Kryativ prosestiń basqishları hám tiykarǵı faktorları

Kryativ prosestiń basqishları hám tiykarǵı faktorları

Jobası:
Kirisiw

1. "Kreativlik" túsiniginiń mánisi
2. “Kreativlik” túsinigin kórip shıǵıwda jantasıwlar.
3. Tiykarǵı faktorları
Juwmaq
Ádebiyatlar dizimi

Kirisiw
Kreativlik mashqalası izertlewshilerdińge óz qábiletin kórsetiw ushın jaqsı múmkinshilik jaratadı.

60-jıllarda kreativliktiń 60 tan artıq tariypleri xarakteristikalanǵan hám tiyisli túsindiriw avtorı L. T. Repuchchi, "Olardıń sanı kúnden-kúnge artıp barıp atır". Búgingi kúnge shekem tóplanǵan kreativlik tariypleriniń sanın esaplaw qashannan berli qıyın. Izertlewshilerdiń aytıp ótkeni sıyaqlı, kreativlik ne ekenligin túsiniw procesiniń ózi kreativlik háreketti talap etedi.
Sonday eken, insaniyat rawajlanıwı hám hátte, onıń bárkámal jasap qalıwında ilimiy qızıǵıwshılıqtan tısqarı kreativlik da zárúrli faktor esaplanadı. Bul haqıyqattı túsiniw olardı bul tarawdaǵı izertlewlerin aktivlestiriwge hám kreativlik pikirlew tárizi ideyasın ilgeri jıljıtıwǵa májbúr etedi.
Wazıypa - úyrenilip atırǵan mashqala boyınsha jergilikli hám shet el avtorlardıń pozitsiyalarini kórip shıǵıw.
Ápiwayı ongda "sanalı" hám " sanalı" túsinikleri derlik sinonim bolıp tabıladı. Dástúriy qarawlarda bilimdiń bay rezervi de aqıl menen baylanıslı. Sonday eken, kópshilikke arnalǵan “Eń sanalı” teletanlovi tiykarınan agahlıq sınaqı bolıp tabıladı. Bul kózqaras tuwrı emes, eger ol negizsiz bolmasa da. Hátte áyyemgi adamlar da " kóp bilimli" hám " kóp dono" ortasındaǵı farqni kórsetdiler. Biraq, jaqın sanalı adam ushın maǵlıwmattı alıw, saqlaw hám uyqas túrde kóbeytiw processleri qıyın bolıp tuyuladi dep shama qılıw múmkin (bul, atap aytqanda, birpara razvedka testleri batareyalarında xabarlılıq boyınsha wazıypalardı kirgiziw ushın tıykar bolıp tabıladı). Usınıń menen birge, aqıl tekǵana maǵlıwmattı alıw hám oǵan iyelik qılıw, bálki odan túrli mashqalalardi sheshiwde aktiv paydalanıw qábiletinen ibaratlıǵı da anıq. Bunnan tısqarı, adam haqıyqattan da sanalı esaplanadı,
Kreativlik - pikirlewde, sezim-sezimlerde, baylanısde kórinetuǵın bolatuǵın hám ulıwma shaxstı da, bul shaxs iskerliginiń jemisin de xarakteristikalaytuǵın kreativlik qábiletler.
kreativlik - pikirlew, sezim-sezimler hám baylanısde inertsiyani engish procesi. Kreativlik adam mudamı basqalarǵa salıstırǵanda tolerantlaw boladı : ol óziniń ádetiy minez-qulqı eń jaqsı bolmawi múmkinligin tán alıwǵa tayın, lekin ol bunı ádet sebepli qabıl etken; Hár bir insan óz dúnyasında jasaydı jáne bul dúnyanı ózinshe, ózinshe kóredi, lekin onı qorshap turǵanlar buyırǵanı sıyaqlı emes [1, p. 87].
Gilford: " kreativlik - bul túrme-túr pikirlew procesi"
Sonısı qızıqki, 20 -ásir bası daǵı ilimiy psixologiyalıq mekteplerdiń kópshiligi (strukturalizm, funksionalizm hám bixeviorizm) kreativlikti úyreniw ushın paydalı bolǵan jańa ideyalardı islep shıqpaǵan. Gestalt-psixologlar kreativliktiń strukturalıq bólegi - intuitiv túsiniwdi analiz etdiler, biraq olardı úyreniw derlik sezim tariypleri hám mexanizmlerinen tısqarına chiqmadi; sezim tábiyaatı gestalt psixologların qızıqtirmadi.
kreativlik iskerlikti úyreniwge psixoanalitik jantasıw, bul mashqalanı sheshiwdiń basqa dáslepki urınısları sıyaqlı, belgili dóretiwshilerdiń individual mısallarına tiykarlanǵan edi. kreativlik sanalı haqıyqatlıq hám ongsiz úndewler ortasındaǵı keskinlikten tuwıladı, degen ideyaǵa tıykarlanıp, 3. Freyd jazıwshı hám artistler iskerligi olardıń social maqul túsetuǵın formada kórsetilgen ongsiz tilekleriniń hákis-sesi, degen pikirdi ilgeri surdi. Bul ongsiz tilekler húkimet, baylıq, dańq hám húrmet yamasa muhabbat ushın bolıwı múmkin. Freyd jáne onıń isin dawamlawshıları bul ideyalardıń tastıyıǵın ullı dóretiwshiler iskerliginde tabıwǵa háreket etdiler; Freyd tárepinen Leonardo de vinchi ijodi artı daǵı motivlardı analiz qılıw bul jantasıwdıń klassik úlgisi bolıp tabıladı.
Bul metodologiya saldamlı sın pikirge dus keldi, sebebi onı qóllawda úyrenilip atırǵan processlerdi " ob'ektivlashtirish" múmkin emes edi: úyrenilip atırǵan processler hám qábiletlerdiń tasıwshısı bolǵan izertlew sub'ektleriniń kópshiligi bunı qashannan berli tark etkenligi sebepli. Olardıń ijodi haqqında dóretpeler jazılǵan waqıtqa kelip, olardıń kreativlik processlerin suwretlab da, ólshew de múmkin emes.
