlerden aladı. Qaraqalpaq xalqınıń bay awızeki ádebiyatı, folklorlıq dóretpelerinde qaraqalpaq ádebiy tiliniń awızeki túri payda boldı. Al, qaraqalpaq jazba ádebiy tili bolsa, XIX ásirge kelip qaraqalpaq ádebiyatı klassikleri — Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh h. t. b. shayırlardıń qosıqları jazba túrde dóretiliwi menen qáliplese basladı. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń rásmiy is qaǵazları stiliniń úlgileri XVIII ásirde qaraqalpaq ahidnamaları, Orenburg materialları dep atalatuǵınyuridikalıq hújjetlerdiń tilinde payda bola baslaǵan edi. Qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń ilimiy stili hám publicistikalıq stilleri XX ásirdiń 30 — 40-jıllarına kelgende payda boldı. Yaǵnıy, 1924-jıldan baslap «Erkin Qaraqalpaq» gazetasınıń shıǵa baslawı publicistikalıq stildiń qáliplesiwine tiykar bolǵan bolsa, eń dáslepki «Álipbe», «Egedeler sawatı» qaraqalpaq tili sabaqlıqlarınıń hám basqa da kitaplardıń basılıp shıǵıwı, sózliklerdiń dúziliwi qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń ilimiy stiliniń qáliplesiwine tásir jasadı. Búgingi kúnde qaraqalpaq tili jámiyetimizdiń barlıq tarawlarında qollanıladı. Jańa tuwılǵan nárestelerge qaraqalpaq tilinde gúwalıqnama jazıladı. Balalar baqshaları, mekteplerde, akademiyalıq licey hám kásip óner kolledjlerinde, joqarı oqıw orınlarında tálim-tárbiya jumısları qaraqalpaq tilinde alıp barıladı, gúwalıqnama, diplomları hám hárbir puqaranıń kimligin tastıyıqlaytuǵın eń tiykarǵı hújjet — pasportlar qaraqalpaq tilinde jazıladı Barlıq mákeme hám kárxanalarda is júrgiziw, radio esittiriw hám telekórsetiwler, gazeta-jurnallar, nızamlar qaraqalpaq tilinde qabıllanadı. Kárxana hám shólkemlerdiń atları jazılǵan taqtayshalar, kósheler hám qıyabanlardıń atları, jersuw atamaları qaraqalpaq tilinde jazılmaqta. Mine, bulardıń barlıǵı búgingi kúnde qaraqalpaq tiliniń jetilisip, bayıp hám rawajlanıp atırǵanınıń ayqın kórinisi. Demek, 1 Barkamol avlod- Ozbekiston taraqqiyotining poydevori. T-1997 y 8 qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında turmıstıń barlıq tarawlarında mámleketlik til sıpatında qollanılmaqta. Solay etip, házirgi qaraqalpaq ádebiy tili túrkiy tiller arasındaǵı rawajlanǵan tillerdiń biri bolıp jetilisti. Respublikamızdıń óz ǵárezsizligin qolǵa kirgiziwi, respublikamız aymaǵında tilimizdiń mámleketlik til sıpatında háreket etiwin támiyinlewshi birqatar nızamlardıń shıǵıwı, tilimizdiń rawajlanıwı ushın keń imkaniyatlar ashıp berdi, ana tilimizdiń abıroyınıń artıwına, qollanıw shegarası hám múmkinshilikleriniń keńeyiwine unamlı tásir jasadı. Házirgi kúnde respublikamızdıń jámiyetlik turmısınıń barlıq tarawlarında qaraqalpaq tili mámleketlik tili sıpatında qollanılıwı nızamlı túrde belgilep qoyıldı. Bul bolsa qaraqalpaq xalqınıń basqa xalıqlardan ózgesheligin bildiretuǵın baslı belgisi bolǵan qaraqalpaq tiliniń qollanıw órisin keńeytiw ushın imkaniyat jarattı. Sóylew mádeniyatı — házirgi qaraqalpaq til