Курс иши бажарди: Илмий раҳбар: Бухоро 2023 мундарижа

ИИ БОБ КИМЁВИЙ ЁТҚИЗИҚЛАР
2.1Кимёвий ётқизиқларнинг хусусияти
Кимёвий ётқизиқлар Ўлик денгизи соҳилларидаги сўгги плейстотсен даврида ривожланган ғорларда, Лизан кўлидаги қатламдан топилган. Археологик изланишларда қатламларнинг бир хил турлари ғайриоддий шаклга бўлиб, Американинг баланд текисликлари ва Австралиянинг Мунго кўлидан маълум бўлган.
Иккиламчи кимёвий тузлар ва минералларнинг кўпчилиги тупроқ шароитида, саёз чуқурликларда ёки юзаларда пайдо бўлган. Калсий, гипс ва бошқа кимёвий моддалар қуруқ ва намчил шароитлар учун умумий минераллар ҳисобланади. Темир ва марганес оксидининг шаклланиши Англиянинг Бохгрове сингари серёмғир ҳудудларида содир бўлади. Трансвал ғорида эса карбонатнинг тўпланиши очиқ ҳавода баҳор фаслида содир бўлади. Гермниядаги Билзингслебенда ҳудудида ўрта плейстотсен кетма- кетликлари сақланган, унинг ҳомо эрутус манзилгоҳларини ўз ичига олади.
Ғорлар кимёвий ётқизиқларни ажабтовур кўринишларидан бири ҳисобланади. Улар ўз ичига қуйидаги кимёвий ётқизиқларни қамраб олади, жумладан, оксид, сулфид, нитрат, халит, карбонат, фосфат, силикат ва ҳ. к. Карстик релефлардаги археологик ва энг қадимги ғорларнинг аксариятида учрайдиган асосий элементлар карбонат ҳисобланади. Фосфорга ўхшаган кўплаб минераллар кўпчилик ғор маконларда, айниқса Ўртаер денгизи иқлим шароитларда учраб, ундан бошқа шароитда кам бўлади. Бу фосфатлар кўршапалаклардан, денгиз қушларидан, умуртқалилар, ( гиена) суяклар ва дарахтлардан ҳосил бўлади.
Минерал ( лотинча минера – мадан ) – ер қарида ва юзасида табии жараёнлар туфайли кимёвий элементларнинг бирикишидан вужудга келувчи, кимёвий таркиби, тузулиши, хоссалари бўйича ўзига хос бўлган табиий жисмдир. Минераллар аксарият ҳолларда кристалли ва аморфли қаттиқ жисмлар ҳисобланади.
Табиатда уч мингдан ортиқ минераллар топилган, аммо уларнинг оз қисмигина йирик тўпламлар ҳосил қилади: бндай минераллар жинс ҳосил қилувчи дейилади.
Жинс ҳосил қилувчи минераллар ер пўстида энг кенг тарқалган. Тоғ жинсларининг доимий асосий таркибий қисмлари ҳисобланувчи табиий бирикмадир. Тоғ жинсларининг хар бир генетик гуруҳига ўзининг жунс хосил қилⁱувчи минераллари хос бўлади.
Минералларнинг замонавий таснифи асосига кимёвий таркиби ва Кристал структурасини кўзда тутувчи кристаллокимёвий тамойил олинган. Таснифнинг бундай бирлиги бўлиб минерал тури ҳисобланади. Таркиби ва структураси бўйича ўхшаш минерал турлар аурухларга, кичик синфларга бирлашади. Энг йирик систематик табақа бўлиб туркум ҳисобланади.
Саккиз синф вазиллари мавжуд;
Улар- силикатлар ва алюмосиликатлар
Оксидла ва гидрооксидлар
Сулфитлар ва сулфадлар
Карбонатлар ва галогенидлар
Фосфатлар ва элементлар
Ер пўсти оғирлигининг 70 фоизидан ортиғини икки элемент эгаллайди; кремний ва кислород. Кремний табиий бирикмаларда кислороднинг тўртта атоми билан боғланган (СиО4) бўлиб, бу кремнекислородли тетраебр дейилади. Кислород бошқа структуравий турларни ҳам ҳосил қилади, аммо унинг кремнекислородли тетраедрларда қатнашиши жуда муҳим ҳисобланади.
