Kunjutni axamiyati va biologiyasi. Maxsarning axamiyati va biologiyasi

Reja:

1. 
   Kunjutni axamiyati va biologiyasi.
   
2. 
   Maxsarning axamiyati va biologiyasi
   
3. 
   Ekinlarning yetishtirish texnologiyasi
   

1.Axamiyati. Kunjut eng qimmatli moyli ekinlardandir, uning urugida 48-63% moy, 16-19% oqsil va 16-17% azotsiz moddalar mavjud. Uning yogi yarim kuriydigan, yod soni 103-112 ga teng, sovo`tish usuli bilan olingan kunjut moyi istyemol uchun eng yaxshi moy xisoblanadi, konserva konditer maxsuloti margarin tayyorlashda va tabobatda ishlatiladi. kobigidan tozalangan va urugi maydalangan kunjutdan yuqori navli xolva tayyorlanadi (Taxin xolvasi).

Kunjut kunjarasida 40% oqsil, 8% moy bo`ladi, u kandolat sanoatida keng qo`llanadi va mollarga oziq sifatida beriladi.
Tarixi -Vatani Afrika, O`rta Osiyoga u Xindistondan kelgan. Yer yuzida ekin maydoni 6,73 mln.ga. Kunjut Xindiston, Pokiston, Xitoy, Meksika, Afrika va O`rta Osiyoda ekiladi. Uzbekiyetonda 1998 yil 2,85 ming.ga yerga ekilgan, O`rtacha xosil, 4,1s\ga bo`lgan. Suvli yerlarda 8-10 s\ga xosil beradi.
Sistematikasi. Kunjut bir yillik o`simlik bo`lib, kunjutlar Redaliaceae - oilasiga, Sesamum Endicum avlodiga mansub ekindir. Ildizi uk ildiz bo`lib, tuproqka 1 m chukurlikkacha kirib boradi. Poyasi tik o`sadi, buyi 1,5 m gacha o`sadi, yumshok tuk bilan koplangan. Barglari bandli, navbat bilan yoki karama-karshi joylashgan. Uz uzidan changlanadi. Asalari yordamida chetdan xam changlanishi mumkin.
Mevasi tukli chuzik ko`sakcha. Xar Qaysi ko`sakchada 70-90 tadan don bo`ladi. 1000 donasining vazni 3-5 g keladi.
1.2.Biologiyasi. Kunjut issiqsevar, yorugsevar o`simlik bo`lib, qisqa kunda o`sadi. Urugi 15-16°S unib chiqadi, maysa – 1 0S sovukda nobud bo`ladi. muqobil xarorat 22-25°S , usuv davrida xarorat 15°S dan past bo`lsa o`sishdan tuxtaydi. Usuv davrining dastlabki 30-40 kun ichida seqin o`sadi. va begona utlar orasida qolib ketadi, o`sish davri 80-120 kun buz tuproq yoki yengil soz tuproqli, govakli, yetarli darajada unumdor va begona utlar bosmagan yerlar kunjut uchun yaxshi xisoblanadi. Shur va ogir tuproq kunjut uchun yaramaydi, sulish kasalidan ko`p shikastlanadi.
Navlar: Uzbekistonda Toshkentskiy 112 navi ekiladi.
2.Maxsarni xalq xo`jaligidagi axamiyati, Pusti tozalangan urugdan olingan moy uzining ta`m sifati bo`yicha kungabokar moyidan qolishmaydi. Urugining tarkibida 17-37% yarim kuriydigan
och-sarik rangli moy bo`ladi. Moyi oziq-ovqatda, margarin tayyorlashda xamda texnikada qo`llanadi, alifmoy, sovun va boshqa maxsulotlar tayyorlanadi, Kunjarasi achchik bo`ladi, shuning uchun ugit sifatida ishlatiladi. Lalmi yerlarda pichan, kukat va silos uchun ekiladi, uni tuyalar, kuylar va koramol yaxshi yeydi. Maxsar ekilgan maydon korakul kuylari uchun yaxshi yaylov xisoblanadi.
Tarixi - Maxsarning vatani - Afgoniston. U Xindistonda Birlashgan Arab Respublikasi, Eron, O`rta va Janubiy Amerikada ekiladi. Uzbekistonda 1998 yil 40 ming ga ekilgan. Lalmi yerlarda 3-4s\ga urug va 45-60s\ga.kukat olinadi yoki 16-23s\ga pichan olinadi.
Sistematikasi. Maxsar murakkabguldoshlar Astegaseaye oilasiga va Carthamus tinctoriys avlodiga va turiga mansub bir yillik o`simlikdir.
