Kudaybergenov k. K. Funksional analizdan misol va masalalar
Download 1.55 Mb. Pdf ko'rish
|
.10) akslantirishning qisqar-
tirib akslantirish ekanligi kelib chiqadi. Demak, qisqartirib akslantirish prinsipiga asosan (3.9) tenglama F fazoda (3.8) boshlang‘ich shartini qanoatlantiruvchi yagona yechimga ega. 3.3.4 f (x) = 4x − 4x 2 funksiya [0; 1] kesmani o‘ziga akslan- tirishini tekshiring. Bu akslantirish qisqartiruvchi boladimi? Yechimi. f (x) = 4x(1−x) bolganligidan x element [0; 1] segmentga tegishli bo‘lganda f (x) ≥ 0 tengsizligi, f (x) − 1 = −(2x − 1) 2 ≤ 0 bo‘lganligidan, esa f (x) ≤ 1 tengsizligi o‘rinli bo‘ladi. Demak, f funksiyasi [0; 1] segmentni o‘ziga akslantiradi. 100 III. Metrik fazolar x 1 = 0 va x 2 = 1 2 nuqtalarda f (x 1 ) = 0, f (x 2 ) = 1 tengliklari o‘rinlidir. Bundan ρ(f (x 1 ), f (x 2 )) = 1 > 1 2 = ρ(x 1 , x 2 ). Bu esa f akslantirish qisqartiruvchi emasligini bildiradi. 3.3.5 f (x) = x + 1 x akslantirish [1; ∞[ nurda qisqartiruvchi boladimi? Yechimi. ρ(f (x 1 ), f (x 2 )) = |f (x 1 ) − f (x 2 )| = = |(x 1 − x 2 ) + ( 1 x 1 − 1 x 2 )| = |x 1 − x 2 | · (1 − 1 x 1 x 2 ). tengligi va x 1 x 2 ≥ 1 tengsizligidan ρ(f (x 1 ), f (x 2 )) ≤ ρ(x 1 , x 2 ) tengsizligiga ega bo‘lamiz. Bu tengsizlik berilgan akslantirish qisqar- tiruvchi ekanligini anglatmaydi. Qisqartiruvchi akslantirish bo‘lishi uchun ρ(f (x 1 ), f (x 2 )) ≤ αρ(x 1 , x 2 ) tengsizligi o‘rinli bolishi kerak, bunda 0 < α < 1. Bizning holda α sonini saylab olish mumkin emas, chunki 1− 1 x 1 x 2 ifodasi x 1 x 2 ko‘paytmaning yetarlicha katta qiymatlari- da birga xohlagancha yaqin bo‘ladi. 3.3.6 X to‘la metrik fazosida A va B qisqartiruvchi akslan- tirishlar berilgan bo‘lsin: ρ(Ax, Ay) ≤ α A ρ(x, y), ρ(Bx, By) ≤ α B ρ(x, y). Agar barcha x ∈ X elementlar uchun ρ(Ax, Bx) < ε (bun- day A va B akslantirishlar ε-yaqin deyiladi) tengsizligi o‘rinli bo‘lsa, u holda bu akslantirishlar qo‘zg‘almas nuqta- lari orasidagi masofa ε 1 − α sonidan katta emasligini isbot- lang, bunda α = max(α A , α B ) < 1. Yechimi. x 0 nuqta A ning qo‘zg‘almas nuqtasi bo‘lsin. B qisqar- tiruvchi akslantirishning y 0 qo‘zg‘almas nuqtasini y k = B k x 0 , (k = 0, 1, . . .) ketma-ketlikning limiti sifatida qaraymiz. U holda ρ(x 0 , y k ) ≤ ρ(x 0 , y 1 ) + ρ(y 1 , y 2 ) + · · · + ρ(y k−1 , y k ) ≤ ≤ ρ(x 0 , Bx 0 )(1 + α B + · · · + α k−1 B ) ≤ ρ(x 0 , Bx 0 ) 1 − α B , bundan k → ∞ bo‘lganda ρ(x 0 , y 0 ) ≤ ρ(x 0 , Bx 0 ) 1 − α B = ρ(Ax 0 , Bx 0 ) 1 − α B < ε 1 − α . § 3.3. Qisqartirib akslantirish prinsipi va uning tatbiqlari 101 3.3.7. 