Eger principial tárepten kreativlik mashqalasın úyreniw usıllarında " ilimiy bolmaǵan" zat joq bolsa -de, birden-bir dahoning ijodi tariyxı mısalında basqarılatuǵın, eksperimental usıllar payda bolǵan ilimiy psixologiya ushın qımbatlı edi. Sonday etip, kreativlikti úyreniwge bolǵan dáslepki urınıslar menen baylanıslı da teoriyalıq, da stilistik qıyınshılıqlar kreativliktiń tiykarǵı psixologiyalıq máseleler kompleksinen waqtınsha túsiwine alıp keldi.
XX ásirdiń eń zárúrli jetiskenliklerinen biri, eger shubhasız bolmasa da, rásmiylestirilgen usıllardan paydalanǵan halda intellektual qábiletlerdi ob'ektiv bahalaw múmkinshiligi edi. Aqıl -aqıldı sınaqtan ótkeriwdiń birinshii A. Binet aytıp ótkeni sıyaqlı, insan sanasın júdá kóp qırlı hádiyse bolıp, onıń bahosini bir kórsetkishke túsiriwge jol qoyıp bolmaydı. Soǵan qaramay, uzaq waqıt dawamında intellektual qábilet testler menen adekvat o'lchanganligi haqqındaǵı ádetiy pikir húkimranlıq etdi - ball qanshellilik joqarı bolsa, iqtidor sonshalıq joqarı boladı. hám joqarı uqıp qashannan berli uqıp, ayrıqsha joqarı - kósem.
Yarım ásirden keyin ǵana joqarı iqtidor belgisi test máselelerin sheshiw degi epshillik emes, bálki oylawdıń ayriqshalıǵı, eń áhmiyetlisi, óniminiń ayriqshalıǵı ekenligin ańlap jetti. Dástúriy test tapsırmaları sananıń bul ózgeshelikin ámelde ashıp bermeydi. Bul dıqqat menen úyreniw hám tiyisli bahalaw usılların jaratıwdı talap etedi.
Anglichan tilinde bul ózgeshelik kreativlik dep ataladı. Orıs tilinde " kreativlik" sıyaqlı esitiletuǵın sózbe-sóz awdarmanıń dissonansini esapqa alǵan halda, orıs tilinde de anglichan tilindegi termin ornatildi [2, p. 6].
kreativlik kóplegen pazıyletlerdiń birlesuvi bolıp tabıladı. Insan ijodining strukturalıq bólimleri máselesi ele da ashıq, eger házirgi waqıtta bul mashqala boyınsha bir neshe boljawlar bar. Kóplegen psixologlar kreativlik iskerlik qábiletin, birinshi náwbette, pikirlewdiń ayriqsha qásiyetleri menen bólesedi. Atap aytqanda, insan aqli máseleleri menen shuǵıllanǵan belgili amerikalıq psixolog Guilford, kreativlik shaxslarǵa divergent pikirlew dep atalatuǵın zat tán ekenligin anıqladi [3, p. 436].
Bunday pikirlew túrine iye adamlar mashqalanı sheshiwde barlıq umtılıw-háreketlerin birden-bir tuwrı sheshimdi tabıwǵa qaratmaydilar, bálki ılajı bolǵanınsha kóbirek variantlardı kórip shıǵıw ushın barlıq múmkin bolǵan jónelislerde sheshimlerdi izlay baslaydılar. Bunday adamlar kópshilik biletuǵın hám tek málim bir tárzde paydalanatuǵın elementlerdiń jańa birikpelerin jaratılıwma yamasa birinshi qarawda hesh qanday ulıwmalıqqa iye bolmaǵan eki element ortasında baylanısıwlarǵa beyim boladı. kreativlik pikirlew tiykarında túrlishe pikirlew usılı jatadı, ol tómendegi tiykarǵı ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi:
1. Tezlik - maksimal muǵdardaǵı pikirlerdi ańlatıw qábileti (bul halda olardıń sapası emes, bálki muǵdarı zárúrli)
2. Maslasıwshanlıq - hár qıylı pikirlerdi ańlatıw qábileti.
3. Originallik - jańa standart bolmaǵan ideyalardı jaratıw qábileti (bul ulıwma qabıl etilgen juwaplarǵa uyqas kelmaytuǵın juwaplarda kórinetuǵın bolıwı múmkin).
4. Tolıqlıq - " ónimingizni" jaqsılaw yamasa oǵan tayın kórinis beriw qábileti.
Kreativlik mashqalasınıń jergilikli izertlewshisi A. N. Piyaz ; Ataqlı ilimpazlar, oylap shıǵarıwshılar, súwretshiler hám muzıkachilarning ómirbayanına tıykarlanıp, ol tómendegi kreativlik qábiletlerdi belgileydi [4, b. 6 -36]:
1. Mashqalanı basqalar kórmeytuǵın orında kóriw qábileti.
2. Intellektual operatsiyalardı sındırıw, bir neshe túsiniklerdi bir menen almastırıw hám informaciya tárepinen barǵan sayın kóbirek sıyımlılıqǵa iye bolǵan belgilerdi qóllaw qábileti.
3. Bir máseleni sheshiwde alınǵan kónlikpelerdi basqa máseleni sheshiwde qóllaw qábileti.
4. haqıyqatlıqtı bólimlerge ajratmasdan, pútin halda aqıl etiw qábileti.
5. Uzaq túsiniklerdi ańsatǵana bólew qábileti.
6. Yaddıń kerekli waqıtta kerekli maǵlıwmattı beriw qábileti.
7. Pikirlewdiń maslasıwshılıǵı.
8. Mashqalanı tekseriwden aldın onı sheshiw ushın alternativ variantlardan birin tańlaw qábileti.
9. Jańa qabıl etilgen informaciyanı ámeldegi bilimler sistemasına kirgiziw qábileti.
10. Zatlardı qanday bolsa, sonday kóre biliw, kuzatilayotgan zattı talqin arqalı keltiriletuǵın zattan parıqlay biliw.
11. Ideyalardı jaratıw qolaylıǵı.
12. kreativlik oyda sawlelendiriw.