Ildizi ukildiz, kuchli darajada shoxlangan bo`lib, tuproqka ikki metrgacha chukurlikka kiradi. Poyasi tuksiz, sershox, buyi 90 sm gacha yetadi. Barglari bandsiz, tuksiz, lensetsimon, cheti mayda bo`lib, ko`pincha tikan bilan tugaydi. To`pguli diametri 1,5-3,5 sm keladigan savatchadan iborat. Xar tupida 5-6 tadan 30-50 tagacha savatcha bo`ladi. Guli naysimon, sarik yoki tuk sarik rangli beshga bo`lingan gultoji bor. Chetdan changlanadi. Mevasi pista. Uning pusti kattik bo`lib kiyin chaqiladi va pista vaznining 40-50%ini tashqil qiladi. 1000 dona pistaning vazni 20-50 g keladi. Pistasi yetilganda yerga tukilmaydi.
Biologiyasi. Maxsar kuruk kontinental iqlim o`simligi, qurgoqchilikka va juda issiqka bardosh beradi.Issiqka talabchan, maysa 2-5°S unib chiqadi, muqobil xarorat 22-25°S, maysa 3-4 °S sovukka bardosh beradi.
Zararkunandalardan maxsar uzun tumshugi, maxsar chivini bilan zararlanadi. Urugi tikonli va tikonsiz bo`ladi. Tikonsiz maxsar ekiladi, o`sish davri 95-135 kun davom etadi.
Navlar: Lalmi yerlarda "Milyutinskiy 114" navi ekilmokda.
3. Yetishtirish texnologiyasi. Asosiy utmishdoshlar-kuzgi don ekinlari, don-dukkakli ekinlar, texnika ekinlardan bushagan yerlarga ekiladi. Kunjut bir ekilgan yerga 5 yildan keyin kayta ekiladi. Tuproqga ishlov berish baxorgi ekinlarga Qanday o`tkazilsa, shunday bajariladi. Maxsar erta baxorda ekiladi, kunjut aprelning oxiri, mayning O`rtalarigacha ekiladi. Kujutni angizga iyun oyining birinchi yarmida ekilgani ma`kul. Eqish usuli-keng katorlab, kator orasi 45-60 sm. Yoppasiga katorlab ekilishi xam mumkin. Eqish chukurligi kunjut uchun 2-3 sm, maxsar uchun-3-6 sm. Eqish me`yori: kunjut 1,5-2,0 mln.dona (4-8kg), maxsar -200-400 ming.dona.ga(10-15 kg), tog oldi lalmi yerlarda yoppasiga katorlab 25kg\ga xisobiga ekiladi.
Ekinlarni parvarishlashda-borona qilinadi, kator orasiga ishlov beriladi, kunjut 2-4 ta sugoriladi, shundan gullash davrida 2 marta sugorish me`yori-600-800 kub.m.ga. kunjut uchun ugitlar me`yori: azot-50-100kg, fosfor-100-150kg, kaliy-50-70 kg sof modda xisobida. Ugitlash me`yori tuproq unumdorligiga, rejalashtirilgan xosilga, eqish usuliga, urug sifatiga qarab o`zgaradi.
Maxsar kuk oziq pichan silos uchun yetishtirilayotganda, savatchalar paydo bo`layotganda paytda yigib olinadi.
Maxsar tula yetilganda don kombaynlar yordamida yigaladi, kunjutni 70% mevasi yetilganda uriladi va mevasi chatnaganda kokib urugi ajratiladi. Kunjutni tula pishish davrigacha koldirish mumkin emas, chunki yetilgan mevalar chatnab urugi tuqiladi.
Кунжут – Ўзбекистонда қадимдан экиладиган асосий мойли экинлардан бири. У уруғи таркибидаги мой миқдори бўйича мойли экинлар орасида биринчи ўринни эгаллайди. Совуқ пресслаш (жувозда) йўли билан олинган кунжут хуштаъмлиги бўйича зайтун мойига тенглашади.
Кунжут уруғидан кондитер саноатида, медицинада, шунингдек консервалар тайёрлашда фойдаланилади. Конфетлар, шарқ ширинликлари, турли ҳолвалар, нон маҳсулотлари тайёрлашда ишлатилади.
Иссиқ пресслаш йўли билан олинган ўсимлик мойи техник мақсадларда ишлатилади, шунингдек, уни куйдириб қурумидан аъло сифатли туш тайёрланади.