Кремнекислородли тетраедрлар энг муҳим жинс ҳосил қилувчи силикатлар ва алюмо-силикатлар гуруҳидаги минераллар структурасининг асосини ташкил этади. Кремнекислородли тетраедларнинг ўзаро боғланиш тартибига мувофиқ силикатлар ва алюмосиликатлар орасида оролли, ҳалқали, занжирли, тасмали, варақли ва каркасли силикатлар ажратилади.
Органик моддалар ва ётқизиқлар субареал ҳамда субекваториал минтақаларда жойлашади. Тупроқдаги горизонга ўхшаган субареал минтақалардаги органик моддалар бузилиб кетаётган шаклларда ҳосил бо￡лади. Емирилиш натижасида органик моддалар еростига сингади, микробиологик ҳаракатлар эса ўсимлик эрозиясига сабабчи бўлади. Бу кўпроқ қуруқ иқлимли сувсиз ва кислородсиз ҳолатларда бактерия ва оксидлар томонидан вазиятни янада оғирлаштиради. Қалин нарсалар жамланмаси торфлар ичида содир бўлади. Кислота билан боғланганлиги сабабли ўсимлик қолдиқлари ва ҳайвон тўқималарига қараганда суяклар карнроқ сақланиб қолади. Торф қатлами, жумладан, Англиядаги Линдов Ман ботқоқлигида, Даниядаги Толлунд Манин ва Флоридадаги Виндовер манзилгоҳидан умуман шикастланмаган мия тўқималари топилган ва бир қанча қолдиқлар сақланиб қолган. Гарчи булар голотсен даврига мисол бўлса-да, тахминан 400 минг йилга оид қуйи палеолит манзилгоҳи бўлмиш Счонингениндан ёғоч найзаларини
ҳам айтиб ўтишимиз мумкин.
Геоархеологик изланишлардаги бош обектлар қатламлар бўлиб, археологик маданий қатлам билан боғлиқ ётқизиқ археологик ётқизиқ номи билан терминлаштирилади. Археологик ётқизиқларнинг энг яхши қисми табиатдаги кластиклик, органик бой қатламлар комбинатсияси, махсус шароитлардаги ва ғорлардаги кимёвий ётқизиқлар ҳисобланади. Кластик ётқизиқлар манба тушунчаси, кўчиш ва қатлам
тушунчаларини ўз ичига олади. Муҳитламинг тнрлича жойлашуви остидаги тупроқ шаклларининг бири муқим жойлашади. Балчиқ ва гилга ўхшаган детритал таркибий қисмлар кўчириб олиб келинган бўлиши мумкин ва тузлар ўша бир хил горизонтларда эриб қолган бўлиши мумкин. Динамика эса детсиметр ва сантиметрда умумий жовини ўзгартириш ва вертикал кўчишлардан бири ҳисобланади. Тупроқ намуналари, археологик тупроқлар, ихчам тупроқ ва компакт тупроқлар бо либ, булар ётқизиқ термини билан ишлатилади. Манбалардаги кўплаб жойл арда, муҳокамаларда ётқизиқларнинг шаклланиш динамикаси тупроқлардан жуда ҳам фарқ қилади.
Чўкиндилар - турли тоғ жинсларининг, ҳайвонот ва ўсимлик қолдиқларининг парчаланишидан ҳосил боТган маҳсулотламинг (субаквал) ёки ҳаво (субаерал) муҳитида механик ёки кимёвий йўл билан чўкиб тўпланади. Баъзан “чўкинди” деб шамол, муз ҳаракатлари ва нураш жараёни натижасида ер юзасида пайдо бўлган ҳосилаларга ҳам айтилади. Қадимий ётқизиқларнинг қатламлари ичида
учрайдиган қумларни чўкинди эмас, тоғ жинси деб аташ лозим.