1. 3. Tolıq maǵlıwmatlardı jetilistiriw, túp ideyanı jaqsılaw qábileti.
2. “kreativlik” túsinigin kórip shıǵıwda jantasıwlar.
“Kreativlik” - J. Gilford 1950-jılda Amerika Psixologiya Assotsiatsiyasi prezidenti lawazımına kiriskennen keyin etken lekciyasın sonday dep ataǵan. Bul lekciyasında Guilford, atap aytqanda, belgili dóretiwshilerdiń ayriqshalıǵı kreativlikti úyreniwdi sheklep qoyıwın aytıp ótken.psixologiyalıq mashqala. Ol ápiwayı temalardı psixologiyalıq laboratoriyalarǵa tartıw hám psixometrik testlerden paydalanıw arqalı kreativlikti úyreniwdi usınıs etdi.
Guildford tárepinen usınıs etilgen bunday testlerden biri ob'ektler testinen noodatiy paydalanıw bolıp, ol jaǵdayda sub'ektten eń keń tarqalǵan ob'ektler (mısalı, gerbishler) ushın sonsha kóp paydalanıwdı usınıw so'ralgan. Kóplegen izertlewshilerdiń Guilfordning usınısın qabıllawdı hám " qutidan tısqarı pikirlew" testleri demde kreativlikti ólshew ushın tiykarǵı quralǵa aylandı.
Biraq Guilfordning úlesi tek stilistik jańalıqlar menen sheklenmeydi. Guilford jáne onıń sherikleri kreativlikti xarakteristikalaytuǵın 16 boljawiy intellektuallıq qábiletlerdi anıqladilar. Olar arasında pikirlewdiń tuwriligi (málim waqıt birliginde payda bolatuǵın ideyalar sanı ), maslasıwshanlıq (bir pikirden ekinshisine ótiw qábileti) hám ayriqshalıq (ulıwma qabıl etilgenlerden parıq etetuǵın ideyalardı islep shıǵarıw qábileti) bar. sonıń menen birge, qızıǵıwshılıq (qızıǵıwshılıq oyatmaytuǵın máselelerge salıstırǵanda bayqaǵıshlıqtıń asıwı ) basqalarda ), áhmiyetsizlik (reaksiyalardıń stimullardan logikalıq ǵárezsizligi).
1967 jılda Gilford bul faktorlardı kreativliktiń kognitiv tárepin sáwlelendiriwshi “divergent pikirlew” ulıwma kontseptsiyasında birlestirgen. Mashqalanıń málim, áhmiyetsiz sheshimine itibar qaratatuǵın konvergent pikirlew menen salıstırǵanda, divergent pikirlew mashqala ele anıqlanbaǵan hám aldınan belgilep qoyılǵan, ornatılǵan sheshim bolmaǵanda júzege keledi.
Bul jóneliste alıp barılǵan kóplegen izertlewlerde, kreativlikti bahalawda, qaǵıyda jol menende, eki tiykarǵı kórsetkish esapqa alınadı - tema tárepinen qáliplestirilgen ideyalar sanı hám basqa pánlerdiń juwaplarına salıstırǵanda olardıń kemnen-kemligi dárejesi. waqıt ótiwi menen, divergent pikirlewdiń bul kórsetkishleri kreativlik intellektuallıq qábilet retinde kreativlik bar ekenligin anıq dálili emesligi málim boldı. Sonday eken, juwaptıń standart bolmaǵan yamasa " kemnen-kem ushraytuǵınligi" artında ulıwma basqa psixologiyalıq hádiyseler bolıwı múmkin: ayriqshalıqtıń ózi sub'ekttiń kreativlik hám islep shıǵarıw qábiletiniń kórinetuǵın bolıwı, ayriqshalıq - intellektuallıq qorenishliktiń jeke artıqsha kompensatsiyasınıń kórinetuǵın bolıwı. yamasa intellektual hálsizlik.
Waqıtında P. Jekson hám S. Messik kreativlik ónimdiń tómendegi kriteryaların belgilep, sol arqalı onı xarakteristikalawdıń keń qamtılǵan tártibi zárúr ekenligin aytıp ótkenler: 1) originallik (statistikalıq kemde-kem ushraytuǵınlıq ); 2) mazmunlilik (mısalı, qaǵaz qısqıshdan paydalanıwdıń kem ushraytuǵın usılı - " qaǵaz qısqıshnı jew múmkin" - kreativlik emes); 3) transformaciya (ádetiy sheklewlerdi engib ótiwge tiykarlanǵan derek materialınıń ózgeriwi dárejesi); 4) unifikaciya (jańa pikirdi konsentrlangan formada ańlatıw imkaniyatın beretuǵın tájiriybe elementleriniń birligi hám muwapıqlıǵın qáliplestiriw).
Bir qatar ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, túp ideyalardı olardıń paydalılıgınan ajıratıp bolmaydı. Eger túp ideyalar paydalılıgınan qaramastan, kórip chiqilsa, kreativlik ideyalardı ekssentrik yamasa shizofrenik ideyalardan ajıratıp bolmaydı, olar da original bolıwı múmkin, lekin usı waqıtta nátiyjesiz.
Sonday etip, E. Kropli, ulıwma alǵanda, haqıyqıy kreativlikti " jalǵan kreativlik" hám " kvazi-kreativlik" den parıqlawdı zárúr dep esaplaydı. Jalǵan kreativlik tek saykes emeslik hám ıntızamdıń joq ekenligi, ámeldegi zatlardı soqır-ko'rona biykarlaw etiw yamasa jaysha zatlardı kútpegende eńteriw qálewi nátiyjesinde jańalıq belgisine iye. Bunday " jańalıq", onıń pikrine qaraǵanda, ijodga hesh qanday baylanısı joq.
Kvazi-kreativlik joqarı dárejedegi fantaziya sıyaqlı haqıyqıy kreativliktiń birpara elementlerin óz ishine aladı. Biraq, bul halda, kvazi kreativlik hám haqıyqat ortasındaǵı baylanıslılıq mashqalası payda boladı : bul " hayollar, túsler yamasa túsler ijodi".