iliminiń áhmiyetli máselelerinen biri bolıp, ulıwma hám til mádeniyatımızdıń rawajlanıwına úlken tásirin tiygizetuǵınlıǵı belgili. Sheshenlik óneriniń sırların úyreniw, óz pikirin bayanlawda til qurallarınan kerekli orınlarda sheber qollanıw barlıq tarawlarda xızmet etiwshi hárbir adam ushın turmıs zárúrligi bolıwı kerek. Sóylew mádeniyatı insannıń sóylew háreketi menen baylanıslı bolıp, ol sóylewdiń ádebiy til normalarına sáykes keliw dárejesin belgilewshi, tildegi normalastırıw máselelerin óz ishine alatuǵın keń túsinik. Til — obyektiv túrde, sol tilde sóylewshi adamlardıń sanasında jasaytuǵın hám sol tilde sóylewshiler ushın birdey ortaq qatnas quralı, al sóylew bolsa, tildıń usı tiykarǵı xızmetiniń ámeliy jaqtan iske asıwı bolıp esaplanadı. Tildi jaman yaki jaqsı dewge bolmaydı, sebebi, sóylew ǵana jaman yamasa jaqsı bolıwı múmkin. Ulıwma xalıqlıq tilde awızeki sóylew tiliniń birlikleri, dialektizm, kásiplik leksika, turpayı hám mádeniyatsız sózler, jargonlar qollana beredi. Biraq hárqanday xalıq tiliniń baylıǵı — belgili dárejede normaǵa túsken ádebiy tili esaplanadı. Ádebiy til — bul belgili bir normalarǵa túsip, jetilisken, ulıwma xalıqlıq tildıń eń joqarı túri, yaǵnıy belgili bir normaǵa tiykarlanǵan til. Jámiyet ushın kerekli bunday normalardı tildıń rawajlanıw barısına qaray sol tilde sóylewshi xalıqtıń ózi tańlap aladı. Awızeki sóylew tiliniń 9 birlikleri, dialektizm, kásiplik sózler,turpayı hám mádeniyatsız sózler, jargonlar ádebiy tildiń quramına kirmeydi, sebebi, olar ulıwma xalıqqa teńdey túsinikli emes, olardıń qollanıw órisi sheklengen. Olardan jámiyettiń rawajlanıw talabına juwap bergenleri ǵana ádebiy tilge ótiwi múmkin. Til jámiyettiń rawajlanıw barısında ózgerislerge ushırap turatuǵın jámiyetlik qubılıs, al, sóylew bolsa, onnan da kóbirek ózgerislerge ushıraydı. Sebebi, sóylew hárbir sóylewshinıń ózine tán bolǵan uqıplılıǵı, bilim dárejesi, tájiriybesi, ortalıǵı hám sóylew situaciyasına baylanıslı ámelge asadı. Til hám sóylew hámme waqıtta óz ara tıǵız baylanısta boladı, demek, belgili normaǵa túsken ádebiy tildi durıs paydalanıw, aytılajaq pikirdi anıq, durıs, taza hám kórkem etip bildiriwge járdem etedi, yaǵnıy, ol sóylewshiniń sóylew mádeniyatın joqarı kóteredi. Sóylew mádeniyatınıń basqa pánler menen qay dárejede baylanıslı ekenligin anıqlamay, olar arasında tutqan ornın belgilemey turıp, bul tarawdıń rawajlanıwı, onıń ózine sáykes nızamlıqları haqqında sóz etip bolmaydı. Sóylew mádeniyatınıń jetik bolıwı onıń qanday jámiyette jasap atırǵanlıǵı, barlıq dógerek átirapımızdaǵı adamlar menen múnásibeti, óndiriste tutqan ornı, jámiyettegi úlesi, sóylew situaciyası sıyaqlı birqatar jaǵdaylar menen baylanıslı. Demek, til insan xızmetiniń hámme tarawları menen baylanıslı eken. Adamlar arasındaǵı qarım-qatnaslardıń arasında til arqalı ámelge asatuǵın qatnas eń áhmiyetlisi ekenligi oǵan ayrıqsha dıqqat penen qaraw zárúrligin keltirip shıǵaradı. Sóylew mádeniyatı adamzat tariyxınıń derlik barlıq