Чўкинди материал - тўйиниш манбаларидан седиментатсия (чўкиш) майдонига кўчирилаётган чўкиндиламинг бошланғич (еритма, газсимон, юмалатиб кўчирилиш ҳолатидаги) маҳсулотлари. Генезис бўйича терриген, биоген, хемоген ва космоген турлари ажратилади. Энг кенг тарқалган таснифлар чўкинди жинсламинг моддий таркибини ўрганишга ва ҳосил бўлиш шароитларига асосланган. Биринчи таснифга мувофиқ чўкинди жинслар алумосиликатли, карбонатли, кремнийли
(силитситли), галогенли, аллитли, темирли, марганесли, фосфатли жинсларга ва каусто-биолитларга бўлинади. Иккинчи тасниф бўйича чўкинди жинслар бўлакли, хемоген, органоген ва ахалаш таркибли турларга ажратилади.⁶
Алумосиликатли жинслар туб жинсламинг механик нураш маҳсулотлари ҳисобланади ва аксарият ҳолларда нурашга барқарор бўлган минераллар ва жинсламинг бўлакларидан таркиб топган бўлади. Заррачалар ўлчамига қарамасдан бўлакли жинслар бўшоқ ёки сементланган бўлиши мумкин. Карбонатли ва кремнийли жинслар ҳам кимёвий, ҳам органоген йўллар билан ҳосил бўлса, галоген жинслар фақат кимёвий, каус-тобиолитлар эса фақат органоген йўллар билан шаклланиши мумкин.
Алумосиликатли чўкинди жинслар бўшоқ (гравий, қум, алеврит, глина) ва сементланган (гравелит, қумтош, алевролит, аргиллит) бўлиши мумкин.
Чўкинди жинсламинг асосий минераллари кварс, опал, халседон, лимонит, гетит, гидрогетит, гематит, гидрогематит, магнетит, псиломелан,пиролузит, манганит, пирит, марказит, халкопирит, гипс, ангидрит, калсит, арагонит, доломит, сидерит, анкерит, шамозит, вивианит, глауконит, хлоритлар, гидрослуда, каолинит, монтмориллонит, палигорскит, гидроксилапатит, карбонатапатит ва органик моддалар ҳисобланади.
Тоғ жинсларининг тузилиши улами ташкии қилган бўлакламинг ўлчами билан ифодаланади. Масалан, қумтошлар йирик, ўрта ва майда донали, конгломератлар харсангли, йирик, ўрта ва майда ёки аралаш бўлакли бўлиши мумкин.
Моддий таркиби ва тузилиши бўйича бир жинсли, остки ва устки томонларидан тахминан параллел чегаралар билан ажралиб турувчи геологиc танага қатлам дейилади. Қатламлар бир-биридан моддий таркиби ва тузилишидан ташқари қалинлиги билан ҳам фарқ қилади. Қатламлар қалинлигининг турлича бўлиши чўкинди ҳосил бўлишмуҳитининг давомийлигига, оқим зичлигига ва чўкинди ҳосил бўлиш тезлигига боғлиқ. Ер пўстида жойлашган тоғ жинслари вақт ўтиши билан ўзининг
кимёвий таркибини ўзгартирмасдан туриб тузилиши ва бошқа хоссаларини кескин ўзгартириши мумкин. Бундай о ъзгаришламинг сабаби узоқ вақт давомида юқори босихн ва ҳарорат ҳамда минераллашган сувлар таъсиридир. Метаморфизмда магматик жинслар ҳам, чўкинди жинслар ҳам учраши мумкин. Метаморфизмнинг яққол мисоли — яхлит магматик жинсламинг перидотитга, ўзининг таркибида ингичка толали минерал - асбестга эга бўлган қатламли жинсламинг серпентинитга айланишини кўрсатиш мумкин. Метаморфизм деганда термодинамик шароитламинг (биринчи навбатда ҳарорат ва босим) кучли ўзгаришини келтириб чиқамвчи турли
ендоген геологик жараёнлар таъсирида тоғ жинсларининг ўзгариши ва қайта ўзгариши тушунилади. Метаморфизмда барча генезисдаги - чўкинди, магматик ва метаморфик тоғ жинслари учраши мумкин. Бирламчи тоғ жинсларининг ўзгариш даражаси (метаморфизм даражаси) турлича — жинсламинг таркиби ва кўриниши унча сезиларли бўлмаган ҳолдан тўлиқ ўзгаришигача етади. Тоғ жинслари метаморфизмининг асосий сабаблари бўлиб, ҳарорат, босим ва кимёвий фаол моддалар -еритмалар ва учувчи бирикмалар ҳисобланади.