2, 2 + 12, 2 + 1 2 + 12 , . . . kabi aniqlangan {x n } ketma- ketligining yaqinlashuvchi ekanlagini isbotlang va uning lim- itini toping. Yechimi. {x n } ketma-ketlikni x 1 = 2, x n = 2 + 1 x n−1 (n ≥ 2) ko‘rinishda rekurent aniqlash mumkin bo‘lganligidan, x n = 2 + 1 2 + 1 x n−2 (n ≥ 3) tengligi va x 1 ≤ 5 2 , x 2 ≤ 5 2 tengsizliklaridan x n ≤ 5 2 (∀ n ≥ 1) muno- sabatining o‘rinli ekanligi kelib chiqadi. Shu bilan birga, x n ≥ 2 (n ≥ 1). [2; 5 2 ] segmentni o‘ziga o‘tkazadigan f (t) = 2 + 1t akslantirishini qaraymiz. ρ(f (x), f (y)) = |f (y) − f (x)| = ¯ ¯ ¯ ¯ 1 x − 1 y ¯ ¯ ¯ ¯ ≤ 1 4 |x − y| = 1 4 ρ(x, y) ifodadan f akslantirish qisqartiruvchi ekanligi ko‘rinadi. U holda uning yagona x 0 qo‘zg‘almas niqtasi mavjud bolib, x 0 = lim n→∞ x n bo‘ladi, bunda x n = f (x n−1 ) = 2 + 1 x n−1 (n ≥ 2), x 1 = 2 . x 0 = 2 + 1 x 0 tenglamani yechib, x 0 = 1 + √ 2 sonini topamiz. Bu berilgan ketma-ketlikning limiti bo‘ladi. 3.3.8. x i = ∞ P m=1 a im x m + a i (i = 1, 2 , . . .) cheksiz chiziqli algeb- raik tenglamalar sistemasini qaraylik. Quyidalarni tekshir- ing: a) α = sup i ∞ P m=1 |a im | < 1 va ∞ P i=1 |a i | < +∞ shartlari bajaril- ganda, u yagona x 0 = (x 0 1 , x 0 2 , . . ) yechimga ega bo‘ladi, bunda ∞ P i=1 |x 0 i | < +∞; b) agar β = sup i ∞ P m=1 |a im | < 1 va sup i |a i | < +∞ bo‘lsa, u holda berilgan sistemaning x 0 = (x 0 1 , x 0 2 , . . .) yagona yechimi bo‘lib, sup i |x 0 i | < +∞ bajariladi. Yechimi. a) ρ(x, y) = ∞ P i=1 |x i − y i |, bunda x = (x i ), y = (y i ) metrika bilan berilgan ` 1 fazosida Ax = y = (y i ) operatorini qaraymiz, bunda y i = ∞ P m=1 a im x m + a i (i = 1, 2, ...). 102 III. Metrik fazolar U holda har bir z = (z i ) ∈ ` 1 uchun ρ(Ax, Az) = ∞ X i=1 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ∞ X m=1 a im x m + a i − ∞ X m=1 a im z m − a i ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ = = ∞ X i=1 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ∞ X m=1 a im (x m − z m ) ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ≤ ∞ X m=1 ∞ X i=1 |a im | |x m − z m | ≤ αρ(x, z), ya’ni A operatori ` 1 fazosini o‘ziga qisqartirib akslantiradi. Endi qisqar- tirib akslantirish prinsipini qo‘llansak, qo‘yilgan savolga javob bo‘ladi. b) ρ(x, y) = sup i |x i − y i | metrika bilan berilgan barcha chegaralan- gan ketma-ketliklarning m fazosida Ax = y = (y i ) operatorini qaraymiz, bunda y i = ∞ P m=1 a im x m + a i (i = 1, 2, ...). U holda ρ(Ax, Az) = sup i | ∞ X m=1 a im x m − ∞ X m=1 a im z m | ≤ βρ(x, y), ya’ni A operatori m fazosini o‘ziga qisqartirib akslantiradi. Endi qisqar- tirib akslantirish prinsipini qo‘llansak, qo‘yilgan savolga javob bo‘ladi. 3.3.9. A : f (x) → 1 2 1 R 0 xtf (t)dt + 5 6 x akslantirishning C[0, 1] fazosida qisqartiruvchi ekanligini ko‘rsating va uning qo‘zg‘almas f ∗ nuqtasini toping. Yechimi. Berilgan akslantirish qisqartiruvchi ekanligi quyidagi ba- holashdan kelib chiqadi: |Af 1 −Af 2 | = 1 2 ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ 1 Z 0 xt[f 1 (t) − f 2 (t)]dt ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ¯ ≤ 1 2 max t∈[0,1] |f 1 (t)−f 2 (t)| = 1 2 ρ(f 1 , f 2 ). f 0 (x) = 0 deb olamiz. U holda f 1 (x) = Af 0 (x) = 5 6 x; f 2 (x) = Af 1 (x) = 1 2 1 Z 0 xt · 5 6 tdt + 5 6 x = ( 5 6 2 + 5 6 )x; f 3 (x) = Af 2 (x) = ( 5 6 3 + 5 6 2 + 5 6 )x; · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · § 3.3. Qisqartirib akslantirish prinsipi va uning tatbiqlari 103 f n (x) = Af n−1 (x) = ( 5 6 n + 5 6 n−1 + ... + 5 6 2 + 5 6 )x; · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · . Shuning uchun f ∗ (x) = lim n→∞ f n (x) = x, ya’ni bu funksiya C[0, 1] fa- zosida f (x) = 1 2 1 R 0 xtf (t)dt + 5 6 x integral tenglamaning yagona yechimi bo‘ladi. 3.3.10. Agar f (x) funksiya haqiqiy sonlar o‘qida uzluksiz differensiallanuvchi bo‘lib, ushbu 0 < c ≤ f 0 (x) ≤ d < ∞ sharti o‘rinli bo‘lsa, u holda f (x) = 0 tenglama yagona yechimga egaligini isbotlang. Yechimi. Ax = x − 1df(x) akslantirishning sonlar o‘qini o‘ziga qisqartirib o‘tkazishini ko‘rsataylik: ∀ x, y ∈ R, x < y uchun |Ax − Ay| = ¯ ¯ ¯ ¯x − y − 1 d (f (x) − f (y)) ¯ ¯ ¯ ¯ = = ¯ ¯ ¯ ¯1 − 1 d f (x) − f (y) x − y ¯ ¯ ¯ ¯ |x − y| = ¯ ¯ ¯ ¯1 − f 0 (ξ) d ¯ ¯ ¯ ¯ |x − y| ≤ ≤ ¯ ¯ ¯1 − c d ¯ ¯ ¯ |x − y|, bu yerda ξ ∈ (x, y). Demak, |Ax − Ay| ≤ ¯ ¯ ¯1 − c d ¯ ¯ ¯ |x − y|. 0 ≤ ¯ ¯ ¯1 − cd ¯ ¯ ¯ < 1 bo‘lganligidan, y = Ax qisqartirib akslantirish bo‘ladi. U holda x 0 − 1 d f (x 0 ) = x 0 tenglikni, ya’ni f (x 0 ) = 0 tenglikni qanoatlantiruvchi yagona x 0 mavjuddir. 3.3.11. Aytaylik, f (x, y) funksiya G = {(x, y) : a ≤ x ≤ b, −∞ < y < +∞} sohada x bo‘yicha uzluksiz va y bo‘yicha musbat, chegaralangan hosilaga ega bo‘lsin: 0 < m ≤ f 0 y ≤ M. U holda f (x, y) = 0 tenglama [a, b] kesmada yagona uzluksiz yechimga ega. Yechimi. C[a, b] fazoni o‘z-o‘ziga aks ettiruvchi Ay = y − 1 M f (x, y) akslantirishni qaraymiz. Bu akslantirishning qisqartirib akslantirish 104 III. Metrik fazolar ekanligini ko‘rsatamiz. Agar y 1 va y 2 funksiyalar C[a, b] fazoning ele- mentlari bo‘lsa, u holda |Ay 1 − Ay 2 | = ¯ ¯ ¯ ¯(y 1 − 1 M f (x, y 1 )) − (y 2 − 1 M f (x, y 2 )) ¯ ¯ ¯ ¯ = = ¯ ¯ ¯ ¯(y 2 − y 1 ) − 1 M f 0 y (x, y 1 + θ(y 1 − y 2 ))(y 1 − y 2 ) ¯ ¯ ¯ ¯ ≤ ≤ ¯ ¯ ¯ ¯1 − 1 M ¯ ¯ ¯ ¯ |y 1 − y 2 | = α|y 1 − y 2 |, ya’ni ρ(Ay 1 , Ay 2 ) ≤ αρ(y 1 , y 2 ), bunda 0 < α < 1. Demak, qisqartirib akslantirish prinsipidan, ixyiyoriy y 0 ∈ C[a, b] uchun y 1 = Ay 0 , y 2 = Ay 1 , ... ketma-ketlik yaqinlashuvchi bo‘ladi va lim n→∞ y n = y funksiya f (x, y) = 0 tenglamaning yagona uzluksiz yechimi bo‘ladi. 3.3.12. R da f (x) = π 2 + x − arctgx qisqartirib akslantirish bo‘ladimi? Yechimi. Faraz qilaylik, x, y ∈ R uchun |f (x) − f (y)| ≤ α|x − y| bo‘lsin. U holda |f (x) − f (y)| = |(x − y) − (arctgx − arctgy)| ≤ α|x − y|. Bu tengsizlikda y = x + 1 deb olsak, u holda |1 + arctg(x + 1) − arctgx| ≤ α. Endi x → +∞ da arctg(x + 1) → π2, arctgx → π 2 ekanligidan, 1 ≤ α. Demak, bu akslantirish qisqartirib akslantirish emas. Mustaqil ish uchun masalalar 1. X to‘la metrik fazo bo‘lib, T : X → X uzluksiz akslantirishning biror T m darajasi qisqartirib akslantirish bo‘lsin, ya’ni: ρ(T m x, T m y) ≤ αρ(x, y), 0 < α < 1. § 3.3. Qisqartirib akslantirish prinsipi va uning tatbiqlari 105 U holda T yagona qo‘zg‘almas nuqtaga ega bo‘lishini ko‘rsating. 