dáwirlerinde de úsh áhmiyetli máselelerinen biri bolıp esaplanıp keldi. Sóylew mádeniyatınıń keń túrde úyreniliwi til ilimi páni ushın úlken áhmiyetke iye. Til biliminde sóylew mádeniyatı túsiniginiń mánisin, áhmiyetin ashıp beretuǵın arnawlı jumıslar bolmaǵanlıǵı sebepli hár túrli kózqaraslardı ushıratamız. Tilshi alımlar sóylew mádeniyatın bir tilde durıs sóylew hám jazıw, pikirdi anıq hám túsinikli bayanlaw, súwretlew hám obrazlı qurallardan ónimli, óz ornında paydalana alıw, sóylewdiń qısqalıǵı, ıqshamlıǵı, anıqlıǵı, milliyligi, sózdiń ápiwayı hám hámme ushın túsinikli bolıwı sıpatında túsindiredi. Joqarıda kórsetilgen baqlawlardıń hámmesi sóylew mádeniyatı ushın say. Biraq, usı jerde sonı da aytıp ótiw kerek, qaraqalpaq til biliminde házirge shekem sóylew mádeniyatı 10 túsiniginiń áhmiyeti, mazmunı, izertlew obyekti máseleleri jeterli dárejede óz sheshimin tapqan joq. Ózbek til biliminde H. Begmatov hám basqalar tárepinen dóretilgen «Ózbek nutqi madaniyati ocherklari» (Toshkent, 1988) qollanbasında . Tilshi alımlardıń kórsetiwinshe, «sóylew mádeniyatı» tarawı tómendegilerdi óz ishine aladı: ádebiy tildiń normativ tillik imkaniyatları úyreniledi, onıń ulıwma jaǵdayı belgilenedi; ádebiy tildiń normativ til quralları sóylew mádeniyatı kóz qarasınan bahalanadı, onıń ádebiy-kórkem belgilerine iye dep atalıwı múmkin bolǵan quralları anıqlanadı sóylew mádeniyatı janlı sóylew ushın paydalı usınıslardı ajıratıp aladı; ádebiy tildiń normativ til birlikleri óz wazıypasın qay dárejede orınlawı janlı sóylew barısında kórip shıǵıladı. Ádebiy tildiń normativ dúzilisiniń ámeldegi sisteması (til mádeniyatı hám sóylew mádeniyatı jaǵdayı) belgilenedi, tiyisli ilimiy juwmaqlar shıǵarıladı. Sóylew mádeniyatınıń ulıwma teoriyalıq máseleleri tómendegiler: sóylew mádeniyatı haqqındaǵı ilimiy túsinikke anıqlıq kirgiziw; sóylew mádeniyatı hám til mádeniyatı túsiniklerin anıqlaw hám olar arasındaǵı ózgesheliklerdi belgilew; sóylew mádeniyatına ilimiy túsinik hám ilimiy taraw sıpatında anıqlama beriw; — sóylew mádeniyatı obyektin belgilew, oǵan anıqlıq kirgiziw, onıń til biliminiń basqa tarawları menen baylanısın anıqlaw; sóylew mádeniyatı hám sheshenlik óneri arasındaǵı ulıwmalıq hám ózgeshelik táreplerin anıqlaw; sheshenlik ónerinde sóylew mádeniyatınıń ornı hám rolin belgilew; sóylew mádeniyatınıń lingvistikalıq hám pánler aralıq mashqalaların belgilew hám olardı óz ara shegaralaw, lingvistikalıq emes ólshemlerge múnásibetin olardı úyreniw zárúrligin, onıń normaların anıqlaw; sóylew mádeniyatı «mádeniyatlı sóylew» túsiniklerin úyreniw, talqılaw, sóylewdiń tiykarǵı lingvistikalıq belgilerin, ólshemlerin anıqlaw. mádeniyatlı sóylew ushın úlgi bola alatuǵın úlgilerdi tabıw; sóylew mádeniyatın izertlewdiń teoriyalıq hám ámeliy aspektlerin anıqlaw, bul aspektlerdi úyreniwshi lingvistikalıq qubılıslardı belgilew; ádebiy tildiń ulıwma 11 rawajlanıw nızamlıqları tiykarında baqlawlar alıp barıw; ádebiy til normalarındaǵı turaqlı hám ózgermeli qubılıslardıúyreniw. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde uyreniledi. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámietlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı. Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwlerdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmietli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday „Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı‟ Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onın qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan hurmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi. "Qaraqalpaq haqqında sóz" Qara taban, qara puqara Babam ǵaybar kisi bolǵan Kóńli aq qalpaǵı qara Jaw menen kóp isi bolǵan Attan qulap, atırǵanda Qan maydanda súep onı «Bir wásiyat aytıp ket onda» Dep soraptı onnan ulıWásiyat eken al sondaǵı Aytıp ketken urpaǵına «Tir jalańash qalsańdaǵı Bek bol, bala qalpaǵıńa! Qaraqalpaq tilinde 25 dawıssız ses bar bolıp, ózge sózlerde tórt ayriqsha bolmaǵan fonema úzliksiz qollanıladı. Jergilikli bolmaǵan dawıslar qawıs ishinde kórsetilgen. Fonologiyası Qaraqalpaq únlileri, Mengesten (1947:?) Dawıssız sesler Erinlik Alveolar Tańlay Velar Uvular Glottal Murınlıq m n ŋ Plosive p b t d k ɡ q Affricate (c) (t͡ʃ) Fricative (f) (v) s z x ɣ h Dirildewik r Approximant l j w Dawıslı sesler i y ɯ ue oe o æ a Dawıslı ses uyǵınlıǵı Qaraqalpaq tilinde de basqa turkey tillerdegi sıyaqlı dawıs muwapıqlıǵı bar.Rus yamasa basqa tillerden ózlestirilgen sózler únliler muwapıqlıǵı qaǵıydalarına ámel etpewi múmkin, biraq ádette tómendegi qaǵıydalar qollanıladı: Dawıslı Gúzetiliwi múmkin: a a, ɯ æ e, I e e, I i e, io a, o, u, w o e e, i, oe, y u a, o, u y e, oe, y w a, u 1928-jılǵa deyin qaraqalpaq tilinde jazıw ushın arab álipbesi qollanılǵan. 1928 hám 1940-jıllar aralıǵında latın grafikası qollanılǵan, hám onnan keyin kirill grafikasına ótilgen. Ózbekistan Respublikasınıń ǵarezsizliginen keyin latın grafikasına qaytıwǵa qarar etildi Jazba kórinisi hám házirgi waqıtta 12 Qaraqalpaqstan da basqıshpa-basqısh ótiw ámelge asırılmaqta. Tómende úsh álipbe hám háriplerdiń Xalıqaralıq fonetikalıq álipbe (IPA)daǵı belgilewleri kórsetilgen. Latın álipbesinde sáwlelendirilmegen kirill háripleri juldızsha menen belgilengen. Jańa qaraqalpaq álipbesine sońǵı ózgertiwler 2016-jılda kiritilgen: apostroflı háripler ornına ótkir noqatlı háripler kiritilgen.Solay eken, jańa qaraqalpaq álipbesi de tap jańa qazaq hám ózbek álipbelerin ańlatıp ketedi, yaǵnıy ótkir háripler menen háreket etedi. Hazirgi rus ham turkiy tillerindegi irkilis belgilerdin sani 10- 12 grafikaliq belgini qamtiydi. Rus tilinin izertlewlerinde punktuaciyaliq belgilerdin sistemasina, tiykarinan, noqat (.), soraw belgisi (?), undew belgisi (!), kop noqat (...), utir (.), noqatli utir (:). siziqsha (-), qosnoqat (:), skobka (), tirmaqsha (), eki utir (..) ham eki siziqsha (--) siyaqli 12 turi korsetiledi. Bunda ayirimlangan agza ham kiris agzalardin eki jaginan qollanilatugin eki utir ham bagininqili qospa gapte qollanilatugin exi siziqshani woz aldina punktuaciyaliq belgi dep esuplaydi". Qazaq tili biliminde F. Musabekovanin punktuaciyaga arnalgan izertlewinde irkilis belgilerinin 12 turi korsetiledi: nukte (.), kop nukte (...). qos nurxte (:), utir () nuxteli utir (;), siziqsha (-). tirnaqsha (), jaqsha (), kvadrat jaqsha (1) jana jol, soraw belgisi (?). lep belgisi (!). Bunda irkilis belgilerinin 11 turinin grafikaliq belgige ie ekenligi korsetiledi de, jana joldin shartli belgige ie emesligi aytiladi Tatar tilindegi miynetlerde de punxtuaciyaliq belgilerdin joqaridagi II turi uyreniledi. Sh.Shoabduraxmanovtin Wozbek tilinde punktuaciya degen miynetinde wozbek tilinin punktuaciyaliq sistemasi to mendegishe Korsetiledi: 1. Nukte, soraw belgisi ham undew belgisi ayirim woz aldina qollanilgan gaplerdin tamamlanganin, aqirin korsetedi. Utir, tire, nukteli utir, qavs, eki nukte ham kop nukte gap arasina qoyilatuginin Korsetedi. Uluwma bunda inkilis turi korsetiledi. Sonday-aq wozbek tilinin joqari w worinlarina arnalgan sabaqliq ham qollanbalarda da anda atalgan irkilis belgileri uyreniledi. Qaraqalpaq tilinde de punxtuaciyaliq belgilerdin sistemasi rus turkiy tillerindegi siyaqli korsetilgen irkilis belgilerdi mtiydi. N.Dawqaraevtin avtorliginda duzilgen 7-klasqa nalgan Qaraqalpaq tilinin grammatikasinda irkilis belgilerinin 13 turi: noqat (), soruw belgisi (?), undew belgisi (!), utir ( ₁) atli utir (;), siziqsha (-), utirli siziqsha (-), qos noqat (:), op noqat (...), Skobka (). qos tirnaq () beriledi. Al Vesemuratov ham A.Xudaybergenovtin avtorliginda duzilgen extep sabagliginda utirli siziqshadan basqa, joqarida atalgan berilgen. Sonday-aq songi jillari basilgan mektep ham joqari woqiw wonnlarina amalgan sabaqliqlarda da joqarida atalgan 10 turi Hate mali uyrenilip kiyatir. Bul songi sabaqliqlarda N.Dawqaraev duzgen sabaqliqta qollanilgan utirli siziqsha belgisi woz aldina inkilis belgisi retinde qollanilmaydi. Sebebi, bul belgi joqarida atalgan irkilis belgilerindey bir belginin manisinde semes, qabatlasip qollanilgan eki belginin xizmetin atqaradi. Qaraqalpaq tilindegi sabaqliqlarda jana jol (abzac) irkilis belgilerinin bir turi retinde atalmaydi. Biraq jaziwda ham tekst shinde jana jol ulken ahmietse ie. Jana joldin grafikaliq belgisi bolmagan menen, tekst ishinde woz ara baylanisli bolgan ir pixirdi ekinshi bir pixirden bolip korsetiwde ken qollaniladi. Sonliqtan jana jol da irxilis belgilerinin bir turi retinde punktuaciyanin sistemasina kiredi. Uluwma irkilis belgilerinin sani az bolgan menen, wolardin sintaksislik xizmeti juda ken. Maselen, bir gana utirdin wozi sintaksislik Konstrukciyalardin quraminda bir neshe sintaksislik kategoriyalarga qatnasli bolip keledi. Bul irkilis belgisi jay plerdegi sanaw intonaciyasi menen aytilgan birgelkili zalardin arasinda, ayirimlangan agzalardi, kiris ham qaratpa zalardi ayinimlap korsetiwde, dizbekli ham bagininqili