Kreativlikke dástúriy jantasıwdıń zaifligi hátte ayriqshalıqqa ápiwayı ideya, yaǵnıy sap statistikalıq kózqarastan qaralıwı da emes. Tiykarǵı mashqala diagnostika testleri boyınsha kórsetpelerde jatadı. Burınları Betxoven sonday degen edi: " Jańa hám túp óz-ózinen tuwıladı, jaratıwshı bul haqqında oylamaydi". Biraq múmkin bolǵan eń kóp ayrıqsha juwaplardı beriwdi talap etetuǵın test jollaması onıń ushın tekǵana nátiyjeli processni, bálki ayrıqsha juwaplar sanın kópaytiradigan hám hesh qanday baylanısı bolmaǵan bir qatar jasalma usıllardı chetlab ótiwdi xoshametlentiredi. kreativlik mexanizmleri.
Usınıń sebepinen, joqarı dárejedegi kreativlik kóbinese aqli hálsiz hám tabıs motivı joqarı bolǵan balalarda belgilengenler etiledi, bul bolsa kompensatsiya mexanizmleri hám psixologiyalıq qorǵawdı kórsetedi. Ayriqshalıq geyde jaysha dawagerlik retinde kórinetuǵın bolıwı yamasa málim delbeliklerde baqlanǵan selektiv processlerdiń aynıwın kórsetiwi múmkin. Kóplegen jumıslarda (atap aytqanda, v. N. Drujinin) joqarı ayriqshalıq nevrotik shaxstı kórsetiwi kórsetilgen [5, p. 2-3].
L. S. vygotskiy kreativlik mashqalası haqqında sonday jazǵan edi: “Biz insannıń jańa zat jaratatuǵın bunday aktivligin kreativlik iskerlik dep ataymız, ol kreativlik iskerlik yamasa sırtqı dúnyanıń qandayda bir zatı yamasa sananıń málim bir konstruktsiyasi menen jaratılǵanma, zárúrli emes. sezim qılıw, jasaw hám tek shaxstıń ózinde kórinetuǵın bolıw. Nátiyjesi onıń tájiriybesinde bolǵan tásirleniwleri yamasa háreketlerin tákirarlaw emes, bálki jańa suwretler yamasa háreketler jaratıw bolǵan hár qanday shaxstıń bunday iskerligi bul ekinshi túrdegi kreativlik yamasa uyqas minez-qulqlarǵa tiyisli boladı. Mıy tekǵana aldınǵı tájiriybemizni saqlaytuǵın hám kópaytiradigan organ, bálki bul aldınǵı tájiriybe elementlerin birlestiretuǵın, kreativlik qayta isleytuǵın hám jańa pozitsiyalar hám jańa minez-qulqlardı jaratatuǵın organ bolıp tabıladı. Eger insan iskerligi tek eskini tákirar islep shıǵarıw menen shegaralanǵan bolsa, insan tek ótken zamanǵa yuzlangan janzat bolar edi hám keleshekke tek sol ótken zamandı qayta islep shıǵarıw dárejesinde iykemlese aladı. Insannıń kreativlik iskerligi onı keleshekke qaragan, onı jaratıwshı hám házirgi zamandi ózgertiriwshi janzatqa aylantıradı [6, 97-b. ].
P.Torrens kreativlikti máselelerge, ámeldegi bilimlerdiń tańsıqlıǵı yamasa disharmoniyasiga salıstırǵanda bayqaǵıshlıqtıń kórinetuǵın bolıw procesi dep tariyplagan; bul mashqalalardıń tariypleri; olardıń sheshimleri, gipotezalarini izlew; gipotezalarni tekseriw, ózgertiw hám qayta tekseriw; hám aqır-aqıbetde, qarardıń nátiyjesin qáliplestiriw hám etkazish. kreativlikti process retinde kórip shıǵıw onıń dúzilisin (qábiletleri retinde), bul processni xoshametlentiretuǵın shárt-shárayatlardı anıqlawǵa, sonıń menen birge kreativlik tabıslardı bahalawǵa múmkinshilik beredi. Torrens tárepinen islep shıǵılǵan kreativlik testlerinde kreativlik processlerdiń hár qıylı iskerlik tarawlarında quramalılıǵın sáwlelendiriwshi modeller qollanıladı : awızsha, vizual, dawıslı, motorlı. Testler kreativlikti tuwrilik, maslasıwshanlıq, ayriqshalıq hám ideyalar rawajlanıwı kózqarasınan bahalaydı.
Kreativlik pikirlew ne? Bul sorawǵa juwap beriwge háreket etken birinshilerden biri J. Gilford edi. Ol oylawdıń " dóretiwshiligi" odaǵı tórtew ózgesheliktiń ústinligi menen baylanıslı dep esaplaǵan :
1. Ayriqshalıq, uǵımsızlıq, kórsetilgen ǵayrıoddiy ideyalar, intellektuallıq jańalıqqa anıq umtılıw. Kreativlik adam derlik mudamı hám balshıq jerde basqalardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, óz sheshimin tabıwǵa ıntıladı.
2. Semantik maslasıwshanlıq, yaǵnıy. ob'ektti jańa kózqarastan kóriw, onıń jańa qollanılıwın jańalıq ashıw, ámeliy qollanılıwın keńeytiw qábileti.
3. Suwretleytuǵın maslasıwshı maslasıwshanlıq, yaǵnıy. ob'ektti aqıl etiwdi baqlawdan jasırınǵan jańa táreplerin kóretuǵın tárzde ózgertiw qábileti.
4. Semantik spontan maslasıwshanlıq, yaǵnıy. uǵımsız jaǵdayda túrli ideyalardı tákirarlaw qábileti, atap aytqanda, bul ideyalar ushın kórsetpeler joq.