Археологик қазишмаларнинг биринчи намунаси милоддан аввалги ВИ асрда, Бобил шоҳи Набонидус минг йиллар бўлган маъбаднинг тагини қазиб чиқарганида содир бўлган. Дастлабки Рим даврида Юлий Тсезарнинг одамлари бронза буюмларини талон-тарож қилдилар ва ўрта асрларга келиб, эвропаликлар эрозиядан қисман чиққан идишларни ва қишлоқ хўжалиги эрларида пайдо бўлган қуролларни қазишни бошладилар. Антиқиячилар Шимолий Америка ва Шимолий-Ғарбий эвропада қабрларни қазиб олишган, бу эрда баъзан асарлар ва уларнинг контексти йўқ қилиниб, ўтмишдаги мавзулар ҳақидаги маълумотлар йўқолган. Пухта ва услубий археологик қазиш ишлари олиб борди антиквар ХИХ асрнинг бошидан ўрталарига қадар қурға қазиш ва бугунги кунда ҳам такомиллашиб бормоқда. Вақт ўтиши билан содир бўлган энг драматик ўзгаришлар - бу ёзувлар ва асарлар ва хусусиятларнинг сақланишини таъминлашга қаратилган ғамхўрлик. Илгари, археологик қазишма экспонатларни топиш учун тасодифий қазишни ўз ичига олган. Артефактларнинг аниқ жойлари қайд қилинмаган ва ўлчовлар ўтказилмаган. Замонавий археологик қазиш ишлари бир вақтнинг ўзида ингичка қатламли чўкинди қатламларни олиб ташлаш, шунингдек, топилган буюмлар жойида жойлашган ўлчовларни ўз ичига олади.^[11]Замонавий археологик қазишнинг иккита асосий тури мавжуд:

1. 
   Тадқиқот қазиш ишлари - сайтни тўлиқ ва бўш вақт билан қазиш учун вақт ва ресурслар мавжуд бўлганда. Ҳозир бу деярли фақат академиклар ёки этарли миқдордаги ихтиёрий меҳнат ва маблаг ътўплай оладиган хусусий жамиятларнинг қўриқхонасидир. Қозув ҳажмини, давом этаётганда директор ҳам ҳал қилиши мумкин.
   
2. 
   Ривожланиш асосида олиб бориладиган қазиш ишлари - бу эрни қуриш хавфи туғилганда, профессионал археологлар томонидан амалга оширилади Бу одатда ишлаб чиқувчи томонидан молиялаштирилади, яъни вақт босими мавжуд, шунингдек, фақат бино таъсир қиладиган жойларга қаратилган. Бунга жалб қилинган ишчи кучи одатда кўпроқ малакага эга, аммо ривожланишдан олдин қазиш ишлари ҳам текширилган майдонларнинг тўлиқ маълумотларини тақдим этади. Қутқарув археологияси баъзида қазишнинг алоҳида тури деб қаралади, аммо амалда ривожланишга асосланган амалиётнинг ўхшаш шакли бўлишга интилади. Сўнгги йилларда қазиш терминологиясининг турли хил янги шакллари пайдо бўлди Ип харитаси ва намунаси уларнинг баъзилари касбда танқидга учраган, чунки амалиётнинг пасайиб кетган стандартларини қоплаш учун жаргон яратилган.