gospa gap quramindagi jay gaplerdi bir-birinen bolip jaziwda ken qollaniladi. Hazirgi adebiy jazba tildegi qollanilip jurgen irkilis belgilerinin 10 turi bir neshe sintaksislix waziypalardi atqaradi. Wolardin hazirgi qaraqalpaq tili materialarinda neshe turli waziypada qollanilatugini hazirshe bizge malim emes. Al wolardi qolaniliw funkciyasinin toliq korinisi qaraqalpaq punktuaciya maselelerine ken turde arnawli izertlew jurgizilgennen Kee aniqlaniwi mumkin. Hazirgi dasturli uyreniw boyi qaraqalpaq tilinin jaziwinda qaliplesken turde tomendegi in belgilerinin sistemasi qollaniladi: 1) noqat, soraw belgisi, undew belgisi, kop noqat- bul belgi gapte qollaniliw worni boyinsha gaptin soninda qoyilatugin irkilis belgileri 14 2 dep aliniwi mumxin. Bul belgilerden ush indibelgisi noqat, soraw, undew belgisi gaptin soninda qollanilad da, kop noqal gapke yamasa tekstke qatnasli pikirdin qisqarti aliniwina baylanisli gaptin aldinda da, soninda da qoyiladi" 2) utir, noqatli utir. siziqsha, qosnoqat. SKOba tirnaqsha-bular gap ishinde qollaniladi. 3) jana jol tekst ishindegi bir-birine baylanisli bolgan har b pikirdin baslaniwi aldinan Keledi. Demex, irkilis belgil qollaniliw sferasi boyinsha soz-gap-texstke qatnasli boladi da, qollaniliw worni boyinsha basta-worta ham keyingi poziciyaland Keledi. Irkilis belgileri sintaksislik xizmetine qaray, boliwshi irkili belgileri ham ajiratiwshi (yamasa ayirimlap korsetiwshi) irkil belgileri bolip eki toparga bolinedi. Boliwshi irkilis belgileri putin texst boleklerin, bir putin qop gaptin quramindagi jay gaplerdi, jay gaplerdin quramindag birgelkili agzalardi. baslawishti da, bayanlawishi da, atawish sozlerden bolgan gaplerdegi bas agzalardi bir-birinen boli korsetedi. Boliwshi irkilis belgilerinin xizmetinde noqat, soraw belgisi, undew belgisi, utir, noqatli utir, qos noqat, siziqsha, kop noqat belgileri, abzac qollaniladi. Abzactin armawli grafikaliq belgisi joq. Wol tekste bir pikirdin lamamlaniwi menen sogan baylanisli ekinshi pikirdin baslaniw aldinda shegindirip jaziw arqali iske asadi. Al qoljazbalarda aniq boliw ushin jana jolga (abzacqa) minaday belgi de /Z/ qoyiladi Bul belgi. tiykarinan, baspa islerindegi redaktorlaw, Korrektura ham mashinkada basilatugin materiallarda esletiw retinde qollaniladi. Ayinim jagdaylarda boliwshi inkilis belgilerinin ayirimlari ajiratiwshi irkilis belgisi xizmetinde de qollaniliwi mumkin. Ajiratiwshi irkilis belgileri sintaksislik xizmeti jaginan putin gaptin mazmunin toliqtinp. tusindiriwshi, aniqlawshi sintaksislik Konstrukciyalarda, sonday-aq soylewshinin subektivlik qatnasin bildiretugin soz ham sintaksislik konstrukciyaliplerde qollaniladi. Ajiratuwshi irkilis belgilerinin xizmetin, karinan, skobka ham timaqsha atqaradi, utir ham siziqsha imlangan agza, kiris ham qaratpa agzalardin eki jaginan allanilip kelgende gana ajiratiwshi xizmetti atqaradi da, al dara zaldinda qollanilganda boliwshi xizmette xeledi: 1. Sonliqtan la pat penen juwirip kiyatirip. 