Кунжут уруғида 48-65 % мой, 16-19 % оқсил, 15,7-17,5 % эрийдиган углеводлар сақланади. Совуқ пресслашда олинган кунжараси таркибида 40 % оқсил, 8 % ёғ сақланади ва у кондитерликда ишлатиладиган ун, ҳолва тайёрлашда, шунингдек, чорва моллари учун концентрланган озиқа сифатида фойдаланилади. Иссиқ пресслашда ҳосил бўлган 100 кг кунжарасида 1З2 о.б. сақланади.
Кунжутнинг ватани Африка. Ўзбекистонга кунжут Панжоб (Покистон) орқали кириб келган. Марказий Осиё мамлакатларида кенг тарқалган.
Жаҳон деҳқончилигида кунжут 7 млн гектар майдонга экилади. У Ҳиндистон, Покистон, Хитой, Бирма, Мексика, Африкада кўп экилади.
Ўзбекистонда кунжут суғориладиган ва лалмикорликда етиштирилади. Суғориладиган ерларда ҳосилдорлиги 2-2,5 т/га, лалмикорликда 1-
1,5 т/га.
Ботаник таснифи. Маданий ёки Ҳинд кунжути – Sesamum indicum L. бир йиллик ўсимлик. Кунжутсимонлар оиласига мансуб. Унинг 19 тури маълум, аммо экиладиган ҳамма навлар маданий кунжут турига киради.
Кунжут тупроқда 1,2-1,5 м чуқурликка кириб борувчи ўқ илдизга эга. Поясининг бўйи суғориладиган ерларда 100-150 см, лалмида 50-80 см, тўрт ёки саккиз қиррали, яшил туклар билан қопланган. Туклар нав хусусиятларига қараб зич ёки сийрак бўлиши мумкин. Пояси айрим навларида шохланувчан, шохлари юқорига қараб ўсади. Бир туп ўсимликда 4-12 шох ҳосил бўлади. Шохланмайдиган шакллари ҳам бор.
Барглари бандли, қарама-қарши ёки навбатлашиб жойлашган. Поянинг пастки қисмида бутун, ўртасида бўлакланган, юқоридаги барглар тор, ланцетсимон.
Гули бешталик типда, барг қўлтиғида 1-3 та ҳосил бўлади. Гул банди калта жойлашишига қараб бир гулли ва уч гулли шакллари фарқланади. Тожибарглари пушти, бинафша, оқ. Косача ва тожибарглари тукли. Ўзидан чангланади, аммо четдан асаларилар ёрдамида ҳам чангланиши мумкин.
Меваси яшил, тукли, узунчоқ кўсакча. Кўсаги 2 ёки 4 мева баргидан иборат, четлари ичкарига қайтиб сохта пўст ҳосил қилади. Айримларида сохта тўсиқлар яхши ривожланган бўлади. Кўсаклар чатнаб очилади. Кўсакчада тўсиқлар бўлса уруғлар тўкилмайди, тўсиқ бўлмаса тўкилади. Тўсиқли кўсакчалар ўсимлик пишгандан кейин илдизи юқорига кўтарилиб силкитилса уруғи тўкилади. Селекция йўли билан пишганда кўсаклари ёрилмайдиган навлар яратилмоқда. Кўсаклар 4-8 уяли, бўйи 4 см, эни 0,9 см. Бир туп ўсимликда 20-100 та кўсак ҳосил бўлади. Битта кўсакда 70-80 та уруғ бор. Уруғи майда, тухумсимон, бўйи 2,7-4 мм, эни 1,7-1,9 мм, 1000 уруғ вазни 2-5 г. Ранги оқ, қўнғир, жигарранг, қора. Биологик хусусиятлари. Кунжут иссиқсевар ўсимлик, уруғлари 1516 ⁰С ҳароратда уна бошлайди, майсалари қийғос униб чиқиши учун 1820 ⁰С ҳарорат талаб қилинади. Ҳарорат 23-25 ⁰С бўлганда экиш-униб чиқиш даври қисқаради. Совуққа чидамсиз, майсалари 0,5-1 ⁰С совуқда нобуд бўлади. Ўсиш даврининг бошланишида ҳаво ҳарорати паст бўлса ўсимлик секин ривожланади, сарғаяди, нимжон бўлади. Шунинг учун кунжут экишда энг қулай экиш муддатлари танланиши керак.
Ҳаво ҳарорати –2 ⁰С да гуллари сўлийди; -3 ⁰С да вояга етган ўсимликлар ҳам совуқдан нобуд бўлади. Кунжутнинг ўсиши, ривожланиши учун энг оптимал ҳарорат 25-30 ⁰С. Ҳарорат 12-15 ⁰С да пасайганда кунжут ўсишдан тўхтайди. Ўсув даврида 2200-2500 ⁰С фаол ҳарорат талаб қилинади.
Ўсув даврининг бошланишида ўсимлик секин ривожланади, гуллашга 10-12 кун қолганда ўсиш тезлашади. Гуллаш даври тез ўтади.
Ёруғликка талаби. Кунжут ёруғсевар, қисқа кун ўсимлиги. Шимолда кунжутни ўсув даври чўзилади, кўпинча пишмай қолади.
Намликка талаби. Кунжут қурғоқчиликка чидамли, аммо нам билан таъминланганлик ошиши билан ҳосилдорлик ҳам ошади. Намга энг талабчан даври униб чиқишдан гуллашгача.
Лалмикорликда йиллик ёғингарчиликлар миқдори 350-400 мм бўлган тоғли ва тоғ олди минтақаларида кунжут яхши ҳосил беради.
Тупроққа талаби. Таркибида органик моддалар кўп, унумдор, бегона ўтлардан тоза, ғовак тупроқларда яхши ўсади. Оғир лой, шўр тупроқлар кунжут учун яроқсиз.
Ўсув даври – 73-150 кун. Навлари эртапишар, ўртапишар, кечпишар гуруҳларга бўлинади. Эртапишар навлар 75-78, ўртапишарлар 85-110, кечпишарлар 120-150 кунда пишиб етилади. Ўсув даври об-ҳаво, қўлланилган агротехника ва навларга, боғлиқ ҳолда ўзгаради.
Навлари. Ташкентский-122 Ўзбекистонда 1942 йилдан бошлаб ҳамма вилоятларда туманлаштирилган. Суғориладиган ерларда бўйи 150 см, суғорилмайдиган шароитда 100 см, 1000 уруғнинг вазни 3-3,5 г. Кечпишар, ўсув даври суғориладиган ерларда 136 кун, лалмикорликда 110 кун. Суғориладиган ерларда ҳосилдорлиги 17,3-20 ц/га. Уруғида мой миқдори 56-61 %.
Ўзбекистонда Ташкентский-122 нави ҳамма вилоятларда экиш учун Давлат реестрига киритилган. Қўйидаги навлар ҳам респуликамизда кенг тарқалган: Серахский-470, ўртапишар, ўсимлик бўйи 60-100 см. Кубанец-55. Бўйи 100-110 см. Эртапишар.
Кунжут агротехникасининг хусусиятлари. Ўзбекистонда кунжутнинг Ташкентский-122, Серахский-470, Кубанец-55, Хоразм ва Хива, Фарғона водийси жайдари кунжут навлари экилади.
Кунжут учун энг яхши ўтмишдошлар – кузги дон экинлари, маккажўхори, дуккакли дон экинлари, ғўза. У тупроқни ишлашга, ўғитлашга жуда таъсирчан. Гўнг кунжутдан олдинги экинга солинганда яхши натижа олинади. Тўла маъданли ўғитлар меъёри азот-90, фосфот-90, калий90 кг/га солинади. Кунжут энг юқори қўшимча уруғ ҳосилини беради. Ҳар гектарга 15-20 т гўнг ва N₃₀Р₃₀К₃₀ кг солинганда ҳам олинган уруғ ҳосили энг юқори бўлиши кузатилган.
Кунжут экилаётганда қаторлар ёнидан 1 ц/га гранулаланган суперфосфатни солиш жуда самарали.
Кунжут озиқ моддаларни 67 % гуллаш ва ундан кейинги ривожланиш фазаларида ўзлаштиради. Шунинг учун иккинчи жуфт ҳақиқий барглар ҳосил бўлганда азот, фосфор, калий 10 кг/га меъёрда солиниши жуда самарали.
Кунжут лалмикорликда экилганда ўғит солинмайди экиш меъёри 3-4 кг/га. Тупроқни ишлаш кузги шудгор, баҳордаги бороналаш, икки култивация ва яна бороналашдан иборат.
Кунжут нам тупроққа, уруғ экиладиган қатламга 15-16⁰С қизиганда, қатор оралари 45,60,70 см қилиб экилади. Экиш меъёри 5-8 кг/га. Экиш чуқурлиги 2-3 см. Уруғлар экилгандан кейин тишли ғалтаклар билан ғалтакланади. Ўсув даврида қатор оралари 3-4 марта ишланади. Қалин бўлса 6-7 см га бир туп ўсимлик қолдирилади, ягона қилинади.