   

Касбий археологияда одатда қазиб олиш билан боғлиқ бўлган иккита асосий синов тури мавжуд: синов қудуғи ёки хандақ ва кузатув қисқартмаси. Синовли қазиш ишларининг мақсади - кенг кўламли қазиш ишлари олиб борилгунга қадар маълум бир ҳудуддаги археологик потентсиалнинг даражаси ва хусусиятларини аниқлаш. Бу, одатда, ривожланишнинг бир қисми бўлган қазиш ишларида олиб борилади Лойиҳа бошқаруви режалаштириш. Ўртасидаги асосий фарқ Хандақ қазиш ва қисқача маълумотни томоша қилиш Археологик салоҳиятни очиш учун синов хандақлари фаол равишда қазиб олинади^[13] Ҳолбуки қисқача маълумотни томоша қилиш Хандақнинг асосий вазифаси археологиядан бошқа нарса бўлган хандақларнинг аниқ текшируви, масалан, йўлда газ трубкаси учун хандақ кесилган. АҚШда баҳолаш усули а деб номланган Шовел синов қудуғи қўлда қазилган синов хандақларининг белгиланган ярим метр квадрат чизиғи бўлган фойдаланилади. Археологик материаллар ҳодисаларда тўпланиш тендентсиясига эга. Боғбон бир уюм тупроғини бурчакка супуриб, шағал йўлини қўйди ёки тешикка бута экди. Қурувчи девор қуриб, хандақни орқага тўлдирди. Йиллар ўтиб, кимдир унга чўчқачилик қуриб, тўнғизни қичитқи ямоғига тўкди. Кейинчалик, асл девор портлади ва ҳоказо. Қисқа ёки узоқ вақтни бажариши мумкин бўлган ҳар бир воқеа а контекст. Ҳодисаларнинг ушбу қатламли кеки кўпинча деб номланади археологик кетма-кетлик ёки ёзув. Ушбу кетма-кетликни ёки ёзувни таҳлил қилиш орқали қазиш ишлари изоҳлашга рухсат бериш учун мўлжалланган бўлиб, бу мунозара ва тушунишга олиб келиши керак. Таниқли жараёнли археолог Люис Бинфорд бир жойда қолдирилган археологик далиллар у эрда содир бўлган тарихий воқеаларни тўлиқ кўрсатмаслиги мумкинлигига эътибор қаратди.
⁷Фойдаланиш етноархеологик таққослаш, у қандай овчилар орасида эканлигига қаради Нунамиут Иñупиат шимолий марказдан Аляска маълум бир ҳудудда жуда кўп вақтни шунчаки ўлжанинг келишини кутиб ўтирган ва шу вақт ичида улар вақт ўтказиш учун бошқа вазифаларни ўз зиммаларига олганлар, масалан, турли хил нарсаларни, шу жумладан ниқоб учун ёғоч қолипни ўймакорлик, шох қошиғи ва фил суяги игнаси, шунингдек тери сумкасини ва карибу тери пайпоғини тиклаш. Бинфорднинг таъкидлашича, ушбу тадбирларнинг барчаси археологик ёзувларда далилларни қолдирган бўлиши мумкин, аммо уларнинг ҳеч бири овчиларнинг ушбу ҳудудда бўлишининг асосий сабаби учун далил келтира олмайди; ўлжа кутмоқ. У таъкидлаганидек, ҳайвонларнинг овланишини кутиш "қайд этилган иш вақтининг 24% ни ташкил этди; аммо бу хатти-ҳаракатнинг таниқли археологик оқибатлари йўқ. Сайтда ҳеч қандай восита қолмаган ва зудлик билан материаллар топилмаган". "бошланғич" фаолиятнинг ён маҳсулотлари ". Сайтда ўтказилган барча бошқа тадбирлар асосан зерикишни камайтирувчи воситалар эди."Археологияда, айниқса қазиш ишларида, стратиграфия қатламларнинг қатлам қатлами қандай пайдо бўлишини ўрганишни ўз ичига олади.^[7] Бу асосан Суперпозитсия қонуни. Суперпозитсия қонуни шуни кўрсатадики, қуйида чўкинди қатламлари юқоридаги қатламларга қараганда эски экспонатларни ўз ичига олади.