2. f — [0, 1] segmentni [0, 1] segmentiga o‘zaro bir qiymatli uzluksiz akslantirish bo‘lsin. U holda f ning kamida bitta qo‘zg‘almas nuqtasi mavjudligini isbotlang. 3. Cheksiz tenglamalar sistemasi berilgan bo‘lsin: y i = ∞ X k=1 c ik x k + b i (i = 1, 2, . . .), bu yerda P i,k c 2 ik < 1, P i b 2 i < +∞. Bu sistemaning ` 2 fazosida yagona yechimga ega ekanligini isbotlang. 4. [1, ∞) yarim intervalda f (x) = 12 ln x funksiyani qaraylik. Ixti- yoriy x 1 ∈ [1; +∞), x 2 ∈ [1; +∞) nuqtalari uchun |f (x 2 ) − f (x 1 )| = |f 0 (c)(x 2 − x 1 )| ≤ 1 2 |x 2 − x 1 | tengsizligi o‘rinlidir (bu yerda c ∈ (x 1 , x 2 )). Ammo bu funksiya qo‘zg‘almas nuqtaga ega emas. Bundan qisqartirib akslantirish prin- sipiga ziddiyat kelib chiqmaydimi? 5. Aytaylik, f (x) ∈ C[a, b] bo‘lsin. U holda y + 1 2 sin x + f (x) = 0 tenglama yagona y = y(x) ∈ C[a, b] yechimga egaligini isbotlang. 6. Aytaylik, f (x) ∈ C[a, b] bo‘lsin. U holda y + 1 2 cos x + f (x) = 0 tenglama yagona y = y(x) ∈ C[a, b] yechimga egaligini isbotlang. IV BOB Normalangan fazolar 4.1. Chiziqli fazolar va chiziqli funksionallar Biror M to‘plami berilgan bo‘lsin. Agar M × M to‘plamining ixti- yoriy R ϕ qism to‘plamini olsak, u holda M to‘plamida ϕ binar muno- sabat berilgan deb ataladi. Boshqacha aytganda, agar (a, b) juftlik R ϕ to‘plamiga tegishli bo‘lsa, u holda a element b elementga binar muno- sabatda deb ataladi va aϕb ko‘rinishda belgilanadi. 1. Ayniylik munosabati ε binar munosabatga misol bo‘ladi. Ha- qiqatan, agar aεb ⇔ a = b deb olsak, u holda R ε = {(a, a) : a ∈ M} ⊂ M × M. R ε to‘plamini odatda M × M to‘plamining diagonali deyiladi hamda ∆ ko‘rinishda belgilanadi. 2. M to‘plamida berilgan har bir ϕ ekvivalentlik munosabati binar munosabat bo‘ladi. Boshqacha aytganda, ekvivalentlik munosabati ref- leksivlik, simmetriya va tranzitivlik shartlarini qanoatlantiruvchi binar munosabat. Biror E to‘plamida E × E to‘plamning har bir (x, y) elementiga E to‘plamda x va y elementlarning yig‘indisi deb ataluvchi va x + y ko‘rinishda belgilanuvchi E to‘plamning elementini mos qo‘yuvchi binar munosabat berilgan bo‘lib, bu munosabat quyidagi shartlarni qanoat- lantirsin: ∀ x, y, z ∈ E uchun 1. x + y = y + x (yig‘indining kommutativligi); 2. (x + y) + z = x + (y + z) (yig‘indining assotsiativligi); 3. E to‘plamida shunday θ element mavjud bo‘lib, ∀ x ∈ E uchun x + θ = x tengligi o‘rinli ( θ nol deb ataladi); 4. ixtiyoriy x ∈ E uchun shunday −x ∈ E element mavjud bo‘lib x + (−x) = θ tengligi o‘rinli (−x element x ga qarama-qarshi element deb ataladi). Shu bilan birga, K maydondan olingan ixtiyoriy α son va ixtiyoriy x ∈ E element uchun αx ∈ E (x elementning α songa ko‘paytmasi) element aniqlangan bo‘lib, quyidagi shartlar bajarilsin: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling