Küresel kentler hızlı Nüfus Artışı ve Kentleşme

Dünya Kenti’nden Küresel Kentlere
Küresel Kent (Global City) kavramı ilk kez Anthony King’in 1990’da yayımlanan Küresel Kentler (Global Cities) adlı kitabında kullanılmıştır. A. King’in Dünya Kenti ve Küresel Kent kavramlarını aynı anlamda kullanırken; Saskie Sassen bu kavramlar arasında bir fark gözetmiş ve Küresel Kent kavramını tercih etmiştir. Sassen Dünya kenti kavramı yerine Küresel Kent kavramını tercih etme sebebini şu şekilde açıklamaktadır: Dünya kenti kavramı, her tarihsel dönem için kullanılmaya müsait olacak şekilde, kendine atfedilen bir zamansızlık içerirken, Küresel Kent kavramı 1970 sonrası şekillenen küresel kapitalist sisteme işaretle belirli bir sosyo-mekânsal olguya ve belli bir tarihsel döneme işaret etmektedir. Sassen’e göre küresel kentlerin ayırıcı anahtar özelliği, küresel kentlerin küresel ekonomik sistemin üretimini sağlamasıdır. Vurgulamak gerekirse Sassen’in küresel kent analizinde küreselleşme ve küresel kapitalist ekonomi önemli bir yere sahiptir.
Küresel Kentler yaklaşımının en önemli teorisyenlerinden birisi de Chicago Üniversitesi Sosyoloji Bölümü öğretim üyesi Saskia Sassen’dir. 1991 yılında yayımlattığı The Global City: New York, Tokyo and London (Sassen, 1991) isimli kitap çalışmasında, ismi geçen üç şehirde yaptığı detaylı araştırmalarına dayanarak, bu şehirlerin dünya ekonomisini ‘komuta ve kontrol’ (command and control) ettiğini; dünya ekonomisinin bu şehirlerde yoğunlaştırılmış halde bulunduğunu; üretimin dünyanın uzak bölgelerine dağıtıldığını; buna karşın bu şehirlerin, finans ve hizmet sektöründe uzmanlaşmış ve bu sektörler için kilit birer yenilik merkezi olduğu, yeni ürünler ve üretilen yenilikler için birer pazar işlevi gördüğünü anlatmaktadır. Sassen’e göre küresel şehirler dört yeni işlev üzeredirler.
Her şeyden önce, küresel şehirler dünya ekonomisinin organize edilmesinde yoğunlaştırılmış birer yönetim merkezi olarak işlev görürler. İkinci olarak, finans ve ihtisaslaşmış hizmet sektörü şirketleri için kilit konumlar olarak işlev görmektedirler. Üçüncü olarak, öncü sektörlerde yeniliklerin üretimini de içeren üretim merkezi işlevi görmektedirler. Son olarak, üretilen yeniliklerin ve ürünlerin pazarlandığı yer işlevi görürler. Sassen’in küresel şehirlerle ilgili yaklaşımı, Friedmann’ın yaklaşımı ile büyük oranda benzerlik gösterir (Alderson ve diğ., 2004: 819).
Sassen’e göre geçmişte, uluslararası ticaret ve bankacılık merkezleri olmalarının ötesinde, bu kentlerin artık dört yeni işlevi vardır.
1) Bu kentler, dünya ekonomisinin yeni örgütlenmesi içinde çok yoğun komuta merkezleridir,
2) Finans ve uzmanlaşmış hizmet şirketleri için kilit yerleşimler olmuştur.
3) Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimini de içeren üretim merkezleridir,
4) Üretilen yeni ürünlerin ve yeniliklerin piyasalarıdır.
Diğer yandan Sassen bu şehirlere hukuk, bankacılık, muhasebecilik, reklamcılık, sigortacılık ve danışmanlık alanlarından oluşan altı temel ve stratejik rol tayin etmiştir (Sassen 1991: 3’ten akt., Konak 2013: 152-3). Sassen özellikle hizmet sektörünün küresel dağılımına bakarak New York, Londra ve Tokyo kentlerini küresel kent hiyerarşisinin tepesinde yer alan kentler olarak tanımlamıştır. Uluslararası faaliyet yürüten ilk 500 firmanın merkezlerinin 59’u New York, 37’si Londra ve 34’ü ise Tokyo’da yer almaktadır. Yani dünyada önde gelen ilk 500 firmanın %26’sının merkezi bu üç kentte toplanmıştır. Benzer şekilde, Dünya’da önde gelen ilk 50 bankacılık ve ilk 25 menkul kıymet firmasının 1986’da 22’si Tokyo, 16’sı New York ve 5’i Londra’dadır. 1988’de dünya’nın en büyük 100 bankasının 30’u Tokyo, 12’si New York ve 5’i Londra’dadır. Burada da ilk 100 bankanın 47’sinin bu kentlerde yoğunlaştığı gözlenmektedir. Benzer şekilde en büyük 25 menkul kıymet firmasının 1988’de 12’si New York, 8’i Tokyo ve 4’ü Londra’dadır. Yani Dünya’nın en büyük 25 menkul kıymet firmasının 24’ü bu üç kentte yer almaktadır (Sassen 1991: 126-129’dan akt., Konak 2013: 156).
P. L. Knox ve P. J. Taylor (1995) tarafından kaleme alınan Dünya Sistemi İçinde Dünya Kentleri (World Cities in a World-System) isimli edisyon kitapta küresel kentlerle ilgili hem kendi görüşlerine ve hem de ilgili başka akademisyenlerin görüşlerine yer vermişlerdir. Knox ve Taylor’a göre (1995: 33’ten akt., Konak 2013: 153) küresel kentler:
1) Sermayeye yönelik hizmet üreten, iletişim, telekomünikasyon, bilgi-işlem servislerinin,
2) Uluslararası fon akımlarını sağlayan ve denetleyen finans kurumları, bankalar ve sigorta işlemlerinin,
3) Yeni uluslararası piyasaya uyum sağlayan medya, pazar araştırmaları, reklamcılık şirketleri, hukuk, müşavirlik ve yönetim danışmanlığı birimlerinin,
4) Uluslararası faaliyet yürüten sivil toplum kuruluşları, hükümetlerin ulusüstü örgütlenmeleri vs. toplandığı kentlerdir.
Daha önce belirtildiği gibi Sassen’in küresel kentleri şirket hizmet kompleksleri ve finans merkezleri olarak tanımlaması Knox ve Taylor’ın tespitleriyle uyumludur.
Küresel kent teorisi ve yazınında önemli başka bir teorisyen Manuel Castells (1989, 1996)’dir. Eserlerinde küresel işlevlere sahip şehirlerin bilgi ve iletişim teknolojileri ile iç içe yapısı üzerinde durmuştur. Zira bilgi ve iletişim teknolojilerinin bizzat küreselleşmenin özünü teşkil ettiğini belirtmiştir. Ayrıca küreselleşme ve küresel kent alanında ağlar fikri, kent sosyoloğu Castells tarafından çok etkili bir biçimde geliştirilmiştir. Castells’ten etkilenen Taylor, “öncü dünya kentleri” (leading world cities) olarak nitelendirdiği küresel kentleri öne çıkan iki yönüyle tanımlamaktadır (Taylor 2004’ten akt., Konak 2013: 153). Bunlar:
1)Dünya kentleri hizmet sektörlerinin merkezleridir. Bu anlamda Sassen ile hemfikirdir.
2)Aynı zamanda küresel düzlemde işleyen ağları birbirine bağlayan birer düğüm noktalarıdır. Onun bu ikinci görüşü de Friedmann ile paralellik gösterir.