Суғориладиган ерларда кунжут икки марта шоналаш ва ёппасига гуллаш фазаларида суғорилади. Тупроқ иқлим шароитига қараб суғоришлар сони учтага етказилиши мумкин. Суғориш меъёри 700-1000 м³/га. Экиш олдидан тупроқ қуриган бўлса экиш олди суғориши ўтказилади.
Кунжут уруғлари етилганда тўкилади. Шунинг учун ҳосилни йиғиштириш пастки кўсакчалар қўнғир рангга кирганда, аммо ҳали ёрилмаганда, уруғлар ўзининг ҳақиқий навга хос рангига кирганда бошланади. Ҳосилни икки фазали усулда йиғиштириш энг самарали.
Zig‘ir o‘simligini yetishtirish texnologiyasi
Zig‘ir 0 ‘zbekistonning sug‘oriladigan vanamlik etarli bo‘lgan lalmikor yerlarida egishtiriladi. U Afg‘oniston, Eron, Xitoy, Turkiya, Kanada, Amerika, MDH va 0 ‘rta Osiyo davlatlarida ko‘proq ekiladi. 0 ‘zbekistonda asosan zig‘iming «Baxmal-2» navi ekilib kelinmokda. Zig‘ir uchun unumdor, mexanik tarkibi o‘rtacha, sho‘rlanmagan, yumshoq vabegonao‘tlar dan toza yerlar ajratilishi lozim. Uni dukkakli va haydab ekiladigan ekinlardan bo‘shagan yerlarga ekish tavsiya qilinadi. Zig'ir ekiladigan yerlami kuzda 22-25 santimetr chuqurlikda shudgor qilib qo‘yiladi. Erta bahorda yerni tekis lash uchun borona qilinib mola bosiladi. 0 ‘simlikni ekishdan oldin urug‘lari elektromagnit mashinalarida chirmoviq urug‘ idan tozalanadi. Ekish uchun bir tekis urug‘lar tanlab olinadi. Uning unuvchanligi 80- 85 va tozaligi 95 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Zig‘iming umg‘i ekishdan oldin fuzarium va boshqa kasalliklarga qarshi dorilanadi. Zig‘irni mart oyining oxiri yoki aprelning boshlarida sabzavot yoki dukkakli don ekiladigan seyalkalarda tez kun ichida yoppasiga qatorlab 4,5-5 santimetr chuqurlikda ekiladi va gektar hisobida 25-30 kg urug‘ sarflanadi. Bahorgi yoqqan yomg‘ir!ar natijasida hosi! bo‘lgan qatqaloqqa qarshi zig-zag borona bilan yumshatiladi. Zig‘ir tez etiladigan o‘simlik, vegetatsion davri 70- 95 kun hisoblanadi. Ekilgandan 8-10 kun o‘tgaeh maysalari unib chiqadi. Unib chiqqan maysalar 4-5 gradus sovuqqa chidaydi. Zig‘ir birinchi davrlarda sekin rivojlanadi. Shonalash davrida namlikni ko'proq talab qiladi. 0 ‘simlikni birinchi oziqlantirishni maysalar unib chiqqandan keyin gektariga 30 kg azot va 20 kg fosfor o‘g‘iti berish bilan boshlash tavsiya qilinadi. Ikkinchi oziqlantirishni o‘simlik g‘unchalagandan so‘ng 40 kg azot va 30 kg kaliy o‘g‘iti berish bilan tugallash maqsadga muvofiq boMadi. 0 ‘simlikni oziqlantirish natijasida uning o‘sishi va rivojlanishi tezlashadi. Vegetatsiya davomida zig‘imi 4-5 marta sug‘oriladi. Uni oziqlantirish sug‘orishdan oldin amalga oshiriladi. Har bir sug‘orishdan keyin o‘simlik oralari kultivatsiya qilinib, begona o‘tlardan tez-tez tozalanib turilishi lozim. Zig‘imi yaxshi o‘sishi va rivojlanishi uchun yerni haydashdan oldin kuzda 10-i 5 tonna go‘ng va 30 kg fosfor o‘g'iti berilishi kerak. Vegetatsiya davomida gektariga 70 kg azot, 40 kg fosfor va 30 kg kaliy o‘g‘iti bilan oziqlantirilishi kerak. Agar zig‘ir shonalash davrida etarli sug‘orilmasa, to‘satdan bo‘ladigan issiqlik o‘simiik poyasining yuqoriga o‘sishini susaytiradi, shoxlanib ketishiga sababchi bo'ladi, hosildorligi va uning sifati pasayib ketadi.