Keyinirek, kreativlik pikirlewdi anıqlawǵa basqa urınıslar etildi, biraq olar J. Gilford tárepinen usınıs etilgen túsinikke azǵantay jańalıq keltirdi. kreativlik pikirlew boyınsha izertlewler processinde kreativlik mashqalanıń sheshimin demde tabıwǵa járdem beretuǵın yamasa tosqınlıq etetuǵın shártler anıqlandi. Bul erda shártler qısqasha formada :
1. Eger ótken zamanda insan tárepinen arnawlı bir mashqalalardi sheshiwdiń málim bir usılı talay tabıslı bolǵan bolsa, ol jaǵdayda bul jaǵday onı sheshiwdiń bul usılına ámel qılıwdı dawam ettiriwge odaydı. Jańa wazıypaǵa dus kelip, adam birinshi náwbette onı qóllawǵa ıntıladı.
2. Mashqalanı sheshiwdiń jańa usılın tabıw hám ámeliyatqa qollanıw etiw ushın qansha kúsh sarplanǵan bolsa, keleshekte odan paydalanıw múmkinshiligi sonshalıq joqarı boladı. Sheshiwdiń qanday da jańa usılın jańalıq ashishning psixologiyalıq ma`nisi onı ámelde ılajı bolǵanınsha tez-tez isletiw qálewi menen proporcional bolıp tabıladı [7].
Kreativlik adamlar kóbinese oylaw etukligi, tereń bilim, túrli qábilet, kónlikpeler hám ayriqsha " balalıq" ayrıqshalıqlardı átirap daǵı haqıyqatlıqqa qarawlarında, minez-qulqlarında hám minez-qulqlarında tańlanıwlanarli dárejede uyqaslastıradı. Insannıń dóretiwshi bolıwına, oylawdıń ayriqshalıǵın kórinetuǵın etiwine ne tosqınlıq etedi? Bul tek rawajlanǵan kreativlik qábiletlerdiń etiwmasligimi yamasa bul kreativlik menen tikkeley baylanıslı bolmaǵan basqa zatma? Bul sorawǵa G. Lindsi, K. Xall hám R. Tóbepson óz juwapların beredi. Olar tekǵana jetkilikli dárejede rawajlanǵan qábiletler kreativlik pikirlew ushın saldamlı tosıq bolıwı múmkin, bálki, atap aytqanda :
1. Konformizmga beyimlik, basqa adamlarǵa uqsap, kreativlik ústinen húkimranlıq qılıw, óz húkimleri hám háreketlerinde olardan parq etpeslik isteginde ańlatıladı.
2. Adamlar arasında " qara qoy" bolıwdan, olardıń húkimlerinde aqmaq yamasa kúlkili kórinisten qorqıw.
3. Basqa adamlardıń pikirlerin biykarlaw etıwde hám sın pikir bıdırdıwda júdá ekstravagant, hátte basqınshı kórinisten qorqıw.
4. Biz pozitsiyasini sın pikir etetuǵın basqa adamnan ósh alıwdan qorqıw. Qandayda bir kisin sın pikir bıdırdıw arqalı biz ádetde odan juwap oyatamız. Bunday reakciyadan qorqıw kóbinese óz kreativlik pikirlewdiń rawajlanıwına tosqınlıq etedi.
5. Óz ideyalarımizning áhmiyetin hádden tıs bahalaw, geyde biz ózimiz oylap tabıw etken yamasa jaratqan zatlardı basqalardıń pikirlerinen kóre kóbirek yoqtiramiz hám oǵadaki, bizde óz ideyalarımizni hesh kimge kórsetpeslik, bóliw kórmeslik qálewi payda boladı. hár kim menen hám ózińizge qaldıring.
6. Joqarı dárejede rawajlanǵan uwayım. Bunday ózgeshelikke iye bolǵan adam ádetde ózine isenimsizlikdan azap chekedi hám óz pikirlerin ashıq aytıwdan qorqadı.
7. Oylawdıń eki básekiles usılı ámeldegi: sın kózqarastan hám kreativlik. Sın pikirlew basqa adamlardıń oy-pikirlerindegi kemshiliklerdi anıqlawǵa qaratılǵan. kreativlik pikirlew basqa adamlardıń pikirlerin bahalaw menen emes, bálki tupten jańa bilimlerdi jańalıq ashıw, óz original ideyaların jaratıw menen baylanıslı. Sın kózqarastan beyimligi júdá anıq bolǵan adam sın pikirge tiykarǵı itibar beredi, eger ol ózi jaratılıwması múmkin sonda da, jaman emes. Kerisinshe, konstruktiv kreativlik pikirlew sın pikirlewden ústin bolǵan adam kóbinese óz oy-pikirleri hám bahalawlarında kemshiliklerdi kóre almaydı [8].
Bunday jaǵdaydan shıǵıw jolı balalıqtan balada da sın kózqarastan, da kreativlik pikirlewdi rawajlandırıw bolıp tabıladı. Málim bolıwısha, insannıń intellektuallıq qábiletleri tez-tez áwmetsizliklerden júdá azaplanıp atır. Eger adamlarǵa uzaq waqıt dawamında tek qıyın, aqldan tısqarı wazıypalardı sheshiw usınıs etilse hám keyin ańsatlaw bolsa, olar uzaq waqıt áwmetsizliklerden keyin de, olar menen jaman gúresediler. Hámme kreativlik úlkenler de mektepte jaqsı oqıwları shárt emes. Kemrek kreativlik adamlar menen salıstırǵanda, júdá kóp ájayıp ayırmashılıqlar bar. Olardan eń qızıqlısı kreativlik shaxslar daǵı intellektuallıq jetiklik hám “balalıq” xarakter qásiyetleriniń muwapıqlıǵı edi. Aqıl -aqıl túsinigi kreativlik túsinigi menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Bul eń ulıwma intellektual qábiletlerdiń jıyındısı retinde túsiniledi, insanǵa túrli mashqalalardi sheshiwde tabıs erisiw imkaniyatın beredi. Turmıstıń birinshi jıllarında balalardıń intellektuallıq rawajlanıwı tezirek boladı, biraq keyin 7-8 jastan baslap ol az-azdan páseytiwedi.
Kreativlik pikirlew mudamı da pikirlew túrleriniń tek birewi menen baylanıslı emes, mısalı, awızsha -logikalıq ; ol da ámeliy, de metaforaiy bolıwı múmkin. R. Arngeym ob'ekttiń ózgesheliklerin kóriw, onı málim bir ulıwma túsiniktiń tımsalı mısalında aqıl etiw sonday ekenligin, hár qanday aqıl ilgeri abstraktlasqan ayrıqshalıqlardı ajıratıp kórsetiwden ibarat ekenligin aytıp otedi. Sonlıqtan, abstrakt tekǵana pikirlewde, bálki basqa biliw processlerinde de bar. Sol munasábet menen R. Arngeym aqıl daǵı oylaw hám oylaw daǵı aqıl elementleri bir-birin toldıradı, dep jazadı. “Olar insan aqılın sezimiy “qáliplesiw”ning elementar iyelenishidan eń ulıwmalastırılǵan teoriyalıq ideyalarǵa júrgizetuǵın birden-bir processga aylantıradı [9].
Balalarda kreativlik rawajlanıwdıń bir neshe basqıshlarınan ótip, az-azdan rawajlanadı. Bul basqıshlar izbe-iz dawam etedi: keyingi basqıshqa tayın bolıwdan aldın, bala aldınǵılarında qáliplesken pazıyletlerdi ózlestiriwi kerek. Balalar kreativlikotini úyreniw kreativlik pikirlewdi rawajlandırıwdıń keminde ush basqıshın ajıratıp kórsetiwge múmkinshilik beredi: vizual-nátiyjeli, sebebiy hám evristik.
Oqıw iskerliginde intalı balalar tómendegiler menen ajralıp turadı :
1. Ózlerine salıstırǵanda zorlıqshılıq retinde qabıl etpesten, oqılıwında ústin bolıwdı hám bilim alıwdı qáleydilar.
2. Ilgeri alınǵan intellektual ilmiy tájriybeler sebepli ózbetinshe háreket etiwge ılayıq.
3. Olar aylana daǵı haqıyqatlıqtı sın kózqarastan bahalay aladılar, zat hám hádiyselerdiń mánisine kirip baradılar.
4. Turmıs hám mamot, dinge sıyınıw hám álem mánisi máselelerine tiyisli filosofiyalıq máselelerge sińip ketken.
5. Qatarlaslarına jetkiliklishe tuyulsa da, júzeki túsindirisler menen qaniqmaydi.
6. Turaqlı túrde óz-ózin jetilistiriwge intiling hám hámme zattı jaqsı orınlawǵa háreket etiń (perfektsionizm). Sonday eken, úlken maqsetlerdi qoyıw hám olarǵa erisiw múmkin bolmaǵan táǵdirde qıyın tájiriybeler.
7. Hár qanday “aralasıw”ni bastırıp, tolıq dıqqattı jıynay aladı hám mashqalaǵa sho'ng'iydi.
8. Óz tájiriybesin jazıp alıw hám ayrıqsha jaǵdayda onı demde qóllawǵa ılayıq.
9. Sabaq olar ushın ásirese izertlew hám izertlew jaǵdayı, improvizatsiya hám paradokslar júzege kelip qızıqlı boladı.
10. Olar mashqala hám turmıs daǵı tiykarǵı zattı ajıratıp kórsetiwge ılayıq, bul usı waqıtta ózin ózi ańǵarıw ushın zárúr bolıp tabıladı.
11. Olar óz qatarlaslarına qaraǵanda hádiyseler hám mánis ortasındaǵı baylanıslılıqtı ashıp bere aladılar, logikalıq ámellerden paydalanadılar, materialdı sistemalashtiradilar hám klassifikaciyalaydilar.
12. Etikalıq normalar hám munasábetler buzılǵan táǵdirde ádalatsızlikni keskin basdan keshirim.
Biraq, hár qanday úyreniw ob'ekti sıyaqlı, intalı balalar da ózleriniń kemshiliklerine iye. Intalı balalardıń unamsız tárepleri tómendegi jeke ayrıqshalıqlar bolıp tabıladı:
1. Egosentrizm hám basqa adamdıń kózqarasın qabıl ete almaslik, ásirese ol intellektuallıq tárepten zaifroq bolsa.
2. Eger oqıw programması zerikarli hám qızıq bolmasa, mektepti unamawshılıq.
3. Fizikalıq rawajlanıwda qatarlaslarına salıstırǵanda orqada qalıw, sebebi intalı bala intellektuallıq iskerlikti ábzal kóredi. Sol sebepli jámáátlik sport oyınlarında qatnasa almaslik.
4. Sáwbet mádeniyatınıń joq ekenligi hám sáwbetlestiń pikirin tamamlaw qálewi, sebebi ol birinshi sózlerdanoq mashqalanıń mánisin túsinedi.
5. Sáwbet dawamında logikalıq qátelerge jol qoysa yamasa sózlerdi nadurıs aytsa, sáwbetlesti toqtatıw hám ońlaw qálewi.
6. Muwapıqlıq joq ekenligi hám mawasaǵa keliw qábileti sebepli konfliktte mudami aqsha bolıw qálewi.
7. Qatarlaslarına buyrıq beriw qálewi - keri jaǵdayda ol olar menen zerikib ketedi.
Intalı balanıń pazıyletleriniń dawamı bolǵan bul onsha ózine tartatuǵınlı bolmaǵan xarakter qásiyetleri qatarlasları ortasında dushpanlıqtı keltirip shıǵarıwı hám olardı odan uzoqlashtirishi múmkin [10, p. 15-16].
3. Tiykarǵı faktorları
Ulıwma alǵanda, divergensiya arqalı ashılǵan kreativlik, kreativlik dárejesi joqarı bolǵan adamlar hám shizofreniya hám affektiv keselliklerge shalınǵan adamlardıń oylawındaǵı málim bir uqsawlıqtan dárek beredi. Kroplining atap ótiwishe, ekewi de uzaq birlespelerdi ornatıwǵa hám ideyalardı ajıratıwǵa ılayıq.