^[15] Археологик топилмалар эр сатҳидан пастда бўлганда (кўпинча шундай бўлади), ҳар бир топилманинг контекстини аниқлаш, археологга ушбу жой ва унинг иши табиати ва санаси тўғрисида хулоса қилиш учун жуда муҳимдир. Қандай контекстлар мавжудлигини ва улар қандай яратилганлигини аниқлашга уриниш археологнинг вазифасидир.^[16] Археологик табақаланиш ёки кетма-кетлик - бу ягона стратиграфия бирликлари ёки контекстларининг динамик равишда устма-уст жойлашиши.^[17] 
Експедитсияларнинг асосий  вазифаси  ёдгорликларнинг  пайдо  бўлган  даври,  қанча  яшаганлиги, инқирозга  юз тутиши  ва  бошқа  хусусиятларини  аниқлаш  ҳисобланади. Бунда улар асосан ёдгорликдаги топилмаларни чуқур ўрганиб, тахлил қиладилар. Тахлилларнинг қуйидаги услублари мавжуд: радиоуглерод, дендрохронология, радиокарбон услублари, даврлаштиришнинг археомагнит услуби, споро–чанг тахлили, петрографик услуб, агробиологик услуб, ҳайвон суяклари тахлили ва бошқалар. Шунингдек, археологлар топилган буюмларни бир-бири билан боғлаб, тарихий ва ёзма манбаларга солиштирган ҳолда ҳам ўрганадилар. Бунда асосан, маданиятлараро тарқалган ашёлар ёрдамида буюмлар ёшини аниқлайдилар. Бу кейинги даврларда энг кенг қўлланмоқда.
Маданиятлараро тарқалган ашёлар ёрдамида ибтидоий давр буюмлари ёшини аниқлашда шарқ мамлакатларида тарқалган хлорит, лазурит, аргелит тошлардан, алибастр, фаянс ва фил суягидан ясалган буюмларни солиштириш ёрдамида аниқлашади. Хлорит тош– юмшоқ таркибли, яшил кулрангтоб бўлиб, ундан ясалган буюмларнинг ташқи тарафига чизиб, ўйиб безак берилади. Бундай буюмлар эроннинг Кермон вилоятидан милоддан олдинги ХИХ– ХВИИИ асрларда экспорт қилинган. Аргелит тошдан милоддан олдинги ИИ минг йилликлар йилликнинг охирлар И минг йилликнинг бошларида тақинчоқлар муҳрлар ва косметика учун митти идишлар ясаганлар. Аргелитнинг макони Афғонистон, Покистон, эрон ва Ўрта Осиёдан топилган. Алибастрдан ясалган буюмлар милоддан олдинги ИИ минг йилликнинг бошларига оид. Фаянсдан “илоҳий ” идишлар ва кичик хажмдаги коса ва хар хил тақинчоқлар ишланган бўлиб, улар милоддан олдинги ХИХ– ХВИИИ
асрларга оиддир.⁸
Уларнинг қалинлиги бир неча сантиметрдан 30-35 метргача бўлиши мумкин. Бу эса мазкур жойда одамларнинг қанча вақт яшаганлиги билан боғлиқ. Маданий қатлам у ёки бу қатламларга шурф ташлаш, кейин кенг кўламда қазиш ишлари натижасида аниқланади.⁹
Шурф  аслида немисча сўз бўлиб, ўзбек тилида қазийман деган маънони билдиради. Шурф солиш деганда ёдгорликлардаги дастлабки қазиш ишлари тучунилиб, маданий қатламни аниқлаш ва ёдгорликлар ҳақида дастлабки маълумотларни олишдир. Шурф кўпинча квадрат ва тўғри тўртбурчак шаклларида бўлиб, унинг чуқурлиги ва кенглиги маданий қатламга қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Кенг кўламда қазиш натижасида маданий қатлам тўла очилиб, инсон фаолияти излари бўлмаган эргача ковлаб тушилади, археологияда у материк-безовта қилинмаган эр деб аталади.