2 Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi. Toshkent-1997 y 15 Shogip atirgan tue nin na kelgende: (wol tuenin workeshine usap, bir jagi jerge inip ketken targil granit tasti usilay aytatugin edi)-. Dukan shina kiyatir. Men soninan aylanip kelemen,-dedi ogan bir rap. 2. Jartisi qara, jartisi aq jer dep atalatugin wonin bir tasi bar edi. Shubarala bolip donip turgan bul tastin tap attin erinen aynimay qalgan, hatte wog atqa min indey bolip gardiyip wotiriwga da boladi. 3. Kundiz, asirese tal is waqitlarinda, bala putalari harriygen shiraljinlerdin arasina arip wotiriwdi jaqsi koretugin edi (Sh. Aytmatov). Bul keltirilgen misallarda birinshi gapte utir, eki tarepleme tirnaqsha, siziqsha, qos noqat, yaki tarepleme skobka qoyilgan teri ajiratiwshi, yagniy ayinimlap korsetiwshi irxilis belgisin diredi. Al utir, qos noqat, siziqsha ham noqat belgileri boliwshi Kilis belgilerinin xizmetin atqaradi. Yagniy gapti strukturaliq tan feyil toplamlarina, jay gapxe ham tuwra gaplerge bolip orsetedi. Al, exinshi gaptegi timaqsha ajiratiwshi, qalganlari liwshi irkilis belgilerinin xizmetinde qollaniladi. Sonday-aq shinshi gaptegi «asirese tal tus waqitlarindagi, degen zlerdin eki jaginan qoyilgan utir ajiratiwshi inkilis belgisin diredi. Bunda utir ayirimlangan agzani gaptin tiykargi leginen manilik jaqtan ayirimlap korsetedi. Is-harekettin leniw waqtinin aniq bolgan waqtin ele ayqinlastiradi. Xabar manisinde kelgen bir putin qospa gapten keyin noqat qoyiladi: Ishine motor wornatilgan kemenin artina bir adam dizerler wotir, wol ara tura wotirgan worninan uship turip, tum Lusina asiqpay koz saladi. Jurttin bari sonin bergi aldindagi shabira suyriktin kenarina aw-naretesin salgan qusaydi woytkeni uzin shubay tartilgan bir izdin worni jatir (Ayjanov). Eger sol tanda juzip kiyatirgan qayiq eleslep korinse, Qutim janaliqlar, tabislar bolatuginina quwanatugin. eger aydi nli suwda hesh narse Korinbese, keshke shekem timsirayip. dim undemey juretugin adetti shigardi (X. Seytov). 4. Gap ag zalarina bolinbeytugin soz-gaplerden keyin noqat qoyiladi. Soz-gapler tekst ishinde monolog ham dialog turinde Keledi: Elge basshi boliw qiyin. Awa. Har xojaliqtin talabi bar, (T.Qayipbergenov). Siz ulli hazirettin mehri, gamxorligi haqqinda soylediniz. Duris. Wol hasilzadanin mehrisahawatin umitiw soqirliq boladi (A. Yakubov) Noqat belgisi joqaridagi siyaqli tiykargi sintaksislik xizmeti menen qatar, qosimsha xizmetlerdi de atqaradi. Olar minalar: Dramaliq shigarmalarda har bir qatnasiwshi personajlardan keyin 16 noqat qoyiladi. Eger personajdan keyin remarka (avtordin tusindirme sozi) qollanilsa, remarka skobka ishine alinip jaziladi da, noqat skobkadan keyin qoyiladi. . Sabaqliq ham basqa da ilimiy jumislarda pikir ham iydalardi dalillew ushin fakt retinde misalga keltirilgen 40 ptin yamasa uzindinin iesin (avtorin korsetiw ushin ashilgan kobkadan aldin noqat qoyiladi. Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|