Empirik izertlewler kreativlik adamlar hám shizofreniya (yamasa shizoid belgileri bolǵan adamlar ) ortasındaǵı pikirlew processlerindegi uqsawlıqtı aytıp otedi. Bunnan tısqarı, pikirlew degi uqsawlıqtı birinshi náwbette ayriqshalıq sızıǵı boylap baqlaw múmkin: jańa ideyalar ǵayrıoddiy bolıwı, materiallıq normalardan shetke shıǵıwı, zarba beriwi, tańlanıwlanarli kombinatsiyalardı qáliplestiriwi múmkin. Shizofreniya menen awırǵan adamlar da, kreativlik adamlar da, itimal, olardıń dıqqat orayında bolmaǵanlıǵı sebepli, periferik maǵlıwmatlardan kreativlik ideyalar dáregi retinde paydalanıwları múmkin.
G. Yu. Eyzenk kreativlik hám psixopatologiyaning túrli formaları ulıwma genetikalıq tıykarǵa iye hám jeke ayrıqshalıqlardan biri - psixotizm dep atalatuǵın zatda kórinetuǵın boladı, dep shama menen oyladı (Eyzenk bul konstruktsiyani sózdiń ulıwma mánisinde standart bolmaǵan minez-qulqlardı ańlatıw ushın isletedi). Tap sol genetikalıq faktor birpara adamlarda shizofreniyaga, basqalarda bolsa joqarı kreativlikke beyim bolıwı múmkin. Eyzenkning pikrine qaraǵanda, psixotizmning joqarı dárejesi shizofreniya hám jınayatlı minez-qulqlarǵa, ortasha dáreje bolsa joqarı kreativlikke beyim boladı.
Bul haqıyqat haqqında oylaw kerek, sebebi divergent pikirlew testlerinde kreativliktiń uzaq múddetli ólshewleri v. N. Drujinin da tap sonday juwmaqqa keldi. Ol kreativlikti bahalawda ortasha kórsetkishlerge itibar qaratıwdı máslahát beredi.
Guilford daslep kreativlik quramına túrlishe pikirlewden tısqarı, ózgertiw qábileti, sheshimdiń anıqlıǵı hám basqa intellektuallıq parametrlerdi kirgizgen. Sonday etip, aqıl hám kreativlik ortasındaǵı unamlı munasábetler shama etilgen. Kóplegen tájiriybeler dawamında málim boldıqı, joqarı intellektli sub'ektler mashqalalardi sheshiwde kreativlik minez-qulqlardı kórinetuǵın etpewi múmkin, biraq tómen intellektuallıq kreativlik joq.
Basqasha etip aytqanda, Guilford tárepinen anıqlanǵan divergent pikirlew kreativlik processtiń barlıq qásiyetlerin sáwlelendirmeydi hám ol menen tolıq uyqas kelmeydi. 1960 -jıllarda kreativliktiń eń abıraylı izertlewshilerdińinen biri bolǵan M. vollax intellekt testleri kreativlik tabıslar menen júdá hálsiz baylanıslılıǵın hám joqarı pát penen ulıwma baylanıslı emesligin kórsetdi.
M. vollah hám N. Kogan ortasha bahalarda kreativlik hám aqılń birden-bir omilga kombinatsiyasın aqıl hám kreativlik testlerinde uqsas test materialınan (awızsha, keńislikdegi hám basqalar ) paydalanǵan halda túsintirdiler. kreativlikti juwap múddeti shegaralanbaǵan halda sınaqtan ótkeriw hám sub'ektler ortasındaǵı báseki faktorın alıp taslawdıń oyın formasından paydalanıp, olar intellekt testlaridagi ballar hám nolge jaqın kreativlik ortasındaǵı korrelyatsiyaga eristiler.
11-12 jas daǵı oqıwshılar arasında sırtqı sharayatlarǵa iykemlesiw hám mashqalalardi sheshiw jolları menen bir-birinen parq etiwshi intellekt hám kreativlik rawajlanıw dárejesi hár túrlı bolǵan tórtew gruppa anıqlandi: 1) aqıl hám kreativlik dárejesi joqarı bolǵan balalar óz-ózin etarli dárejede húrmet etediler., joqarı óz-ózin baqlaw, hár bir jańa zatqa qızıǵıwshılıq hám bahalawdıń ǵárezsizligi; 2) intellekt dárejesi joqarı, dóretiwshiligi tómen balalar mektepte tabısqa ıntıladı, jasırın, ózin tómen bahalaydı ; 3) intellekt dárejesi tómen, dóretiwshiligi joqarı bolǵan balalar uwayımlı, itibarsız, social kelisiwi tómen; 4) intellekt hám kreativlik qábileti tómen bolǵan balalar jaqsı iykemlesedi, social intellekt rawajlanǵan, passiv hám ózin etarli dárejede húrmet etedi.
Sonday etip, biz kreativlik dárejesi hám aqıl processleriniń qatnası jeke pazıyletlerge hám iykemlesiw usıllarına tásir etedi degen juwmaqqa keliwimiz múmkin [11].
Amerikalıq psixologlar kreativlik hám aqıl ortasındaǵı baylanıslılıqtı anıqlaw ushın keń qamtılǵan islerdi ámelge asırdılar. Bular, birinshi náwbette, olardıń rawajlanıwındaǵı intellektuallıq qábiletler kreativlikke alıp keledi, dep esaplaǵan Gilfordning ózi dóretpeleri bolıp tabıladı.
P. Torrens óz tájiriybelerinde IQ hám kreativlik ortasında málim bir baylanıslılıqtı qolǵa kirgizdi, lekin bul intellekt testleri arqalı kreativlikti bahalaw ushın onsha joqarı emes dep esapladı : onıń tájiriybelerinde kreativlik sub'ektlerdiń 2/3 bólegi intellektni sınap kóriwde " túsken". K. Teylor hám D. Gollandlar aqıl hám kreativlikti bir-birinen ajıratıp bolmaydı, degen juwmaqqa keldiler, olar kreativlik ulıwma intellektdan ǵárezsiz bo'lolmaydigan individual ayrıqshalıqlardıń " arnawlı noqatı" degen juwmaqqa keldiler. R. March, M. Edvards, T. Xazan IQ hám kreativlik ortasındaǵı joqarı korrelyatsiyani aldılar - oqıwlarında bul qábiletler derlik uqsas edi. hám J. Getzels, P. Jekson, J. Fleshcher hám basqa izertlewshilerdiń kreativlik aqldan ǵárezsiz, degen juwmaqqa keldiler, sebebi joqarı intellektga iye bolǵan sub'ektlerdiń kóbisinde kreativlik tómen bolǵan ;
D. Makkinnon, K. Yakimoto hám P. Torrens kreativliktiń kórinetuǵın bolıwı ushın aqıl rawajlanıwınıń málim shegara dárejesi zárúr degen juwmaqqa keldi; kreativlik hám aqıl -aqıl málim dárejegeshe baylanıslı bolıp, odan joqarıda kreativlik ǵárezsiz ózgeriwshi esaplanadı. Bul kontseptsiya “osta teoriyası” yamasa “tarmaqlanıw teoriyası” dep atala basladı.
Tuwrı sızıqlı bahalaw sistemasınıń nomukammalligi birpara izertlewshilerdińni tikkeley bolmaǵan psixologiyalıq ayrıqshalıqlar boyınsha shaxstıń kreativlik potencialın ulıwmalastırılǵan bahalawǵa shaqırıq etiwge májbúr etdi. Usınıń menen birge, kreativlik iskerliginiń intellektuallıq hám jeke faktorları ushın eń quramalı testler usınıs etildi. Mısal jol menende F. Barronning “Uǵımsızlıqqa taqat etpeslik” testin keltiriw múmkin. Barronning sózlerine kóre, intellektuallıq qábiletli (" joqarı kreativlik") adamlar qolaysız yamasa uǵımsız jaǵdaylarǵa kreativlik bolmaǵan adamlarǵa qaraǵanda talay uzaǵıraq shıdam bere aladılar. Oy-pikir júrgiziwde saldamlılıq kreativlik tipga mashqalanı sheshiwde kóbirek múmkinshiliklerdi kóriw imkaniyatın beredi.
Kreativlik processte konvergent pikirlewdiń rolin qatar izertlewshilerdiń de belgilengenler etediler. J. Moneta kompetentsiya hám konvergent pikirlew kreativlik modelinde tiykarǵı rol oynawın belgilengenler etedi.
kreativliktegi kompetentsiya, bilimdiń roli haqqındaǵı kózqaras sonnan ibarat, mashqalanı sheshiwde júdá tómen hám júdá joqarı ilmiy tájriybe kreativlik processga ırkinish beredi. Joqarı ilmiy tájriybe ámeldegi stereotiplerden shıǵıp ketiwge múmkinshilik bermeydi, sol sebepli ǵárezlilik iymek sızig'i Ol-teris iymek sızıqqa uqsaydı.
Kreativlik qábiletin xarakteristikalap, kóplegen psixologlar onıń tártip qálewi (Barron) hám tabısqa erisiw zárúrshiligi (McClelland, Atkinson) sıyaqlı pazıyletler menen baylanıslılıǵın aytıp otediler. Ókiniw menen aytamız, kreativlik izertlewdiń bul tarawı kóp sanlı eksperimental jumıslar menen ajralıp turmaydı. kreativliktiń kognitiv hám jeke táreplerin bir waqtıniń ózinde úyrenetuǵın bir neshe izertlewler bar. Kerisinshe, ádetiy jaǵday - bul kreativliktiń kognitiv izertlewleri dóretiwshi shaxsınıń rolin itibarsız qaldırishi yamasa kem bahalaǵanligi, jeke jantasıwlar bolsa kreativlik tiykarındaǵı intellektual suwretler hám processlerge etarlicha itibar bermasligi bolıp tabıladı [12].

Juwmaq
Sonday etip, kreativlik júdá kóp tariyplerge iye. Olardan biri oylawda, sezim-sezimlerde kórinetuǵın bolatuǵın hám ulıwma shaxstı da, bul shaxs iskerliginiń jemisin de xarakteristikalawı múmkin bolǵan kreativlik qábiletler bolıp tabıladı.

kreativlik kóplegen pazıyletlerdiń birlesuvi bolıp tabıladı. Guilford kreativlik adamlar hár qıylı pikirlew menen ajralıp turıwın anıqladi. kreativlik pikirlew tómendegi tiykarǵı ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi: tezlik, maslasıwshanlıq, ayriqshalıq, tolıqlıq.
P. Jekson hám S. Messiklar kreativlik ónimdiń tómendegi kriteryaların anıqladilar hám usınıń menen onı xarakteristikalawdıń keń qamtılǵan tártibi zárúr ekenligin aytıp ótdiler: 1) originallik; 2) mazmunlilik; 3) transformaciya ; 4) awqam. Kropli “jalǵan kreativlik” hám “kvazi-kreativlik”ni parıqlaw zárúr dep esaplaydı. L. S. vygotskiy kreativlik iskerlikti sonday insan iskerligi dep ataydi, ol jańa zat jaratadı. P. Torrens kreativlikti máselelerge salıstırǵanda bayqaǵıshlıqtıń kórinetuǵın bolıw procesi retinde belgilegen. Gilford pikirlewdiń “dóretiwshiligi” odaǵı tórt ózgesheliktiń ústinligi menen baylanıslı dep esaplaǵan :
1) ayriqshalıq, áhmiyetsizlik;
2) semantik maslasıwshanlıq ;
3) obrazlı kelisiw maslasıwshılıǵı ;
4) semantik spontan maslasıwshanlıq.
kreativlik kreativlik qábileti joqarı bolǵan adamlar hám shizofreniya hám affektiv keselliklerge shalınǵan adamlardıń pikirlewlerinde málim bir uqsawlıqtı kórsetedi. Bunnan tısqarı, pikirlew degi uqsawlıqtı, birinshi náwbette, ayriqshalıq sızıǵı boylap baqlaw múmkin: jańa ideyalar ǵayrıoddiy bolıwı, materiallıq normalardan shetke shıǵıwı, zarba beriwi, tańlanıwlanarli kombinatsiyalardı qáliplestiriwi múmkin.